تبریز  دارالفنونی

 

تحصیل سیستمینین یئنیلشدیریلمه سینده شهبه سیز تحصیل اوجاق لاری نین  عوضسیز  رولی  اولموشدور . بو  تحصیل  اوجاقلاری سیراسیندا تبریز دارالفنونونون یارادیلماسی چوخ بؤیوک اهمیته مالک ایدی. آذربایجان خالقی نین اراده سینی تمثیل ائدن ملی مجلس1324- جی ایلین دی آییندا 4 ماده دن عبارت قرار قبول ائده رک تبریز دارالفنونونون تشکیلینی آذربایجان ملی حکومتینه تاپیشیردی.

اجرا ائدیجی اورقان اولان آذربایجان ملی حکومتی،قانون و ئریجی اورقان آذربایجان ملی مجلسی نین تاپیشیریغی اساسیندا تبریزده آذربایجان دولت دارالفنونی تشکیلی حاقیندا قرار قبول ائتدی . قرار آشاغیدا کی شکیل ده  وئریلدی:

                                 قرار

ملتیمیزین آرزولارینی و آذربایجان ملی کونقره سی نین قرار لارینی نظره آلیب ملی و مدنی ترقیمیزی تأمین ائتمک اوچون آذربایجان ملی حکومتی اوزوموزه  گلن درس ایلیندن وطنیمیزین مرکزی تبریز شهرینده آذربایجان دولت دارالفنونونون  تشکیلینی ضروری سایدیغی اوچون آشاغیدا کی قراری قبول ائدیر:

1- آذربایجان معارف وزارتی دارالفنونون تشکیلی اوچون لازیم اولان بودجه نی تنظیم ائدیب بیر آیا قدر هیئت دولته تقدیم ائتسین.

2 -آذربایجان دولت دارالفنونی هله لیک اوچ فاکولته دن عبارت اولمالی دیر:

     آ طب فاکولته سی؛

     ب فلاحت فاکولته سی،

     ت پداگوژی فاکولته سی کی بودا تاریخ و دیل ، ادبیات ،

     فلسفه، حقوق، فیزیک، ریاضیات، طبیعیات شعبه لریندن 

     تشکیل  تاپمالیدیر.

3- معارف وزارتی 10 گونون مدتینده آذربایجان دولت دارالفنونی اوچون لازیم اولان بنانی سئچیب هیئت دولته اطلاع  وئرملیدیر.

4- آذربایجان معارف وزارتی ایندی دن دارالفنونون استادلار هیئتینی سئچمه یه  و دارالفنون اوچون آذربایجان دیلینده علمی وسائط حاضرلاماغا باشلامالیدیر{1}.

" وطن یولدندا " قزئتی ایسه اؤز صحیفه لری نین بیرینده  بو معلوماتی چاپ ائتمیشدیر: تبریزده  تشکیل ائدیله جک آذربایجان دولت دارالفنونی سنتیابر آییندان ایشه باشلایاجاق و هله لیک اوچ  فاکولته دن- طب ، فلاحت و پداگوژی فاکولته لریندن عبارت اولاجاقدیر{2}.

ملی اؤندر سید جعفر پیشه وری بو حاقدا کفایت قدر یئترلی فیکیر ایره لی سورور و یازیر: گونده لیک ایش ثابت ائدیرکی، ملّت اؤز حقیقی حاکمیتینی الده ساخلاماق اوچون ساوادلی اولمالیدیر.

کئچمیش سیاستدن کفایت قدر بحث اولونموش، ایندی ایسه گله جک دن دانیشماق لازیمدیر . بیزده فرهنگ ایشینه چوخ آز اهمیت وئریلیر. معارف وزارتی گره ک گلن تحصیل ایلینده اؤز پروقرا میندا اساسلی اصلاحاتا یول وئرسین . ملی دارالفنون باره سینده جدی قدملر گؤتورولموشدور. بو بؤیوک آرزو اگر عملی اولارسا ملتیمیزین اوزونه ترقی یوللاری آچیلمیش اولاجاقدیر.

 بیز مخصوصاَ دارالفنوندا پداگوژی شعبه سی نین تشکیلینه اهمیّت وئریریک؛ چونکی اساس معلملردیر. معلم سیز فرهنگ ترقی ائده  بیلمز{3}.

بو پروبلئملرین حلی یولوندا، ستارخان بایراقلی تبریز شه هر کمیته سی نین 7- جی حومه  کمیته سینده، ملی اؤندرسید جعفرپیشه وری دئییردی : گمرکلرین عایداتی دولتین دیر. آما آذربایجان  گمرکلری نین عایداتیندان  یوزده 25- ی آذربایجان ملی دارالفنونونا وئریله جکدیر.بودا آیدا یوزمیندن 120مین تومنه قدر تخمین اولونماقدادیر.

اؤزوموزده ایلده  میلیون یاریم تخصیص ائتمیشیک.

بودا دارالفنونوموزون دیپلوملاری تهران دارالفنونی ایله رسما ً بیر اولاجاغی دئمکدیر.

گمرکلرین یوزده بئشی دارالتربیه یه، یوزده بئشی ده  شهریمیزین اهالیسی نین گردشگاهی و سیاحت محلی اولان شاه گؤلی نین آبادلیغی اوچون  وئریله جکدیر. بونلاردا  قیرخ مین تومن میزانیندا اولار. بو پوللاردان علاوه اؤزوموزده آذربایجانین تمام شهرلری نین دارالتربیه لرینه و شهرلری نین آبادچیلیغینا بؤیوک پوللار تخصیص ائتمیشیک و ائده جه ییک . دارالتربیه لریمیز اوروپا دارالتربیه لری کیمی تام معناسی ایله حقیقی دالتربیه اولمالی دیرلار{4}.

" آذربایجان دارالفنونونون آچیلیشی اولدوقجا بؤیوک اهمیته مالک ایدی. بونه تک آذربایجاندا، یا کی، ایراندا، حتی شرق عالمینده علم و معارف ساحه سینده چوخ  بؤیوک بیر حادثه ایدی. آذربایجان دارالفنونی خالقین ایستکلری اساسیندا تشکیل تاپمیش، اونون احتیاج لارینی  تأمین ائتمک اوچون یارادیلمیشدی"{5}.

"آذربایجان" روزنامه سی، افتخار حسی ایله یازیردی: چهارشنبه گونی خرداد آیی نین 22- سی آذربایجان ملتی اوچون تاریخی بیرگون ایدی. دئمک اولارکی ، ایکینجی 21 آذرایدی{6}.

آشاغیدا وئریلن سؤزلر تاریخی سند کیمی یازیلیب، شوشه داخیلینده قویولوب موملانمیش،21 آذر نهضتی نین تشکیلاتچیسی و رهبری سید جعفر پیشه وری نین واسطه سی ایله  تبریز دارالفنونونون  بینؤوره سینه  قویولموشدی:

آذربایجان ملی نهضتی علم و معرفت نهضتی اولدوغی اوچون آذربایجان ملی حکومتی تشکیل تاپدیقدان آز بیرزامان سونرا کئچمیش دؤورلرده ظولم و استبداد آلتیندا یاشایان آذربایجان خالقی نین تمدن و معارفدن گئری   قالماغینی نظره آلاراق علم و تمدنه دوغری گئتمک و خالقیمیزین آمال و آرزولارین حیاتا کئچیرمک مقصودی ایله آذربایجان ملی دارالفنونی نین تأسیسینی 9 دی 1324 تاریخلی (9- جی) اجلاسیندا قرارا آلیب و بوملی دارالفنونون تأسیس مقدماتینی فراهم ائدیلمه سینی معارف وزارتینه تاپشیردی. بوتون مدنی ساحه لرده بؤیوک قدملر گؤتورمه یه  موفق اولدوغی کیمی خوشبختانه ملی حکومت آز بیر مدتده  ملی دارالفنونون تأسیس  وسایلینی فراهم ائتمه یه نایل اولوب چهارشنبه گونی 1325- جی ایلین خرداد آیی نین 22- ده بوعلمی مؤسسه نین هیم (بنا) داشی آذربایجان دئموکرات فرقه سی نین صدری و آذربایجان ملی حکومتی نین باش وزیری آقای پیشه وری نین الی ایله قویولدی. بوملی دارالفنون واسطه سی ایله آذربایجان خالقی اؤز گله جک نسیللرینی متمدن و دیری ملتلر کیمی تربیت ائده جک و بو وسیله ایله ابدی سعادته یئتیشه جک وبوعلم منبعیندن آزادلیق نوری همیشه لیک ایشیقلاناجاقدیر{7}.

اونیورسیته نین آچیلیشی مناسبتی ایله تشکیل تاپان ییغینجاقدا ملی حکومتین باشی ناظیری سید جعفرپیشه وری آذربایجان اونیورسیته سی تشکیلی نین اهمیتیندن دانیشاراق قید ائدیردی کی ، بیز کندلی بالالارینی کندلردن  گه تیریب  بورادا تعلیم  و تربیه ائده جه ییک ؛ بوندان سونرا اؤز کند تصرفاتلارینی معاصر و علمی اصوللا  اداره  ائده   بیلسینلر{8}.

ملی اؤندر پیشه وری دارالفنونون آچیلیشی مناسبتی ایله  یازیردی: من فکرائدیره م کی ، بوگون آچدیغیمیز مؤسسه ائله بیر مؤسسه دیرکی ، اگر بیز بیرایل بوندان قاباق بو باره ده  بیر سؤز دانیشسایدیق تعجبلی نظره گه لردی . لاکین ، ایندی خالقیمیزین قدرتی سایه سینده  بیز چوخ بؤیوک ایشلری انجام وئرمه یه موفق اولموشوق. آچیق دئیک ، ایندی آذربایجان خالقی افتخار ائدیرکی ، آسوده لیکله خیابانلاری آسفالت ائدیر، دارالفنون آچیر، لوله کئشلیک واسطه سی ایله شهره  سو گه تیریر.  بیر زاماندا کی ، ایرانین باشقا نقطه لرینده امنیت یوخدور، اوغورلوق و فساد حکم سورور، ایشسیزلیک و آجلیق خالقین حیاتین هده له ییر، آذربایجان خالقی ترقی یه دوغری گئدیر.

دئموکراسی، خالقین اؤز مقدراتینا حاکم اولماسی و حقیقی آزادلیق شرایطینده یاشاماسیندان عبارتدیر. بیزالده ائتدی ییمیز آزادلیغین سایه سینده ترقی و تکامل مرحله لرینی سرعتله  گئدیریک؛ بیز اؤلسک ده آلدیقلاریمیزی ساخلاییب و نسلیمیز مدنی بیر ملت کیمی یاشایاجاقدیر. بیز، بو دارالفنونی شهرت  اوچون آچمامیشیق. ایندی کندلرده، قصبه لرده اهالی اوچون دکتر یوخدور. بیزی احتیاج وادار ائتمیشدیرکی، بو دارالفنونی آچاق و لازیم اولان موقعده خالقین ساغلاملیغینی حفظ ائتمک اوچون بورادا  تحصیل ائتمیش دکترلردن استفاده ائدیب خالقین ساغلاملیغینی تأمین ائده ک {9}!

" آذربایجان ملی دارالفنونونون آچیلیشی مناسبتی ایله حرکاتیمیزین جاوان قیزلار اوچون یاراتدیغی بؤیوک ترقی و انکشاف امکان لارینی خرداد آیی نین 22- سینده اولان جشنده  تبریز قیزلاریندان بیری ساده  جمله لرله ایفاده ائده رک بئله دئمیشدیر:

اوزون ایللر بویی خالقیمیزین آرزو ائتدی یی سعادتلی گون گلیب چاتدی. آزادلیق و سعادت گونشی اؤلکه میزده  پارلاییب آذربایجان خالقی نین مدنیت و سعادته دوغری گئتدیی یوللاری ایشیقلاندیر دی"{10}." ملی حکومت اونیورسیته نین ابتدائی مخارجینه ، اونیورسیته طلبه لرینی پالتارلا  تأمین ائتمک  اوچون ایکی میلیون تومن، اونیورسیته نین حاضرلیق کورسلاری اوچون 9 میلیون تومن اعتبار وئرمیشدی.

اونیورسیته نین 1325- جی ایل تحصیل ایلی اوچون طب فاکولته سینه 60– نفر، پداگوژی فاکولته سینه- 120 نفر، فلاحت فاکولته سینه- 60 نفر طلبه قبول ائدیلمیشدی. طلبه لر تقاعددن و مجانی یاتاقخانادان دا استفاده ائدیردیلر"{11}.

غربی بئرلین ده نشر اولان " وارهایت" روزنامه سی یازیردی: ایران مدنیتی تاریخینده بیرینجی دفعه اولاراق ایران آذربایجانی نین پاییتختی تبریز شهرینده دارالفنون تشکیل اولوندی. همین دارالفنونا آذربایجان دئموکرات حکومتی طرفیندن بوراخیلمیش بودجه نین اوچده بیر حصّه سی کهنه شاه رژیمی نین مدنی ایشلراوچون بوتون ایران آذربایجانینا آییردیغی وسائطدن قات- قات آرتیق ایدی{12}.

ملی حکومت دؤورونده آذربایجان اونیورسیته سی حقیقی علمی بیر مؤسسه یه چئوریلدی  و هر جوره علمی وسائطله تجهیز اولوندی. بوعلمی مؤسسه نین تشکیلی آذربایجان و ایران خالقینا بیرداها گؤستردی کی ، هر بیر ملت اؤز مدنیتینی زنگینلشدیرمک و انکشاف ائتدیرمک اوچون اؤزمقدراتینا مالک اولمالیدیر.

 آذربایجان دارالفنونی موقتی اولاراق ، اوّلکی اوغلانلار دانشسرا سیندا  یئرلشمیشدی . ملی حکومت یئنی اونیورسیته نین بناسینی تیکمه یه باشلادی . واختی ایله رضا خان حکومتی دؤورونده آذربایجان خالقی نین قاباقجیل آداملارینی و آزادیخواهلاری حبس ائتدیرمک و خالقین گؤزونی قورخوتماق اوچون صاحب دیوان باغیندا بیر زندان تیکیلمکده ایدی. بو زندانین تیکیلیشینه آذربایجان خالقیندان آلینان وئرگی دن 400 مین تومن پول خرجلنمیشدی. ملی حکومت همین یئرده اونیورسیته نین بناسینی قویدی. زندانین یئرینده علم و معارف اوجاغی  دوزه لدیلمه یه باشلادی. ملی حکومتین گؤردویی بو ایش کهنه ارتجاعی قورولوشلا  یئنی  قورولوشون ، دئموکراتیک قورولوشون مختلف منظره لریندن بیرینی  گؤسته رن  ایش ایدی. بو، آذربایجان ملتی نین یاخین و اورتا شرقده  وجودا  گه تیردی یی  مثلی  گؤرونمه میش بیر حادثه ایدی. بو علم و مدنیت اوجاغی نین رهبرلی یی، ملی حکومت طرفیندن دکتر نصرت الله جاها نشاهلویا  حواله اولونموشدی.

" آذربایجان" درگیسی تبریز اونیورسیته سی نین رئکتوری دکتر جاهانشاهلونون مقاله سینی چاپ ائتمیشدی. مقاله ده او، یازیردی: آذربایجان اؤلکه سی قدیمدن بؤیوک علم ومدنیت اوجاغی اولموشدور. ماراغا  شهرینده  بؤیوک علمی فعالیت گؤسته رن خواجه  نصیرالدین رصد خاناسی  و بو رصد خانانین جنبنده اولان عالی مکتب، تبریز شهرینده  خواجه رشید الدین محمد و غازان خانین دستوری ایله  یارانمیش عالی مکتبلرین شهرتی او زامان آذربایجاندان چوخ اوزاقلارا گئدیب چیخمشیدی. سلطانیه شهرینده اولجایتو آثاریندان اولان بؤیوک مکتبلرین و علم اوجاقلاری نین خرابه لری بو گونه  قدر دورور.

آذربایجان تورپاغیندا یئتیشن شاعیر و عالملرین بیر چوخی دنیا مدنیتی نین فخری دیرلر. سون اون ایل عرضینده ایراندا ایش باشیندا اولان مرتجع  دولت آداملاری نین هر جور ظولم و فشاری مدنیت قاپیلارینی آذربایجان خالقی نین اوزینه باغلامیشدی . آذربایجان خالقی عالی مکتبلرده  اوخوماق  کناردا  دورسون، اؤز آنا دیلینده ابتدائی و اورتا تحصیل آلماق امکانیندان دا محروم اولموشدور. ایران مرتجع دولتلری نین سوء نیتی نتیجه سینده او تاپدالانیب ازیلمیش ، مدنیت عالمی نین فیضلریندن بی بهره قالمیشدیر . علم و مدنیتین هر بیر خالق اوچون نه قدراهمیتلی اولدوغوندان بحث ائتمه یه احتیاج یوخدور. حیات مبارزه سینده سعادتمند اولماق اوچون خالقین، ملتین، دیل و عنعنه لرینی محافظه ائتمک ، کئچمیش آنالارین، بابالارین گؤستردیکلری فداکارلیقلاری یادا سالماقلا  جاوان نسلی اؤز تاریخی ایله تانیش ائدیب اونلاردا همت وغیرت دوغورماق، عینی زاماندا دنیانین مترقی علملرینی همان ملته چاتدیرماق، اونون مالی ائتمک ان ضروری شرط لردندیر. بومقصده ایسه آنجاق معارف و مکتبلر واسطه سی ایله چاتماق اولار. هر بیر ملتین مدنیتی عینی زاماندا اونون عالی مکتبلری نین مقداری ایله اؤلچولور. ملی حکومتین تشکیلینه قدر ایران آذربایجانیندا هئچ بیر عالی مکتبین اولماماسی البته تحمل ائدیلمز بیرحال ایدی. آنا دیلینده اولمایان متوسطه مکتبلرینی بیتیرنلرین چوخی مادی وسائط  یوخلوغوندان باشقا شهرلرده  گئدیب اؤز تحصیللرینی اکمال ائده بیلمیردیلر.

آذربایجاندا اونیورسیته ویاخود باشقا بیرعلمی مؤسسه اولمادیغیندان آذربایجان ملّتی علم و مدنیت ساحه سینده هئچ بیر جهتجه ترقی ائده بیلمیر، ملتین اؤزعالملری یئتیشمیردی. ملی حکومت ایش باشینا گلن کیمی مکتب و معارف قاپیلارینی خالقین اوزونه آچدی. آنا دیلی رسماَ دولت دیلی کیمی مکتبلره  داخیل اولدی. درسلر دوغما آذربایجان دیلینده  کئچیریلمه یه باشلادی. آنا دیلینده درس کتابلاری نشراولوندی  و آنا دیلینده درس وئرن معلملر حاضرلاندی"{13}.

ملی حکومت زامانی دارالفنونون یارادیلماسی آذربایجان داایکینجی تجربه ایدی. بیرینجی تبریز دارالفنونی" 1873- جی میلادی ایلینده آذربایجان معارف پرورلری نین فداکار سعیلری و آذربایجانین او تاریخده کی والیسی میرزا فتحعلی خان صاحب دیوانین معارفه اولان  رغبتی نتیجه سینده  تأسیس ائدیلمیشدیر.

 تبریز دارالفنونی تأسیس اولان تاریخدن1891- جی ایله قدر دولت مدرسه سی و یا  دارلفنون آدلانمیشدیر.

1891- جی ایلده مرتجع روحانیلرین تضییقی و حیله گرلیکلری نتیجه سینده تبریز دارالفنونی موقتی اولاراق باغلانیر. بو تعطیل اوزون مدت داوام ائتمه میش و آذربایجان خالقی نین قاباقجیل معارف پرورلری نین عنادجیل و قطعی مبارزه سی نتیجه سینده  دارالفنون یئنی دن آچیلمشیدیر.

 بو آچیلیشدان سونرا تبریز دارالفنونی  ولیعهدین آدی ایله مظفری و یا مظفریّه مدرسه سی آدلانماغا باشلامیش و باغلانیلان تاریخه قدر همین  آدلا  مشهور اولموشدور.

 تبریز دارالفنونی 21 ایل آغیر شرایطده فعالیت گؤسته ره   بیلمیش دیر. اگر1891- جی ایل موقتی تعطیل نظره آلینمازسا دئمک اولارکی، همین مدتین 20 ایلینی چوخ منتظم و فاصله سیز اولاراق ایشله میشدیر. سون بیرایل عرضینده ایسه  بیر سیرا سببلردن دارالفنون اؤز فعالیتینی داوام ائتدیره  بیلمیر و نتیجه ده 1894- جی ایلده تمامی ایله باغلانیر.

تاریخاَ  آز مدت فعالیت گؤسته رن تبریز دارالفنونونون بلاواسطه تأثیری نتیجه سینده آذربایجانین بوتون شهر و قصبه لرینده یئنی معارف اوغروندا کوتله وی جانلانما عمله گه لیر؛ نتیجه ده بیر چوخ شهرلرده او جمله دن تبریزده: رشدیه، طالبیه، لقمانیه، اردبیلده: نصریه و جعفریه، اورمیه ده: کمالییه و اسلامیه، مرندده: ملی و مساوات، ماراغادا: سعدیه و شکوهی، خوی دا  نوبر ترقی، سلماس دا- سعدیه، آستارادا - صادقیه و سایر مدرسه لر تأسیس اولونور.آذربایجان دارالفنونی 1894- جی ایلده باغلاندیقدان سونرا ایران حاکم  دایره لری  طرفیندن اونون  یئنی دن  برپا ائدیلمه سینه اصلا دقت وئریلمه دی.آذربایجان دارالفنونی تقریباَ یاریم عصر سونرا ، یعنی آذربایجان ملی حکومتی دؤورونده  یئنی دن تأسیس ائدیلدی و بونونلادا خالقیمیزین ایللردن بری داوام ائدن مدنی- معارف عنعنه لری یئنیدن داها دا قوّتله جانلانماغا باشلادی. آذربایجان ملی حکومتی دؤورونده تأسیس ائدیلن دارالفنون معاصر تیپلی دارالفنون ایدی" {14}.

تبریز دارالفنونون رئکتوری دکتر نصرت الله جاها نشاهلو  یازیردی کی،آلتی آی مدتنده آذربایجان اونیورسیته سی آچیلماسی اوچون لازیم اولان حاضرلیق ایشلری گؤرولوب قورتارمیش و بو درس ایلینده اونیورسیته ایشه باشلامیشدیر.اونیورسیته اوچون معلملر تاپیلمیش، درس کتابلاری و سایر لوازمات تدریجله تهیه اولونماقدادیر. اونیورسیته اوچون حکومت بیرمیلیون تومن پول بوراخمیشدیر.

آذربایجان گنجلری اونیورسیته نین آچیلیشینی بؤیوک ملی بیر بایرام  کیمی قیمتلندیره رک اورایا  بؤیوک  سئوینجله  گلمیشلر. اونیورسیته یه جمعی 190 طلبه قبول ائدیلمه لی اولدوغی حالدا داخیل اولماق اوچون300 نفردن آرتیق جاوان عریضه وئرمیشدیر. طلبه لر مسابقه امتحانلاری یولی ایله گؤتورولموشدور. اونیورسیته یه  داخیل اولماق ایسته ین طلبه لرین بیر قسمنه یایدا آچیلان حاضرلیق  کورسلاریندا یاردیم ائدیلمیشدیر. شهریورآیی نین 20 - سینده اونیورسیته ده  درسلر باشلانمیشدیر{15}.

" او واختا قدر تهراندان باشقا ایرانین هئچ بیر یئرینده علمی مؤسسه و عالی مکتب یاراتماق ایسته مه ین تهران حکومتی آذربایجاندا  اونیورسیته یارادیلماسی نین تاثیری آلتیندا و خالق کوتله لری نین تضییقی نتیجه سینده مشهد، شیراز و اصفهاندا طب فاکولته لری آچماغا مجبور اولور.

ملی حکومتین مغلوبیتیندن سونرا ایران مطبوعاتی نین وئردی یی  خبرلره  گؤره ، آذربایجانین ابهر ولایتینده  ماما  اولمادیغی اوچون دوغولان اوشاقلارین اکثریتی تلف اولور. شبستر ماحالی نین 50 مین اهالیسی نین صحیه ایشلری بیرنفر فلدشیره   تاپشیریلمیشدیر. ساراب  شهری نین حکیمی خسته له نن زامان اونا معالجه ائتمک اوچون اورادا ایکینجی بیرحکیم تاپیلمامیشدیر .آذربایجاندا صحیه وضعیتی بئله اولدوغی حالدا ایران حکومتی تبریزاونیورسیته سینین طب و سایر مهم فاکولته لرینی باغلایاراق، بونون عوضینده فارس دیلی و ادبیاتی فاکولته سینی گئنیشلندیریر{16}.

 

ادبیات و منبعلر

1- " آذربایجان " روزنامه سی 1324- جی ایل، نمره - 96.

2- " وطن یولدندا"  قزئتی. 1946- جی ایل، نمره- 5.

3- " آذربایجان " روزنامه سی 1324- جی ایل،

   * سید جعفر پیشه وری- معارف  و مدنیت مسئله سی.

4- " آذربایجان " روزنامه سی 1325- جی ایل، 10- تیر.

5- 21 آذر. چاپ یئری- 2005- جی ایل. ونکووئر.

    ملی حکومتیمیزین معارف ساحه سینده- تدبیرلر.

   *  جعفر مجیری.

6- " آذربایجان" روزنامه سی 1325- جی ایل. نمره- 205.

7- " آذربایجان" روزنامه سی 1349- جی ایل. نمره- 1849.

 8- ملی حکومتین فدائی و قیزیلباش خالق قوشونلاری. ص- 49. 

9- " آذربایجان" روزنامه سی 1325- جی ایل. 22- مهر.

10- 21 آذر. چاپ یئری- 2001- جی ایل. ونکووئر. ص- 66.

       جاوانلار ملی حکومت دورینده.

      * غفار کندلی.

11- " آذربایجان" روزنامه سی 1331- جی ایل. نمره- 456.

 12- باخ گیریش ده 5- شه.

13- " آذربایجان" درگیسی 1946- جی ایل. نمره- 9.

    * دکترجاهانشاهلو- تبریز اونیورسیته سی.

14- " آذربایجان" روزنامه سی 1340- جی ایل. نمره- 1352.

       تبریز دارالفنونی حاقیندا.

      * اسماعیل طریق پیما.

15- باخ 13- چه.

16- " آذربایجان"روزنامه سی 1334- جی ایل. نمره- 826.

      ایران و آذربایحاندا عالی مکتبلرین وضعیتی.

     * م. فخرزاده.