از محله امیر خیز تبریز تا پارک اتابک تهران

نیم نگاهی به اندیشه های نهضت مشروطیت و مشروطه خواهی

حمید دادیزاده

زمانی که آخرین شعله های آزادیخواهی و مشروطیت در تهران و شهرهای ایران، حتی در بیشتر محلات تبریز به خاموشی گرائیده بود و نیروهای دولتی در پی نابودی کامل این ندای آزادی بودند، همه چشمها به یک محله دوخته شده بود، "امیره قیز محله سی" ، محله امیر خیز؛ جائی که سرداران مشروطه سنگر آزادی ایران را بر پا داشته بودند ؛ و با اردوی استبداد، که به سخن مورخین "چهره نفرت انگیزی" داشت، رو در رو ایستاده بودند.مشروطه خواهی سرداران ملی به مفهوم نفی استبداد داخلی و دفع و رفع سلطه خارجی بود. و نیز کوتاه کردن دست چپاولگران از نوامیس ملت و منابع مالی آن. آنان تلاش داشتند که حق و حقوق شهروندی مردم را اعاده کنند و در برابر فلان الدوله ها و بهمان السلطنه ها، که ایران و غرور ملی ما را به حراج گذاشته بودند و همه چیز کشور را می فروختند، بایستند. در واقع این تکان اجتماعی که تا حدودی منبعث از افکار و اندیشه های روشنگران عثمانی ، قفقاز و اروپائی و نیز اندیشه وران و بازرگانان آذربایجانی بود ، مرحله نوینی در رشد و گسترش موج آزاد اندیشی در ایران به حساب می آمد. موجی که از طریق جراید و مطبوعات مهاجرین سراسر کشور را فرا گرفت و اندیشه آزادی و طرد امتیازات به بیگانگان را به متن جامعه تسری داد. موجی که حتی با شکست آرمانهای مشروطه و سلطه استبداد فرو ننشست و تداوم همان موج اندیشه ورزی بود که در دوران مصدق به ملی کردن نفت انجامید. و گرنه تخم اندیشه قطع ایادی بیگانگان از شریانهای حیاتی جامعه همان اوان مشروطه کاشته شده بود. برای این که به مفهوم مشروطه و مضمون آن پی برده شود و روشن گردد که اصحاب آزادی با چه نوع نظامی روبرو بودند، از زبان یکی از بستگان درباری، یعنی میرزا علیخان امین الدوله که انسان واقع بینی بود و مردی که زمانی صدر اعظم شاه ایران بود؛ وضع دربار و شاه را بخوانید:

"شاه داد تفنن در انواع ملاهی میداد. از خلوتیان، معدودی محارم انتخاب شد. به خواستگاری دوشیزگان شهری اکتفا نکردند. از عاهرات {زنان زناکار} و موسسات و زنان بدکار هم که لایق مجلس پادشاه نبودند، روزهای جمعه، به مجلس خصوصی شاه می بردند. نیمی از هفته به یاد مجلس گذشته می گذشت، نیم دیگر به ترتیب عیش و نوش جمعه ای که در پیش است صرف میشد1". این سخنان امین سلطان و امین دولتی است که قرار است با کنسول روس و انگلیس دست و پنجه نرم کند. در ایران عصر مشروطه غرور ملی مردم خدشه دار شده بود و هویت انسانی آنان زیر پاهای استبداد له می شد. حدود پنجاه سال زمامداری ناصر الدین شاه "محیطی مختنق و جوی آزدی کش" ایجاد کرده بود. خاک ایران جولانگاه بیگانگان و سفرایشان شده بود که در پناه بی کفایتی شاهان با قدرت تمام بر مملکت حاکم شده بودند.به طوری که تمام منافع ایران و امتیازات مالی دست بیگانگان بود.مورخی وضعیت فکری، و کیفیت زندگی مردم را در آن دوره چنین تصویر می کند:"انگلیسیها به وسیله بانک انگلیس، که با نام فریبنده "بانک شاهنشاهی ایران" دست به کار زده بودند، و روسها به توسط بانک استقراضی، تقریبا تمام رشته های مالی و حیاتی ایران را به دست گرفته بودند".2 ازبانک شاهنشاهی ایران فقط لقب شاهنشاه مال ایرانیان بود و گرنه بانک و عملکرد آن در چپاول مالی در خدمت بریتانیا بود.تنها پسوند شاهنشاهی کافی بود تا خاطر شاطر همایونی را راضی نگه دارد.از بانک روسها هم واژه استقراضی کافی بود تا شاه ایران را برای امضا قرارداد تشویق نماید.شاه "قوی شوکت" قاجاری تاسیس بریقاد قزاق در ایران را نیز به روسها اجازه داده بود، همان بریقادی که دست پروردگان آن در تبریز و سلیر نقاط به کشتار دست یازیدند. حرکت گردان مشروطه پاسخی بود توانمند به این تباهی ها ،بی حرمتیها، کارنادانیها، غارتها وایلغارها.و ندایئ بود آزادی خواهانه در استیفای حقوق مردم ایران و برچیدن سفره فساد و چیاول. هموار کننده اندیشه نهضت مشروطیت در واقع تداوم اندیشه های روشنگرانه کسانی چون میرزا فتحعلی آخوند زاده، طالبوف تبریزی و دیگران بود که با چاپ و نشر عقاید روشنگرانه و مدرن ریشه های استبداد و استعمار را سست کرده بودند. در نامه ای که طالبوف (عبدالرحیم تبریزی) درشماره 43 روزنامه انجمن تبریز نوشت چنین می خوانیم:"ایرانی تا کنون اسیر یک گاو دو شاخه استبداد بود، اما بعد از این اگر اداره خود را قادر نشود، به گاو هزار شاخه استبداد دچار گردد.آن وقت مستبدین به نابالغی ما می خندند و دشمنان اطراف شادی کنان لاحول می کنند. فاش می گویم که من این مسئله بی چون و جرا می بینم3."اداره کشور یا مردم داری همان مسئولیتی بود که محله امیر خیز را سر پا نگه داشته بود. مقاومت محله امیر خیز و تلاشهای ستارخان و همت و پایمردی زنان و مردان آزاده در درک همین نابالغی حاکمان و بی هویتی پیشکاران دولتی بود، کسانی که کارشان هوسرانی، زن بارگی و نیز سرکوب بی امان آزادی اندیشه و سانسور فکر بود. به یک نمونه از سخت گیریها در مورد اندیشه ورزان و اهل قلم از زبان اعتماد السلطنه اشاره می شود:"در اوایل طلوع نیر این دولت مقرر گردیده که هیچ کتابی و جریده و اعلانی و امثال ذالک در هر کارخانه از مطابع جمیع ممالک محروسه ایران مطبوع نیفتد الا پس از ملاحظه مدیر این اداره و امضای وی" (باب هشتم،ص18، کتاب الماثر و الآثار.

با طلوع نورانی این دولت قانون سانسور مطبوعات رسمیت یافت و آزادیخواهانی چون احمد روحی و مهدیخان تبریزی و.. ناچار بودند اندیشه های خود را در مطبوعات برون مرزی نشر کنند، تا از فشار پیشوایان حاکم و مظالم آنان در امان بمانند.

در برابر این اردوی دولتی که در منجلابی از فساد، رشوه خواری ، ظلم و توطئه چینی غرق بود، مردم ستمدیده و آزادیخواهان مشروطه خواه قرار داشتند.تاریخ در مورد کردار اجتماعی سرداران ملت چنین داوری میکند. احمد کسروی و امیر خیزی هر دو به صراحت مینویسند که"ستارخان در رعایت فتوت و مروت نیک می کوشید و نسبت به فقرا و ضعفا تا آن جا که میتوانست از دستگیری خودداری نمی نمود."4 هر چند که از آن زمان حدود صد سال می گذرد،اما محله امیر خیز تبریز هنوز زنده است و از آنجا همهمه سردار بزرگ آذربایجان و نماد مشروطیت ایران به گوش می رسد.و هر چند هنوز هیکل این سردار ملی در ورودیه این محله بر پا نشده، وآرامگاهش در شهر مورد علاقه و در رزمگاه خویش نیست، اما در این محله راز و رمز نسلی از آزادیخواهان نهفته که بر استبداد داخلی و استعمار بیگانه شوریدند و شرف و غرور ملتی را با نثار جان خویش سودا کردند.

محله امیر خیز تبریز، زمانی که محمد علی شاه در دوم تیر ماه 1278 به فرماندهی لیاخوف روسی مجلس شورای ملی را به توپ بست و همه جای ایران، حتی بخش اعظم محلات تبریز در محاصره نیروهای استبداد بود، ایستاد؛ مقاومت نمود، ودر برابر بهت و حیرت و ناباوری نظامیان و قداره بندان ، به همت ستارخان، این تنها سردار ملی در تاریخ کهنسال ایران، مهر ننگ و شکست بر پیشانی پدید آورنده" استبدادصغیر" زد و نهضت مشروطیت را جانی تازه بخشید.

آن زمان هیچ کس باور نمی کرد ستارخان در شرایطی که از همه سو در محاصره بود و رحیم خان چلبیانی با قشونهای دولتی ، همراه با"دبدبه و کبکبه وارد شهر شده و در باغ شمال تبریز اقامت گزیده بود"، در برابر تمام توطئه ها، حیله ها، قول و قرارها بایستد و به ترفندهای کنسول روس در تبریز یعنی آقای پاختیانوف، که خواستار تسلیم ستارخان شده بود پاسخ منفی دهد.چکیده مقاومت محله امیر خیز تبریز چنین است: محله امیر خیز مورد حمله شدید قوای دولتی و نیروهای رحیم خان چلبیلانلو قرار گرفت به این امید که از کل کشور ایران، این تنها محله امیرخیز نیز که آوردگاه "آزادیخواهان علیه استبدادیان" بود، فوری فرو ریزد، اما ستارخان و همراهانش در محله امیرخیز ماندند، ایستادند، و تاریخ مشروطه را نوشتند. به استبداد نه گفتند و تاریخ را سرافراز کردند. فردای روز حمله دولتیان به مشروطه خواهان، کنسول روس در تبریز؛ به یک حیله جدیدی دست یازید، بلکه ستارخان را مجذوب قدرت روس نماید. از محل کنسول خانه روس بیرق فرستاد و گفت:" بر بالای در خانه خود بزن و در زینهار دولت روس باش" و قول داد که از قره سواران آذربایجان نیروئی برای او تهیه کند، اما از محله امیر خیز، این تنها قلب تپنده فریاد آزادیخواهی علیه استبداد و بیگانه پرستی در ایران، یک پاسخ تاریخی و ماندگار بیرون آمد:" آقای جنرال کنسول!من می خواهم هفت دولت به زیر بیرق ایران بیایند، من زیر بیرق بیگانه نمی روم".

مشروطیت از محله امیر خیز تبریز جان گرفت. محله امیرخیز تبریز پژواک فرو خفته عاشقان آزادی را به جهانیان بازتابانید. نیروهای دولتی با آن همه ساز و برگ و ارتش و قدرت ناتوان ماندند. استبداد لرزید، یورشهای دولتیان و تاراج اموال مردم با شکست روبرو شد.در کنار مردان و جوانان محلات تبریز زنان آزاده آذربایجان نیز به سنگرهای مشروطه خواهان پیوستند و با به تن کردن لباس مردان از سنگرهای آزادیخواهان قراول می دادند.کتاب سه مقاله در مورد انقلاب مشروطیت، با ترجمه م.هوشیار، چاپ امیر کبیر تهران در این مورد به تفصیل سخن رانده است.

محله امیر خیز تبریز با مقاوت ستارخان و باقرخان پاسخی دندان شکن به "تاراجگران و جنایتکاران" فرستاد و در واقع رشد نهضت موسوم به مشروطه خواهی، بنا به گواهی مورخینی که همزمان و همراه با جنبش بودند، مقابله با شرایطی بود که یک محقق ایرانی آن وضعیت را چنین تصویر کرده است:"منسوبین به خاندان سلطنت و درباریان فاسد، دمار از روزگار مردم بر می آوردند. محمد علی میرزا در آذربایجان با مردم رفتاری اوباشانه داشت؛ برادرش عضدالسطان خود را مالک الرقاب رشت می پنداشت و راهزنانه هست و نیست مردم را تاراج می کرد، عموی آنها ظل السلطان در اصفهان، قبل از اینکه حاکم باشد، قصاب خلق بود(ملک منصور میرزا) پسر دیگر شاه در فارس عرصه را حتی بر مالکین هم تنگ کرده بود. آصف الدوله در خراسان رفتاری را معمول می داشت که از بدترین ایلغارگران خارجی انتظار می رفت"5 در واقع نهضت مشروطه واکنشی بود در تغییر این شرایط ناعادلانه و غیر انسانی و عصیانی بود هویت طلبانه و عدالت خواهانه که نابودی استبداد را مد نظر داشت.

با این حال، اندیشه آزادی خواهی و ظلم ستیزی در محله امیرخیز هنوز در غلیان بود. استبداد عربده کشان همه نقاط ایران و بخشهایی از تبریز را زیر چنگال خونین خود داشت، اما باید تکرارا گفته شود که این محله و مقاومت تبریزیان در برابر دشمنان آزادی چهره استبداد را منفورتر کرد و امیدی تازه در دل مردم ایران ایجاد کرد. مردم در برابر حیله های دولتیان هوشیارتر عمل می کردند. مشروطه خواهی در واقع عصیانی بود مردمی علیه ظلم و ستم شاهان و قداره بندان دولتی و حامیان خارجی آنها. تشکیل انجمنهای محلی در نوع خود نشانگر اراده مردم در مبارزه آزادیخواهانه با دولتیان و نیز مشارکت در تعیین سرنوشت خویش بود. برای درک آتمسفر مشروطه خواهان آن روز و نیز فهم میزان مطالبات مرم و سطح آگاهی آنان ، بهتر است از زبان مورخی خواسته های هفت گانه انجمن تبریز را مرور کرد، که به خواست مبرم همگان تبدیل شد:

خواست های هفت گانه

- شاه طبق دستخطی اعلام کند که دولت ا یران، مشروطه تمام عیار است،

- عدد وزرا در هشت وزارتخانه ای که فعلن هستند تثبیت شود و افزایش نیابد.

-"موسیو نوز" و معاون او "اوپریم" فورا بر کنار شوند و "لاروس" رئیس گمرک تبریز فورا توقیف شود.

- ساعد الملک فورا عزل شود.

- نواقص قانون اساسی رفع و متمم آن نوشته شود.

- شاهزادگان از وزارت ممنوع باشند.6(همان منبع)

این مطالبات محتوای خواسته های مردم، سطح آگاهی اجتماعی و شعور آنان را نشان می دهد.از یک سو ملت آذربایجان خواهان کم شدن دست بیگانگان از منابع حیاتی کشور خویش است و از سوئی غرور ملی آنان حکم میکند که از حیطه اختیارات حکام کاسته شود و وابستگان درباریان از جان و ناموس مردم دستشان کوتاه گردد.

"شاهزاده با لجاجت و سر سختی با خواسته های مردم مخالفت کرد." 7 اما مردم تبریز و ملت جان به لب رسیده ایران، صرف نظر از اراده ملوکانه، به تمام فجایع دربار فاسد و عمله و اکره آنان نه گفتند و توطئه پشت توطئه بیگانگان و نوکران آنان را خنثی کردند. ستارخان در گیر ودار رشادتهای خود یکبار در تبریز زخمی می گردد اما برای اینکه خللی در اراده دیگران وارد نشود آن را پنهان نگه می دارد تا پرچم آزادی را در اهتزاز نگه دارد. انجمن تبریز با رشادتهای ستارخان مشهور گشت و قدرت گرفت. قدرتی که به هیچ ایدئولوژی متکی نبود بلکه تنها اندیشه آزادی موتور محرکه اش بود. با یورش اوباش به مجلس در تهران، تبریز به حرکت در آمد و تمهیدی اندیشید. تلگرافی تهیه کرد و در یک جمله خواست تاریخی ملتی را با غرور و سربلندی بیان نمود. همین جا از الهام آوران آزادی و مقاومان محله امیر خیز متن تلگراف ذکر می گردد:

"از تبریز به همه شهرستانها.شاه موافق قانون مشروطیت ذکر قسم، و حالا نقض عهد؛ ملت آذربایجان او را به جهت این خیانت از سلطنت خلع، و به قناسل( کنسولگریها) و به نجف اطلاع، شما هم او را خلع و به سفاریخانه ها اطلاع دهید.9

فریاد محله امیر خیز تبریز، نهضت مشروطه را تکان داد و این جنبش به فریاد بلند تاریخ ایران تبدیل شد. هر چند ستارخان و مشروطه چیها به اهداف خود نرسیدند و به قول مردم تبریز که هر روز به طور طنزگونه ای تکرار میکنند " هله قویون مشروطه میزی آلاخ"که هنوز ما به مشروطه مورد دلخواه خود دست نیافته ایم، این بار از محله امیر خیز تبریز تا پارک اتابک تهران مسیری در پیش پای سرداران مشروطه است که استبداد سنگ فرش میکند. این مسیر هر چند که سر انجامی تراژیک داشت اما چهره استبداد را نیک نمایاند؛ استبدادی که به سخن مورخین "خواه زیر چتر و تاج پادشاهی محمد علی میرزا و خواه در لباس و چکمه و شمشیر لیاخوف ، و یا در هر لباس دیگر، محکوم به نابودی و ننگ تاریخی است." مطالبات مشروطه چی ها به ثمر نرسید، اما سطح خواسته های آنها در تاریخ ماند و جهانیان نسبت به عظمت کار ستارخان واقف شدند. مجاهدان صدر مشروطه به مسئولیت خود عمل کردند و به تعهد خود در قبال مطالبات مردم صادق ماندند . تاریخ نیز به سخن چارلی چاپلین "آخر و عاقبت خوبی نوشت" محمد علیشاه سرانجامی نکبت بار یافت و زیر پرچم سراسر زبونانه بیگانه رفت و "مردم زبونی و خواری لیاخوف روسی را در ترحم خواستن و بوسیدن عتبه مجلسی که دیروز با توپ او ویران شده بود، دیدند و عبرت گرفتند"10

باری، تاریخ سراسر عبرت است و در مواقعی تکرار دهشتناک. زمانی که سردار و سالار ملی می خواستند دو روز به پایان سال1288 شمسی باقی مانده تبریز را به تمهید استبدادیان به تهران ترک کنند،محله امیر خیز و تبریز شور و حال عجیبی داشت. گو اینکه مردم شجاع آذربایجان از یایان غمبار ماجرا اطلاع داشتند. تبریزیان به نوشته مورخین "سردارانی را که در سخت ترین روزهای گرفتاری پشت و پناه خود شناخته و آنهمه مردانگی و دلیری از آنها دیده بودند و از جانهای خود بیشتر دوست میداشتند؛ بیمناکانه به تهران روانه می کردند."و غاقل بودند که در غیاب این آزادگان فردا به برکت استبداد در تبریز به جای درخت دار خواهد روئید و سالداتها و قزاقها آزادی دوستان را از آنها آویزان خواهند کرد. اما پارک اتابک تهران چشم به راه بود و توطئه ها گام به گام عملی می شد . استبداد در صدد انتقام بود. سرداران مشروطه که همواره در دل مردم جای داشتند و همراه انان در سنگرها بودند اینک در تهران پارک اتابک نشین شده بودند و زمزمه خلع سلاح و سرکوب مجاهدان بلند بود. استعمار روس جای خود را به کنسولها و رایزنهای انگلیسی داده بود و مردمی که برای آرمانهای مشروطه جان داده بودند، می بایستی چشم به تصامیم آتاشه های بریتانیایی بدوزند.نمایندگان روس و انگلیس موافقت کرده بودند که دولت مستوفی الممالک را وادار کنند که مجاهدان را خلع سلاح کند سفیر انگلیس می گوید:"من بیشتر سلاح گرفتن از دست مجاهدان را توصیه می کردم"11 .ابتکار از دست مردم در رفته بود و مشروطه خواهان دروغین دل در دامان روس و انگلیس داشتند. کشاکش قدرت در صفوف مجاهدان نیز تاثیر گذاشته بود. کسانی چون یفرم خان از هیئت یک مبارز آزاده به دشمن آزادی تبدیل شده بود و پنجه های پولادین او به گلوی مطبوعات گیر کرده بود. اما هنوز پارک اتابک تهران، میزبان توطئه گر سردار زخمی بود. سرداری که تا آخرین لحظه به آرمانهای آزادی طلبانه خود وفا دار ماند و دامن خود را با ننگ نیالود. ستار در پارک اتابک غریب افتاده بود و از آنجا زمانه و اوضاع را می پائید.اما در غیاب گردان مشروطه تاریخ درحال نوشته شدن بود. به گواهی اسناد شیوه اداره شهر تبیرز و دیگر شهرهای آذربایجان، که در آنها مشروطه خواهان حضور می یافتند، پاسخی دندان شکن برای مخالف خوانان بود" حتی به نوشته سمنانی "راتسلاو" کنسول انگلیس در تبریز، که روزنامه دولت مطبوع او "تایمز لندن" مبارزان مشروطه را مشتی راهزن و تبهکار معرفی میکرد، تا امتیازات ویرانگر خود را از مشروطه فروشان سلطنتی بگیرند ، در گزارش خود از امنیت ستارخانی یاد میکند:"در درون شهر {تبریز} ایمنی هر جه بهتر برپاست و راستی کوی مسیحیان و بیگانگان چندان ایمن و آسوده است که تا کنون هر گز نبوده و..همه بیگانگان از رفتار و کردار آزادیخواهان در این چند گاهه شورش خوشنودی می نمایند.جز روسیان کسی سخن از ترس نمی دارد(نقل از تاریخ مشروطه ایران ص806).

شک نیست که از محله امیر خیز تبریز تا پارک اتابک تهران مسیر پر حادثه ای طی شد.تهران این بار کسی را زندانی خود کرد، و اورا خانه نشین نمود که تا دیروز پیام آور آزادی او بود. سردار این همه دروغ، نیرنگ، دوروئی، ریا و خیانت را میدید و جنایات روسها را در تبریز می شنید اما هم چنان به صورت سمبولیک از آرمانهای مشروطه مدافعه میکرد.در پارک اتابک بود که سرنوشت خفت بار برخی از خود فروختگان را می دید." آن کس (یفرم خان) که تا دیروز برای استقلال مشروطیت نبرد می کرد، امروز مظاهر مشروطیت را به سود وثوق الدوله ها، ناصر الملک ها، سردار اسعدها و.. که دست در دست بدترین دشمنان آزادی و استقلال ایران داشتند، به محاق تعطیل می کشانید"12

امروز بعد از گذشت حدود صد سال از معجزه آفرینی مشروطه خواهان و در راس آن گرد آزادی ،سردار ملی، کسانی اسم مشروطه طلب بر خود گذاشته اند که با توجه به عملکرد و برنامه های آنان این پرسش در ذهن انسان شکل می گیرد که آیا اینان همان امین السلطانها و محمد علی میرزاهای زمان ما نیستند که با نام مشروطه در پی فرمانروائی خویش روز شماری میکنند؟ اینان همان پشت کنندگان به آرمانهای آزادیخواهانه و عدالت جویانه شروطه خواهان اصیل نیستند که تحت لوای مشروطه در پی استقرار همان استبداد شاهنشاهی هستند؟مگر این جماعتی که خود را امروز با لقب مشروطه خواه تعریف می کنند نگاهی به مطالبات هفت گانه رهروان مشروطیت نکرده اند؟از برنامه ها و شعارهای این جماعت که هنوز بر نظام موروثی پای می فشارند، چنین بر می آید که اینان هنوز بدون پاسخ گوئی به عملکرد پیشین خویش در صدد تحمیق مردم ما هستند.اندیشه های مشروطیت که در برنامه های انجمن غیبی و نیز در تفکر ایجاد عدالت خانه مطرح شده، با طرد و نفی دو شاخص عمده استبداد یعنی دیکتاتوری فردی و تمرکز گرائی هم عنان است،حال چگونه مدعیان تاج و تخت سلطانی ( موسوم به طیف مشروطه خواه) خود را مدافع آرمانهای پیشروان نهضت مشروطیت می دانند؟ به هر ترتیب هنوز فرزندان محله امیرخیز به مشروطه خود نرسیده اند و آنان در صفوف خویش گردان آزادی را پرورش میدهند. هنوز پدید آورندگان سناریوی سیاه پارک اتابک تهران هم به مردم شناسانده نشده اند؛ کسانی که در جلد مشروطه خواهی تیشه به ریشه آن زدند و شرف و غرور گردان مشروطه را با ثمن بخس معامله نمودند. در بزرگداشت حدود صدمین سال قهرمانی ستارخان و مجاهدان محله امیرخیز و همه آزادمردان و زنان جا دارد که مسئولانه با تاریخ برخورد گردد و حق مطلب در مورد زنان و مردانی که در راه کسب آزادی و استقلال ایران بر سر دار رفتند ادا شود.در پایان این سخن برای پرتو افکنی به راه و رسم کسانی که بر آن بوده اند زیر لوای مشروطه سلطنتی دستاوردهای مشروطه اصیل را بر باد دهند، به دو سند اشاره می شود.

امیر بهادر جنگ ، که زمانی به مظفر الدین شاه گفته بود "قربان اگر یک بار دیگر نام مشروطه بر لفظ مبارک جاری شود، من شکم خود را خواهم درید" با مشاهده رشادتهای ستارخان و حمایت مردم ناگهان احساس میکند که با ستارخان قوم و خویش است و این تلگراف را برای او می فرستد:

"من اینک به شما مراجعت میکنم زیرا در همین اواخر بر حسب تصادف آگاه شدم که با شما نسبت خویشاوندی دارم. ما هر دو از قبایل قره داغ هستیم.......مصلحت می بینم که شما بدون تاخیر روشی را که در برابر حکمدار ما {شاه} در پیش گرفته اید، کنار بگذارید....اعلیحضرت به جای هر گونه مجازات، فرمان "خان" را برای شما صادر خواهند فرمودو اداره املاک متعلق به حکمدار نیز به شما محول میشود...(نقل از برخی از ملاحظات..ص204-205

پاسخ رهبر نهضت مشروطه چه قدر عادلانه و طنزآلود است که برای یادآوری و بزرگداشت همه رهروان راه آزادی همین جا پایان بخش نوشته قرار می گیرد:"بسیار سعادتمند و سپاسگزارم که شخص بی نام و نشان و سرباز ساده ای چون من افتخار خویشاوندی با شما را دارد و اینکه من در آینده مشمول مراحم حکمدار ایران خواهم بود. حرف بر سر این است که ما و شما هر یک روی یک تخته جداگانه ایستاده ایم و همدیگر را نمی فهمیم و یا نمی خواهیم بفهمیم. من در واقع همچون بیانگر خواست مردم آذربایجان به منظور رفع شر چپاول و قلدری از سر مردمی که می خواهند در آرامش زندگی کنند، به پا خواسته ام. اگر نه آن بود که قشون اعلیحضرت به نام تامین آسایش مردم آذربایجان نقش چپاول و قلدری را ایفا کرد، ما هم اکنون خواست و آرمان خلق را بر آورده بودیم. حوادث بعدی و روش ششماهه شاه، به نام رهائی مردم از انقلاب، بر ما روشن ساخته است که عجالتا موقع برای زمین گذاشتن سلاح مناسب نیست و از این رو به عالیجناب می گویم ما را به الطاف و مراحم شاهانه و اداره املاک او نیازی نیست. ما به مشروطیت نیازمندیم.ستارخان(همان منبع) جوهر اندیشه مشروطیت را به سادگی میتوان از بند بند این پاسخ تاریخی و نهائی درک کرد. اندیشه ای که بر آسایش و رفاه مردم استوار بوده و مشارکت آنان در اداره امور مربوط بهجامعه و سرنوشت خود را مد نظر دادرد.

هیچ کس باور نمی کرد فرزندی از قاراداغ آذربایجان در محله امیر خیز تبریز با مقاومت خود، با قشون شاه مستبدی که به فرماندهی سرهنگ لیاخوف روسی مجلس شورای ملی را به توپ بسته بود مقابله کرده و دژ استبداد را به زانو درآورد.

منابع:

1-خاطرات سیاسی میرزا علیخان امین السلطان

2- آرین پور، یحیی؛ از صبا تا نیما،ج1-ص291-چاپ7-1367

3-همان منبع-ص90-91

4-امیر خیزی، اسماعیل، قیام آذربایجان و ستارخان ، کتابفروشی تهران، تبریز 1339

5- برخی ملاحظات پیرامون انقلاب مشروطیت، ص75

6- تاریخ بیداری ایرانیان، ج2-ص82

7- ستارخان، سردار ملی و نهضت مشروطه، پناهی سمنانی،ص181

8- همان منبع نخست، ص 148

10و9- همان منبع ص 401

11و12- همان