دکتر رضا براهنی ایله موصاحیبه
علیرضا میانالی موصاحیبه اودلار یوردو رادیوسوندان سس فایلی کیمی یاییلمیشدیر.
یازینین قایناغی: یورد نت

دکتر رضا براهني آدليم بير شخصييت دير کي ، بوندا هئچ کيمسه ده شوبهه اولا بيلمز . اونون موعاصير ايران يازيچي - شاعيرلريندن نئچه قاط اوستونلويونو ، اونون يازيلارينين ايسلوبوندا ،تئکنيک اينده ، همده کي ، ايجتماعي موقئعينده، آيدين گورمک اولار . اونون ايللر دولت اورقانلاري طرفيندن ياراديلان سانسورعليهينه اونون موباريزه سي گؤز اؤنونده دير . دکتر براهني هر ايکي حاکيمييت ( شاه سلطنتي و ايسلام حوکومتي ) طرفيندن تبعيدلره و حبس لره معروض قالميش نه تک ايراندا ، دونيادا تانينميش سيمالارداندير . اونون يازديقي کيتابلاردان بير نئچه سي اينگيليسجه ، فيرانسيزجا ، تورکجه ترجومه اولونوبدور . دکتر رضا براهني موعين بير دورکانادانين قلم انجومنينين رهبرليينده چاليشيبدير . اؤتن ياي تورنتو شهرينده کانادانين فرماندارينين نوماينده سي و بير چوخ عيده لي شخصييتلرين ايشتيراکي ايله دکتر رضا براهني نين ياشينين 70 ايليي موناسيبتي ايله دوزنلنن طنطنه لي تدبير مراسيم کچيريلميشدير کي ، اينديه کيمي باشقا هئچ بير ايرانلي شخصييته کانادادا بئله سوييه لي بير مراسيم توتولماميشدير . البتده کي ، بونلار دکتر براهني حاقيندا دئيله بيلن سؤزلرين هاميسي دئيلدير.
بو دئيلنلرين هاميسي بير يانا ، محروم آذربايجان ميلتينه و اونلارا کي ، اينساني ميلي ظولم دن ، ايقتيصادي محرومييتدن خيلاص اولماق ايستييرلر ، دکتر رضا براهني نين مقامي و ده يري اونون اؤز ميلتينه سيخ باغلي اولماسيندادير . اونون قلمي و سؤزي هميشه اؤز ميلتينين دردلريني ، ميلي کيمليک فاجيعه سيني ، ايقتيصادي محرومييتلريني موذاکيرهٔ چيخارماق سفربر اولموشدير . دوزدور کي ، اونون يازديقلاري اساسن فارسجا و اينگيليسجه دير ، آما اؤز ميلتينين محرومييتلريني ، ميلي کيمليک فاجيعه سيني اونلارين هر تک - تکينده آيدين شکيلده گوسترمه يهٔ چاليشميشدير .1325- جي ايلده ميلي حوکومتين سکوتوندان سونرا بلکه هئچ ايبتيدائي صينيف موعليمي اونون تورکجه يازديقيني اونا اولاتديراندا بيلميردي کي ، بوعمل اونون روحوندا ، دوشونجه سينده هميشه ليک اولاراق ايز بوراخيب ، جان تاپاجاقدير . و بوتون يازديقلارينين ماياسينا چئوريله جکدير .
-2003 جي ايلين قيشيندا دکتر رضا براهني نين يازيلاري ايله ماراقلانانلار اونونلا ونکوور شهرينده بير گوروش آخشامي کئچيرديلر . ونکورده ياشايان آذربايجانلي لارلا تورکجه کئچيريلن بو گوروش آخشاميندا دکتربراهني اؤز حاقيندا و يازيلاريندا ميلي کيمليک فاجيعه سينين تاثيرينده اطرافلي سؤز آچديلار . قيدائتمک يئرينه دوشر کي ، دکتر براهني ونکوور شهرينه گلمه ميشدن اؤنجه، اودلار يوردو راديوسونون امکداشي ميانالي عليرضا طرفيندن حاضيرلانميش گئنيش بير موصاحيبده اوشاقليق ايللريندن باشلايارق چوخ ماراقلي مساله لر موذاکيرهٔ چيخارميشديلار کي ، راديودان آرديجيلليقلا نئچه وئرليشده ياييلميشدير .

****

بيرينجي بؤلوم

ايسترديم سيزه بير سئوالينان مراجعه ائديم ، ايسترديک اوًز ترجومه حالي نيز حاقيندا اوًزونوزدن ائشيتمک ؟

- اولن من سيزدن تشکر ائديره م کي، توجه ائديرسوزآذربايجانليلارين ريشه لرينه. هم طبقاتي ريشه لرينه ، هم ده خانوادگي ريشه لرينه. و بونلار چوخ کمک ائديرکي، آذربايجان خالقي بيلسين کي، آذربايجانليلار نه ايشلر گوروبلر و يا کمبودلاري نه دير. ولي، بيز گره ک زوروموزي ووراق تا قالميش هويت لر هاميسي اوزه چيخسين. و معلوم اولسون کي، بيز نه ايش گوروروک و نه ايش گورمک ايسته ييريک. بو اوًزوده چوخ ساليم بير دئموکرا تيک صورت ده گره ک قاباغا چه کيلسين. اوندادير کي ، من فيکر ائديره م، بيز ائده بيله جه ييک کي، اوًزوموزه ، اوًز خالقيميزا و ايران خالقلاري نين هاميسينا بير دقيق باخيشينان باخاق کي، من اونون آديني قويورام انتقادي باخيش. اوندا ائله يه بيله ريک کي، اوًزوموزي يولا سالاق. بيز گره ک بوني اوًز آراميزدا تمرين ائده ک. مسايلي بير- بيرينه ارتباط وئرک و ائله يه بيلک بو ارتباط لاردان گه لک يئتيشک بير قرارا کي، نتيجه يه شامل اولسون. عرض اولسون کي، من تبريزده بير فقير خانواده ده دنيايا گلميشم. مخصوصا او اوايل . چوخ فقير ايشچي بير خانواده . و نئجه کي، گذشته ده يازميشام بوٌيوک قارداشيمينان منيم سينني فاصله ميز تقريبا او بيريلريندن بير آز چوخ ايدي. در نتيجه او دووري او بيري اوشاقلار شايد او صورتده تجربه ائله مه ميش اولالار. ولي ، بيز ايکي قارداش و ده ده - نه نه بو تجربه ني گورموشوک. بو تجربه اتفاقا چوخ تاثير قويوب بيزيم روحيه ميزده . ا لبته منيم بوٌيوک قارداشيم اخيرا مرحوم اولدي . فقر و امکاناتين اولماماغي، مخصوصا اوايل ده ، اوشاقليق دووره سينده چوخ- چوخ تاثير قويدي منيم روحيه مده و ذهنيم ده . بونا گوٌره ده بير مقدار ظلم و سرمايه ايله چارپيشماغيم مربوط دي او دووره يه. تقريبا اوًزوده ده يرلي بيرزاد کي، مربوط اولا مسايل اجتماعي ، سياسي ، اقتصادي و ا و جور بير زادلارا. من، اوخوماميشديم . ولي، او فقرين ريشه سين ذهنيمده بير صورت ده کي، آدام بونا صميمي اولا و دقت ائده گورموشدوم. و بو اوًزي ده ده يرلي بير موضع آداما ايجاد ائدير. من فيکر ائديرم بيز ايکيميزده بير مقدار او جرياندان شخصيتيميزي تقريبا آلميشيق و شخصيتميز فرم تاپيبدير . –

آقاي دکتر،اشاره ائتمه دينيز هانسي ايل ، هانسي آي ، هانسي گون دوغوم گونوز دير .

- عرض اولسون کي، او تاريخ کي، يازيليبدي منيم سيجيلليم ده تقريبا دئمک اولار، بير- ايکي ايل ايدي کي، خالق قرارايدي سيجيل صاحيبي اولسون، شناسنامه صاحيبي اولسون. از قرار معلوم خانواده بيساواد بير خانواده ايدي. بو قضيه نين دالينجا او صورتده کي، گره ک گئتمه ميشديلر. منه اوجورکي، دئييبلر 20 آذرين گئجه سي، 21 آذرين سحري ، 1314- جي ايلده دنيايا گلميشم. ولي، صونرالار باخديم بو شناسنامه لره ، مخصوصا نه نه مين شناسنامه سينه. گوردوم کي، اکثرا اوشاقلارکي، دنيايا گليبلر، بوٌيوک قارداشيم ، من و صونرا او ايکي- اوچ اوشاق کي، دنيايا گه ليبلر و اولوبلر اونلارين دا تاريخ تولدي آذر يازيليبدير. بونا گوٌره من فيکر ائديره م بو شناسنامه لر ممکنديرکي، صونرالار آلينميش اولا . مثلا، نه نه دن و يا ده ده دن سوروشموش اولالار هاواخت گه ليبلر دونيايا ، اونلاردا بير تاريخ دئميش اولالار. بوٌيوک قارداشيم 1311 - ده دنيايا گليبدير. اونون کي، آذر آيي يازيليبدي. منيم کي، آذر آيي يازيليبدي. صونرا او بيري کيچيک قارداش دا کي،اوٌلوبدي- احمد ، اودا آذر آيي يازيليبدي .اونون داليسي فاطما دنيايا گليبدي. اودا آذر آيي يازيليبدي . من نه نه م دن سوروشدوم کي،آخي بو نه جور بيرزاد اولا بيلر؟ او منه دئدي کي، سن باباجدين آيي نين اون آلتيسيندا دوغولدون. من گئتديم تحقيق ائله ديم و صونرا گوردوک کي، باباجدين ده خرداد آيين 19- زي، 1314- دير. بودا نظره دوز گلميردي.اونا گوره کي، نه نه م دئييردي- بيز حيط ده ياتميشديق. تبريزده گاهدان خرداد آيي او قدر ايستي دئييل کي، آدام حيط ده ياتا بيله. صونرا من بير زامان چون ايسترديم پزشکي اوخويام . پول يوخودي اوخويام. فيکر ائله ديم کي، گئديم پزشکيني دانيشکده ي افسري توسطي ايله اوخويوم. اورادا منه دئديلرکي، سنين ياشين آزدي. بيز گئتديک بوني بوٌيوتدوک. اونا گوٌره بو گلدي اولدي 20 فروردين، 1314. ايندي ائله قاليبدير. بو تولد کي، اوًزي- اوًزونه بير ماجرا دير. تبريزده ورجي باشيندا، بير يئر وارديرکي، بير زامان بورا دئيرديلر ميرده شيرخانا چوخوري. بيز او ميرده شيرخانا چوخوروندا زندگانليق ائتميشيک. اورانين آنبار حيطي در واقع بير خانه مخفي ايدي. چايچيلار خانواده سي بو حيطي وقف ائله ميشديلر. بيز چوخراق او وقف ائديلن حيط ده زندگانليق ائتديک. چوخراق ” رازهاي سرزمين من” ، ” آواز کشته گان” ، يا او بيري کتابدا او ميرده شيرخانا چوخورونون وقايع لري مفصل گلير . ياديمدا ديرکي، من ياشار کمالينان بير دفعه صحبت ائدنده بو ميرده شيرخانا چوخوروندان صحبت ائديرديم ، او دا هي منه دئييردي کي، بيزيم کي ده چوخورآوا دير. در واقع او “آوا”- دا شايد “آباد” اولا. بو جور بير اشتراکات و يا مشترکات بو زندگانليقلارين آراسيندا تاپيلير. صونرا ده ده م چاي کارخاناسيندا ايشله ييردي. بيز اغلب گئدرديک بو چاي کارخاناسيندا اونا کمک ائديرديک. حتي مدرسه نين او ايکي قسمتي نين آراسيندا، يعني او ايکي ساعاتدا گئدرديک اوردا ايشلرديک . يا گه تيررديلر ائوده چاي اوچون پاکات دوزه لدرديک گوٌتوروب آپاريرديلار. صونرالار ده ده نين وضعي بير مقدار بهتر اولور. گئدير بير- ايکي حامام اجاره ائدير. او نظردن بير آز وضعي دوزلير. ولي ، او ًزامان کي، وضعيت دوزه لير، بيزده ائودن تقريبا چيخميشيق. بو ائودن چيخماق درعين حال بيزيم ادبياتا ياخينلاشماقدير. من فيکرائديرم کي، منيم بوٌيوک قارداشيم بوٌيوک بير نقش اويناييبدي منيم و خانواده نين زندگانليغيندا. تحصيلاتي کي، بوٌيوک قارداشدان صونرا من تاپميشام و او بيريلر تاپيبلار، اولين قدمي او گوتوروبدور. بيز اونون داليسينجا گئتميشيک. اونا گوٌره من و تمام خانواده بوٌيوک قارداشا چوخراق مديونوق. بيز مختلف يئرلرده تبريزده زيندگانليق ائله ميشيک . نه نه مين خانواده سي ايکي قالا دا زيندگانليق ائدرديلر کي، در نتيجه مدام بيزيم ايکي قالا ايله ارتباطميز اولوبدير. ايکي قالا عجيب - غريب بير يئردير. مختلف طبقات خورده پا اوردا زندگانليق ائديرلر. مثلا ، ايرمک سالاندان توتدي تا قاوال چالان، توي دا اوخويان، حاماملاردا ايشله ينلر، کارخانادا ايشله ينلر، بونلار هاميسي بير يئرده ايکي قالادا، ورجي باشيندا ائله همان ميرده شيرخانا چوخوروندا اولوبلار. صونرالار راستا کوچه ده ده زندگانليق ائله ميشيک. يعني اوچ - دوورد يئر وارديرکي، بيز اورادا چوخراق زندگانليق ائله ميشيک. مونجيم ، ميرده شيرخانا چوخوري ، صونرا ايکي قالا ، ورجي باشي، هم آشاغي ورجي باشي، همده يوخاري ورجي باشي، ديک باشي و خوب مدرسه ده کي، تمام مدت ده دوققوز کلاسا قدر پرورش ايدي ، صونرا لقمان ايدي و صونرا آخرين ايلي تجربي ديپلم آلميشام فردوسي مدرسه سيندن. بو اولين بخش زندگانليقدير .

سيزين گنجليک دؤورلر عيموميت له بير سيرا حادثه لرين شاهدي اولوب . بلکه اونلارين حاقيندا فيکير دئيه سينيز . آذربايجان دا گئدن حادثه لردن هانسيلاريني مشاهده ائلييب سيز ؟

اونلار هاميسي دوليدي حادثه ايله . بعضي لري وار کي خصوصي حادثه دير ، مثلا او کي، چوخ -چوخ اهميتي وار کيچيک اوشاقلارين اؤلومودي. گؤتوره رديک شاوا قبرستانينا و اورادا ده ده م اونلاري دفن ائدردي .

جناب دکتر-هانسي ايللر دن صحبت گئدير ؟

دئمک اولار 1318-1319. سونرا ، اونون داليسي ايللر عين زامان دا فقر دووره سي ايدي . ياديمدا دي کي ، منيم ده ده مين آتي دا ميرده شيرخانا چوخورونون باشيندا دوشدوي اؤلدي . منيم قارداشيم تامام مدت دئييردي کي ، کاش من اؤلئيديم، اوندان اوتروکي او آت بيزيم زنداگانليغيميزي تامين ائديردي . بونلار دقيقا ياديمدا دي . سونرا لار طبيعي دي کي روسلارين گه لمه سي دير. او واخت بيزي تازه گونده رميشديلر مدرسه يه . سونرا دئديلر کي مدرسه باغليدي روسلار گليب لر .
بيزده چيخيب ميرده شير خانا چوخورونون داميندان باخيرديق. گوردوک کي ،سؤوود آغاجلاري نين دالينسيندان يئکه آتلار گلير لر . 1320-جي ايلين شهريور آي ايدي . تامام او مدت ده کي روسلار گليب تبريزده قالديلار بيز اونلاري تامام مدت گوروردوک و بير جور ايشغال احساس ائله ييرديک .
بيز گئتديک پرورش مدرسه سينه. پرورش مدرسه سي اول تربيت خياوانيندا ايدي . اولجه بيزيم مدرسه يه گئتمک امکانيميز يوخ ايدي، بير نفر واريدي حاج حسن آقا بادامچي کي منيم ده ده مين ده ده سي نين قوهوملاريندان ايدي . اودا ارتباطي واريدي بادامچي ايله کي خياباني نين دوستي ايدي . تاريخ 18 ساله ده عکسي چاپ اولوبدي . اونون قوهومي ايدي . دئمه لي ده ده مين ده ده سي بادامچي خانواده سينه باغلي ايدي . حاج حسن بادامچي دئميشدي کي ، من بونلارين مدرسه خرج لرين وئرره رم . سن بونلاري گوندر مدرسه يه . سونرا دا شوشه گرخانا بازاريندا بير کتاب فروش وارايدي سروش آديندا ، اونونلادا قرار قويديلار کي ، بيز کتابلاريميزي دا اوندان آلاق . گئتديک پرورش مدرسه سينه کي پول لي لارين مدرسه سي ايدي . آد يازديرديق و باشلاديق اوخوماغا. سونرا دا روسلارين اولماقي کي منيم نظريمده بؤيوک بير مهم حادثه دي . شمالي آذربايجاندان گلنلرين اؤزلري کي ، اؤزي بؤيوک بير پديده دي . اونلارين بيري منيم عمه مين اري اولدي . گئتمه ميشدن قاباق ده ده م چون بيليردي کي بوجور بير اتفاق دوشه جک ، عمه مين طلاقين آلدي . بير قسمتي “آزاده خانوم”دا چاپ اولوبدي . بو کتاب کي ، من يازميشام ” مردگان خانه وقفي”-هله چاپ اولماييب دي او انبار حه يه طي يا ميرده شير خانا چوخوري ،او وقفي حه يط ، عمه -خانواده هاميسي او کتاب دا مخصوص نقشلري واردير .
سونرا فرقه کي ، بؤيوک بير رول اويناييب بيزيم زندگانليغيميزدا. بيزکي ، گئتديک مدرسه يه کتابلار تبديل اولدي تورک ديلينه. تورک ديليني باشلاديق و بو بيزه چوخ کؤمک ائله دي . اوندان اؤتور کي ، ائوده فارسي بيلميرديلر. نتيجه ده بيز ائوله مدرسه آراسيندا رابطه گوردو ک . بير صورت ده کي ، قاباقلار و سونرالار ، ائوله مدرسه آراسيندا هئچ بير ارتباط يوخ ايدي. ياديمدا دي کي ، فرقه دؤوره سينده اوشاقلارين روزنامه سي واريدي. من اوني يازارديم . اوندا منيم خانوادگي آديم آيري آدي ايدي . شايد پرورش دن کي ، صحبت ائديره م چوخي بيلمه يه کي ، براهني آدلي پرورش ده وار ا يدي. آما اوردا کي تورکي يازيرديق گه تيره رديک ، هامي معمولا اوخويارديلار . فرقه گئدندن سونرا ، دئديلر کي ، بونلاري سيز گره ک فارسجا يازاسيز . بيزده کي ، فارس د يل يني ائله باشارميرديق. سونرا منيم نه نه م مني تشويق ائله دي کي “بابا ياز گئدسين نه اولاجاق ، بو سنين اوز ديليندي “. من ده يازديم . او گون کي، آپارديم ، مدرسه يه بيزي چکديلر ائشيگه و اوردا او آدام کي ، ناظيم ايدي مني مجبور ائله دي کي، رنگلي بير قلمينن يازد يغيم روزنامه ني باشدان ديبه هاميسين يالايام . هئچ واخت بو منيم ياديمدان چيخماز کي ، مني مجبور ائله ديلر اؤز آنا ديليمي يالايام . سونرا دا کي ، مجبور ائله ديلر کتابلاري گؤتوره ک آپاراق ساعات قاباقيندا يانديراق . ساعت قاباقينا دا بيز گئدنده او اعدام اولانلار ي گورور ديک . يا اونلار جنايتکارلار يا دا کي، فرقه اعداملاري ا يديلر. بونلار بعضي او حادثه لر ا يدي کي ، منيم ذهنيمده چوخ تاثير قويوب دير .
من چون -چوخ مختلف کارخانالاردا ايشلرديم . ائله يه بيليديم کي تبريزين او کارگري قسمتي ايله ياخيندان تانيش اولام . بيزيم تمام خانواده يا فرش کارخانالاريندا ايشلرديلر يا ائولرينده دستگاه قويموشدولار و ائوده ايشلرديلر . بونا گوره ، چوخ ياخيندان بو مسائل ايله سر و کار تاپديم . او زامان کي باشلاديق کتاب اوخوماغا، بو کتاب اوزوده چوخ تاثير قويد ي. معليم لرده تشويق ائله ييرديلر کي سنين اينشان ياخش يدي . ياديمدادير کي بير معلم واريدي ، امير خيزي آديندا . ياخشي دا بير معليم ايدي . سونرالار دا صدقياني ايدي . اودا چوخ ياخشي معليم ايدي . انگليس د يلي معليميميز ده کي، بحرالعلومي ايدي . او منه دئدي کي، اگر ايسته سن گل منيم کلاسيمدا انگليسي درس وئر . منده گئدرد يم اونون کلاسيندا او بيري اوشاقلارا انگليس د يلي درسي دئيرديم .

- عموميتله ادبيات نوماينده لريميزدن کيم لرله او دؤورلر ده بير مکتب و يا بير دووره ده تحصيل آل يبسينز ؟

دئمک اولار کي ، او زامان هئچ کس ايله. اوندان اوتر ي کي ، من فرقه دؤوره سينده اون-اون بير ياشيم وار ايدي . فرقه دؤوره سيندن سونرا تورکي اوخوماق کلا آرادان گئتدي . بير جور اولد ي کي ، گه تير يب اوني تحميل ائله د يلر. و بونودا تقريبا زورايله تحميل ائله ديلر. خالقين دا چاره سي يوخيدي. تنها يول کي ، تحصيل آلماغا وارايدي ، فارس د يلي وسيله سي ايدي . بير اتفاق دا کي دوشدي ، مني بير نئچه ديلينن آشنا ائله دي . بيز او زامان باشلاديق فارس د يليني او يرشمه يه. اؤز ديليميزي يازماق کي ،آرادان گئتدي نه خانواده ده ساوادلي آدام وارايدي و نه بير آدام کي، تورکي ياز يب اوخوماغي بيزه اؤ يره ده . او بير ايل ده کافي دئي يلدي. ولي همان ايلده منيم ياديمدادي کي شعر دئييرديم . ياد يمدادي کي، بيزي بير دفعه آپارديلار پيشه وري نين يانينا و من پيشه وري نين قاباغيندا شعر اوخودوم . اونلار پارلاق خاطيره لر ايدي کي، گلير آدامين گؤزونون قاباقينا. آداما جهت وئرير، دئيير کي سنده بير آيري هوويت وار کي بو آيري هوويتي زورونان سعي ائله ييب لر آرادان آپارسينلار. سن گره ک بوني بير يئرده جوبران ائله يه سن . گؤردوم کي، گره ک من بو قضيه ني هر يئرده اولسا ،حتا فارسجادا . گره ک بوني جدي صورتده عنوان ائله يم . سيز بونا فيکر ائله يين کي ، من تورک د يليني اوخوماغي فارس، انگليس، عرب و حتي فرانسه د يليندن چوخ بئواخت او يرنميشم . يعني بير جور اولد ي کي ، من دورد بئش ديلي کي تقريبا هاميسي دا خارجي ديلدي آشينا اولدوم . ايکي سيندن کامل استفاده ائله ديم . بيري فارسي کي ، بير بئله کتاب يازميشام و اينگليس د يلي کي اوندا تخصوص تاپديم .
سونرا طبيعي دي کي تدريجا من گلديم دئديم کي، گره ک ا يند ي بو ديله ده باخام . اگر کي، يازا بيلميره م ، لااقل گره ک اوني او يره شم . و طبيعي دي کي شعر يازماق راحات راخ ايدي . منه هله ده تورک ديلينده نثري يازماق چتيندي . ولي شعر دئمک تورکي ده راحات راق دي . بو ديل له بير ايل آ شناليقدان سونرا ، باشيما ووروب اليمدن آلد يلار . سونرا او واخت دا کي فارس د يلي او يره شيرديک ، بيزه دئديلر کي ، گره ک عرب د يلي ده او يره شه سيز . عرب د يليني ده او يره شه -اوره شه بير - ايکي ايل سونرا گئتديک انگليسي طرفه و انگليس د يليني ده او يره شديک . من مسائل علمي ده اوجور استعداديم يوخدي. و چون هامي يا دئميشديلر کي ، سيز گرک مهندس يا دکتر اولاسيز در نتيجه منده گئتديم تجروبي اوخودوم . چون حافظه منده پيس دئييلدي و ايراندا دا هر زادي حفظ ائلرلر ، درس لريم ياخشي ايدي . اما او درس کي ، ياخشي اوخويا بيليرديم فارسي د يلي و انگليس ادبياتي ايدي

……………

اوچونجو بؤلوم
آقاي دوکتور ، معاصير دؤورده ستارخان حرکاتي اولوب ، سونرا سيزين دوغومونوزلا اوجلاشان شيخ محمد خياباني حرکاتي گئچيب ، اما ائله تصور ائديره م کي پيشه وري سيزين اوچون فرقلي دي ، اونا گوره کي اؤزونوز هم اونو جانلي گوروبسوز ، هم اونون دؤورون گوروبسوز.

- بيز مشروطه تاريخيني اوخوموشوق، تاريخ 18 ساله ني اوخوموشوق. بونلارين هاميسيني سعي ائله ميشيک دوشونک و گوره ک کي نه اولوب دي .من فيکر ائديره م کي پيشه وري بونلارين هاميسيندان فرقلي دي .پيشه وري ستارخان دئييل دي .پيشه وري بير روشن فيکر ايدي .عين حال دا پيشه وري چوخ جيدي چپي بير آدام ايدي .پيشه وري نين ايکي مرحله سي واريدي کي او مرحله عمل مرحله سي دي .بيري ميرزا کوچک خان ، حيدر خان عموغلي و اونلارينان ايشله مک دي .شوروي ده کي چپ دوشونجه ايله ياخيندان آشينا اولماق و در عين حال سعي ائله مک کي ايرانين بير يئرينده بير سوسياليستي موقع ياراتماق .بونون اوستونده البته او سونرا زيندانا دوشور.زيندان بوندا بويوک بير تجربه دي .پيشه وري نين زينداني اصلا او بيري آداملارين زيندانينا بنزه مير .پيشه وري چون کي دوز-عمللي ميتون مارکسيستي ني اوخويوبدي و ياخجي دا اونلارينان سر و کار تاپيبدي ، نتيجه ده او بيري لرله بير نوع استاد و معليم ارتباطي واردي . اونون ارتباطي، معليم و شاگيرد ارتباطي دي .اگر چه او آداملارين بعضي لري سونرالار مهم آداملار اولورلار ،حزب توده ده ، ولي پيشه وري نين اوزونون باخيشي بير آيري باخيشدي
.عين حال دا پيشه وري روزنامه نگاردي ، پيشه وري يازيچي دي ، پيشه وري مووريخ دي .او دؤوره دئمک اولار کي ايکي آذربايجانلي وار کي عجيب احاطه ايله هر زادي يازيرلار ، بيري پيشه وري دي ، بيري کسروي .بو چوخ مهم دي .دوزدي کي کسروي چوخ واخت پيشه وري يه اصلا اوخشامير ، ولي دئمک اولار کي ايکيسي ده تيپ روشنفکر آذربايجانلي ديلار.اگر چه کسروي به معناي واقعي چپي دئيل ، ولي او انقلاب مشروطيتي کي يازيبدي ، دئمک اولار چپ باخيشي ايله يازيب دي . و تاريخ18 ساله ني ده چپ نظرندن يازيب دي . بو باخيش اوزو چوخ -چوخ مهم بير قضييه دي .
ولي پيشه وري آيري بير آدامدي .کسروي عمل آدامي دئييلدي .پراکتيک اوضاع يارادا دئييلدي .ولي پيشه وري بير “اورقانيزاتور”ايدي .پيشه وري او زامان کي آذربايجانين باشينا ورورلار ، بيلافاصيله تصميم توتور کي او آشناليغي کي پراتيک مارکسيستي دن واريدي ،کي نجور اکينچي ايله کارگري بير-بيري نين يانينا قويماق اولار ، و بوندان ائله مک اولار کي ميلي بير حيکومت دوزتمک ، پيشه وري بونون داليسينجا گئدير .ديلي ده اونا اضافه ائدير ، و ائله يه بيلير کي بير حرکته تشکيلات وئره .بيز او زامان اوشاقيديق. بوني گورمورديک ، ولي او واخت کي گئديرديک خياباندا گورورديک کي، گئجه ياريسي خيابانلاري آسفالت ائديبلر، اويان -بو ياندان ائشيديرديک کي، دانيشگاه آچيليبدي .بيليسيز ، بيز بالاجا اوشاقيديق ولي در عين بو نظردن کي ، مدرسه ايله خانواده آراسيندا بير جور ارتباط واريدي بير مقدار راحات ايديق.چون اکثريت فقير ايديلر و فقير خانواده معمولن آيري بير فرهنگه دسترسليقي يوخدي .بيز بونو احساس ائديرديک کي بو بيزيم نفعيميزه دي
پيشه وري ني سونرالار کي بيز مطالعه ائله ديک و مخصوصن دئمک اولار بير مقدار او شئي لر کي ، من خارج ده اوخودوم ،گئتديم بير نفر تامام کتابخاناسين ساتميشدي امريکا دا دانشگاه لارين بيرينه.من اورادا اوتوردوم 1973-74-75 ده هر نه اتفاق کي تبريز ده دوشموشدي چوخوني تورکي ديلينده او زامان اوخودوم و در عين حال او ياندان-بو ياندان پيشه وري نين باره سينده نه چيخميشدي اوخودوم .من اعتقاد تاپديم بونا کي پيشه وري فرقه دؤوره سينده ، هر جور اشتباه دا شخصن ائله ميش اولا ، تشکيلات اوليه کي قورموشدي و اوجور کي ايستيردي قاباغا گئده ، خلقين نفعينه ايدي .او زامان آمريکا ، انگليستان و استالين دوشونمه ديلر کي بو دئموکراسي کي آذربايجان دا واردي ، خالقين نفعينه دي و گله جکده يارانا بيله جک انقلابين دا نفعينه دي
.
منيم نظريمه پيشه وري بويوک بير موقعيتي دي .و بو موقعييت ائله يه بيلر دي کي نه تک آذربايجان دا دئموکراسي ، خود مختاري، ديل و آيري مسائلي قاباغا آپارا ، ائله يه بيلر دي ايرانين هر يئرينه دئموکراسي گه تيره .من فيکر ائليرم اگر پيشه وري نين خدمتلري هامي نين گوزونون قاباغينا گه تيريلئي دي ، خالقا دئييلئيدي کي ، آذربايجان دا ، کوردوستان دا بو اتفاق دوشدي ، بونلاري دوزه مه للي افشا ائدئيديلر ، امکاني يوخودي کي بو ذيللتي کي بيز شاه دؤوره سينده چکديک و سونرا بو دؤوره ده ده کي چه کيريک، بوجور بدبختليک لر بيزه تحميل ائديلئيدي .
پيشه وري نين درس لري ،اوني آرادان آپارماق ، بونلار هاميسي گورسه دير کي او آدام ايسته يير دي آذربايجان سربلند بير يئر اولا ، اوز ديلي، اوز فرهنگي و عين حالدا او بيري ملتلرله برابر و دئموکراتيک بير موقعيت ايران دا قاباغا گه تيره .بو درس لر حتي چوخلي ايرانلي روشنفکرلرينده بئينينه باتمادي . هنوز دا فيکر ائدير لرکي فارس ديليني گره ک تحميل ائله سينلر هر يئره.فکر ائله يير لر کي بو مملکتي فقط فارس ديلي وسيله سي ايله ساخلايا بيلر لر .يعني عاغيللاري يوخدي ، بوني دوشونميرلر کي ، بوجور زور دئمکله ايمکاني واردي کي ، مملکتي تيکه-تيکه ائله يه لر و هر تيکه سي گئده بير يئره ياپيشا.

………………….

دوردونجو بؤلوم

آقاي دکتر سيزجه، ايراني نئجه اداره ائتمک لازيم دي؟

من فيکر ائديره م کي ، بو گره ک دئموکراتيک صورتده حل اولا.علتي ده بو دي کي ،اولن آذربايجان فقط او آذربايجان دئييل .آذربايجان بير پديده دي کي هم کئيفي دي، هم کممي دي .بو معنايا کي، آذربايجانلي لارين ان بويوک شهري ايندي تبريز دئييل تهراندي .تهرانين ياريسيندان چوخي آذربايجانلي دي -تورک دي .نتيجه بو کي،آينده ده هر جور تصميم کي ،ايسته ييرلر توتالار گره ک بو مساييلي نظره آلا لار .
منيم اعتقاديم بودي کي ،آذربايجان کي، بيز تانييريق ، و او آذربايجان کي او بيري آذربايجاندي فرهنگ ، ديل ، عادات ريسوم بيرديلر آما تقريبن يئتميش، هشتاد ايل فاصله اونلاري به اصطلاح روسيزه، بيزلري ده بير آز فارسيزه ائله ييبدي.آما بير واقعييت واردي و اودا بودور کي ، از نظر تاريخي اگر باخساق ،از نظر ميليت لر اگر باخساق ،اگر ائله يه بيلسک کي ،بير مساوي موقعييت هر لاحاظ دان ايرانين اوزونده دوزه لده ک ، من شخصن ترجيح وئريرم کي، آذربايجان او صورتده کي ايندي واردي قالا .فقط دئموکراسي بو جرياندا قاباغا گئده.نئجه کي کانادا دا وار.کانادا ايله آمريکانين آراسيندا گليرلر-گئديرلر .بو اونون فرهنگيندن،او دا بونون فرهنگيندن استفاده ائدير.ايکيسي ده بيلير کي ديللري بيردي -انگليسي بخشيني دئييره م .بو آذربايجان حاقيندا دا ممکوندي ،کوردستاندا دا.بيزيم مشکليميز ، مشکل دئموکراسي دي .
بيز گره ک بو مشکلي دئموکراتيک حل ائده ک.مخصوصن بو تجربه ايله کي، بيز ايندي دنيادان اله گه تيرميشيک خالقا بير جور توضيح وئريله کي اونلار بيله لر بو قضيه جدي بير قضيه دي.و اگر بو قضيه او جور کي بيز توضيح وئريريک حسني نييت ايله عملي اولماسا ، بيزيم گلن نسللر زاماني بو مملکت تيکه پاره اولوب آرادان گئدر .بو بير واقعيتدي .يا دا کي ،انواع مختلف بالکانيزاسيونلار قاباغا گه لر و بو بالکانيزاسيونون نتيجه سي ، غير از دعوا و قان توکمک باشقا شئي اولماز.
بونا گوره هر کس کي حکومت الينه دوشور، هر کس کي آذربايجاندان، کوردستاندان،خوزستاندان انتخاب اولور گره ک بيله کي، ايران نئچه فرهنگي بير مملکتدي.ايران بير نئچه زبانه اولکه دي.اونلار کي، ميليوني جمعيتلري واردي ،گره ک اؤزلري ،اوزلريني اداره ائده ييله لر. اؤز ديللري ايله دانيشالار، و او ديلده يازالار .عين حالدا طبيعي دي کي، بير ده ايکينجي ديل اولا ، او ايکينجي ديلي ده گره ک انتخاب ائده لر.هر ملت ائله يه بيلر او ايکينجي ديلي اؤزونه انتخاب ائله يه .اوچونجي بير جهاني ديلده گره ک ياپيشا بونلارين يانينا .يعني ايراندا هر .اوشاق کي،گه لير يئتيشير بير متوسطه کلاسينا، قاعده تن گره ک اوچ ديلي ايله سر و کاري اولا

آقاي دوکتور سيز نه اينکي تکجه آذربايجانين حتي فارسلارين دا سئويمليسي سينيز .ايسترديم بيزيم دينله ييجيلره فارس ديللي يازيچيلاردان بير آز صحبت آچاسينيز.فارس ادبياتيندا مؤوقعلري نه دي ، کيفيت نقطه نظريندن هانسي ايشلري گوروب لر .

- دؤرد -بش مساله وار دي کي، تقريبن دئمک اولارکي، آذربايجانلي يازيچيلارينا مربوط دي .مشروطيت انقلابي عجيب اثر قويوبدي بيزيم ايچيميزده .مشروطته انقلابي يئتيشمه ميشدن قاباق دا يئنه ده بو تاثير لر واردي .تبريز، مشروطيت دؤورونده ايران شهرلري نين هاميسيندان بويوک ايدي .جمعيتي چوخ ايدي .عين حالدا تورکيه يه بير جور دروازا ايدي .اوردان گل -گئت وارايدي.آدام او واخت کي، بو قضيه يه فيکر ائدير، شمالي آذربايجانلا او ياخينليق کي واريدي ، ديل و موسيقي کي او جور تاثيري ائديردي اونا گوره ده انقلابي مسائل چوخ راخ آذربايجان دا مطرح اولوردي .مثلن 1907،1908،1909-دا “ايسکرا “اوزنامه سي کي بير جور زيرزميني روزنامه ايدي، تبريزين وسيله سي ايله گه ليردي و اوردان گئديردي روسيه نين شهرلرينه.
اولين آداملارکي باشلاييبلار ايران سطحينده يازماغا،اونلار اغلب آذربايجانلي اولوبلار .آخوند زاده بيريدي ، سونرا طاليبوف ايکينجي سي دي ، زين العابدين مراغه اي اوچونجي سي دي .
دقيق اگر باخسانيز گوررسيز کي اولين”انتقادي باخيش”و “انتقادي رئاليسم “بونلارين وسيله سي ايله ايجاد اولوبدي .دئمک اولارکي، ايراندا نقد ادبي ني ، روماني و نمايشنامه ني باشلايانلار آذربايجانليلاردير .اگر زين العابدين مراغه يي و طاليب اوف ايران روماني نين اساسين قويانلاريندان جمالزاده گليب بير مقدار مدرن راخ يازيب دي ،آما دئمک اولار کي اولين انتقادي روماني او ايکي آذربايجانلي يازيبدي و بو ديلي خلقين ديلينه ياخينلاتماق اوزي بويوک بير مساله دي .يعني آذربايجانليلار ائله يه بيلبلر کي، بو ديلي راحات راق يازالار و راحات دا اوخونا .او زامان اونلار گليبلر بو ديل ايله يازماغينان تامام ايران خالقيني چکيب آييلديبلار.ذهنلريني چکيب لر روشن فيکري مسائل طرفينه عين حالدا چکيبلر معمولي ديلين طرفينه .
خالقين ديلي ايله يازيبلار، مردمي ديل ايله يازيبلار .زين العابدين مراغه يي نين ، طاليبوف اوفون و يا آخوندوفون ديلي ، مردمي ديلدي. بونون دالينجا دي کي، گوروسونوز کي، دهخدا چرند و پرندي يازير.اودا خالقين ديلينده دي .دهخدا دا دو زبانه دي ، فارس و تورکدي ، قزوينلي دير .شمالي آذربايجان شعريندن تاثير آليبدي .نئجه کي گذشته ده چوخلي آداملار گوسته ريبلر او شعر کي ميرزا جهانگير خان صور اسرافيل باره سينده يازيبدي :ياد آر ز شمع مرده ياد ار ، بوني مرحوم يحيي آريان پور دقيقن گوسته ريب کي، بير تورکي شعردن گوتوروب ترجمه ائدييبدي.يعني او اوز ايشي دئييلدير .البته اوني چوخ دا ياخچي چيخاريبدي .
عين حالدا بيز بيليرک کي ، مثلن هوپ هوپ نامه و ملانصرالدين،”نسيم شمال”ين اوستونده عجيب تاثير قويدي .بير جور کي،مثلا عاميانه ديلي ايشلتمکده عارفين تصنيفينده تورکي عجيب تاثيري اولوبدي.