راميز مهديئف

تاريخى ايدراکين علمىليگى پروبلئمينه داير

(کيتابدان بير پاى)

معلوم اولدوغو کيمى، تاريخ علمدير.لاکين بشريّتين کئچميشينى کونکرئت موختليفليکلرى نظره آلماقلا اؤگرهنن مخصوص علمدير. اونون وظيفهسى بيزيم موشاهيدهميز اوچون الچاتماز اولان حاديثهلری اؤگرهنمکدیر. بو حاديثهلر منطیقی یوللا اؤگرهنیلیر، نتیجهده تاریخچی بیزیم اوچون الیئترلی منبعلری تحلیل ائدهرک اؤز ایدراکی ماراقلارینا عایید نتیجهلر چیخاریر.

آلمان فیلوسوفو Georg Zimmel (۱۸۵۸-۱۹۱۸) یازیردی کی، تاریخین وظیفهسی "تکجه درک ائدیلمیشی دئییل، هم ده آرزو ائديلنی و حيّس اولونانی درک ائتمکدیر. بو مساله ایسه یالنیز او حالدا حل ائدیله بیلر کی، هر هانسی پسیخی شرایطده فعالیتده اولان شخصین آرزو ائتدیگی هم ده یازان طرفیندن آرزو اولونسون، حيسّ ائدیلمیشلری او دا تزهدن حيسّ ائتسین" (باخ: ۱). تاریخ علمی حاديثهلرین آردیجیللیغینی برپا ائتمگه چالیشیر. او، علمی قانونلاردان تاریخی بوتؤولوگون اؤگرهنیلمهسی اوچون بیر واسيطه کیمی ایستیفاده ائدیر. لاکین بعضی تدقیقاتچىلار تاریخی پروسئسین قانونااويغونلوقلارينى اینکار ائدیرلر. تاریخی قانونلارین مؤوجودلوغونون علئیههدارلارینین فیکرینجه، تاریخ واحید قانوناااویغونلاشدیریلماسی مومکون اولمایان نادیر حاديثهلردن و پروسئسلردن عبارتدیر. هر بیر تاریخی حاديثهنین اؤز ایسپئسیفیکاسی، آسيلىلیقلاری و قارشيلیقلی علاقهلری واردیر.

لاکین قئید ائتمک لازیمدیر کی، تاریخی پروسئسین قانونااویغونلوقلارینی اینکار ائدنلرین مؤوقعی قوصورسوز دئییلدیر. تاریخده اوبیئکتیو و سوبیئکتیو عاميللر آراسیندا علاقه واردیر. تاریخی حاديثهلرین سببلرینین مضمونونو یالنیز بو ایکی عاميلین قارشیلیقلی تأثیری نتیجهسینده آچیقلاماق مومکوندور. محض بو سببدن تاریخی پروسئسین قانونااويغونلوغو پروبلئملرینه آیدینلیق گتیرن یئنی یاناشمالار آختاریشی واجیبدیر.

هر بیر تاریخ، ایستر کونکرئت دؤورون تاریخی اولسون، ایسترسه ده بؤیوک حاديثهلرین تاریخی - بو، همیشه موعيّن بوتؤولوگون تاریخیدیر. تاریخ علمی بو بوتؤوون معناسینی درک ائتمگه چالیشاندا او، فلسفهیه چئوریلیر. تاریخ علمی فاکتلارین آردیجیل شرحی ایله کیفایتلنمیر، تفکّور قانونلارینا اساسلاناراق اونلاری بیر- بیری ایله علاقهلندیریر. تاریخی حاديثهلرده هئچ واخت سبب بیر اولمور. بونا گؤره ده تاریخین ان اهميّتلى پروبلئمی آنلاما پروبلئمیدیر، یعنی تدقیقاتین پرئدمئتینی قارشیلیقلی علاقهلی شکیلده درک ائتمکدیر. آنلاما یالنیز او حالدا مومکوندور کى، اونون یؤنهلدیگی اوبیئکته معنا وئریلسین. تاریخی آنلاما پروسئسینده موعيّن دگره مالیک اولانین و موعيّن ماراق دوغورانین درک ائدیلمهسی باش وئریر. آنلاماق - حاديثهلرین علاقهسینی آشکار موعيّن ائتمک، ایدراکین پرئدمئتی و کئچمیش حاديثهنین اینعیکاسی ایله باغلی موعيّن پسیخی پروسئسی جانلاندیرماق دئمکدیر.

ایستهنيلن تاریخی حاديثهلر یالنیز او شرطله آنلاشیلا و دوزگون قیمتلندیریله بیلر کی، اونلار کونکرئت تاریخی شرایطده و علاقهلی شکيلده نظردن کئچیريلسين. هر بیر حاديثهیه تاریخی مؤوقعدن، باشقا حاديثهلرله، تاریخین کونکرئت تجروبهسی ایله علاقهلی شکيلده یاناشماق لازیمدیر. مثلاً، ماکئدونییالی ایسکندر شرقه ایستیلاچی یوروشلرینی تکجه دونیانین حؤکمداری اولماق ایستدیگینه گؤره یوخ، هم ده او سببدن باشلامیشدی کی، ایران ایمپئرییاسی آنالوژی مقصدلر گودهرک یونان دونیاسینی تهدید ائدیردی.

تاریخ علمی یالنیز تصویری کاراکتئر کسب ائده بیلمز. او، جمعیتین ائلئمئنتلرینی، علاقهلرینی، ایستروکتورلارینی، تاریخی پروسئسین مئخانیزملرینی آشکار ائتمهلیدیر. فاکتلارین توپلانماسی، اونلارین سیستئملشدیریلمهسی و بیر- بیری ایله علاقهلی شکيلده تحلیل ائدیلمهسی - بوتون بونلار تاریخ علمىنین داخيلى اساسیدیر. حتی بو حالدا دا تاریخ علمی جمعیتین اینکیشافىنین فاکتوقرافیک منظرهسینی یارادیر. بو پروسئدور بیر علم کیمی تاریخین یالنیز بیر جهتیدیر. نتیجهده تحکییه و تصویر تاريخده اهميّتلى یئر توتور. لاکین تاریخ علمىنین دگری حاديثهلرین ماهیتینی آنلاماغا و ایضاح ائتمگه جهد گؤسترمهدن، یالنیز اونلاری سؤیلهمکدن عبارت دئییلدیر. تاريخچى توپلانمیش فاکتلار اساسيندا جمعیتین حياتيندا آیری-آیری حاديثهلرین و پروسئسلرین ماهیتینی، آیری- آیری اؤلکهلرین و خالقلارین تاریخی اینکیشافیندا باشقالاری ایله موقایيسهلی خوصوصیتلرینی آنلاییر. توپلانمیش و بیر- بیریندن آسيلى اولاراق تدقیق ائدیلمیش فاکتلار و نتیجهلر مجموعسونون نظری عومومىلشدیریلمهسی، اونلارین درک ائدیلمهسی بیر علم کیمی تاریخین ایکینجی طرفیدیر.

تاریخ علمىنين بو ایکی طرفىنين وحدتی و قارشيلیقلی علاقهسی آیریلمازدیر. بو پرینسیپین پوزولماسی بو و یا دیگر جمعيّتين تاریخىنین درک ائدیلمهسینه یانلیش یاناشمایا گتیریب چیخاریر. تاریخی ایدراکین علمیلیگی هئچ ده همیشه تاریخ علمىنين ماهیتی ایله موعيّن ائدیلمیر. تاریخ علمىنين اینکیشافیندا تاریخین پرئدمئتىنین، وظیفهلرینین دگیشمهسی و آنلاییشی ایله برابر، هم ده تاریخی حاديثهلرین درک ائدیلمهسی و باشا دوشولمهسی مئتودو دگیشمیش، تاریخین علمی ایدراک مئتودو یارانمیشدیر.

"تاریخ بیر علم کیمی ان ایناندیریجی شکيلده گؤستریر کی، علمین مقصدی تکجه اؤگرهنيلن حاديثهلری ایضاح ائتمک دئییل،هم ده اونلاری آنلاماقدیر... هر بیر علمین مقصدی ایضاح ائتمکدیر. ايضاحدان تاريخده ده ایستیفاده ائدیلیر. لاکین بو ایضاح بیر قدهر غئیری-عادی تیپلی، "راسیونال ایضاحدیر"... ایضاح ایله آنلامانین نیسبتی علمین مئتودولوگییاسىنین رئال پروبلئمی اولوب، ديقتّی گئتدیکجه داها چوخ جلب ائدیر" (باخ: ۲). باشقا سؤزله دئسک، صؤحبت اوندان گئدیر کی، تاریخ بیر علم اولاراق تکجه هانسیسا حاديثهلری و یا پروسئسلری ایضاح ائتمگه یوخ، هم ده اونلارین ماهیتینی آنلاماغا چالیشیر. بئله کی، تاريخچى موعيّن تاریخی شخصیتین حرکتلرینی ایضاح ائدرکن بو شخصین رهبر توتدوغو موتیولری آچیقلامالی، بو و یا دیگر حرکتلرین نه درجهده مقصده اویغون اولدوغونو نوماییش ائتدیرمهلیدیر.

کئچمیشده تاريخچى موعيّن خرونولوژی دؤور و اؤلکه ایله مشغول ایديسه، موعاصير تاريخچى اؤز آراشدیرمالارینی نظری تاریخ اساسيندا قورور. اونو تکجه حاديثهلرین قارشيلیقلی علاقهسی دئییل، هم ده موعيّن سوسیال-ايقتصادی و پسیخی ایستروکتورلارین، پروسئسلرین و موناسیبتلرین تکامولو ماراقلاندیریر. تاریخ تصویری مئتود حودودلاریندان چیخمیش و موقایيسهلی مئتودا قاپانیب قالمامیشدیر. او، داها آرتیق درجهده نظری علمه چئوریلمیشدیر. بو، اونون نتیجهسیدیر کی، "تاریخ علمی اؤز مئتودلارینی اهمیّتلی درجهده زنگینلشدیرمیشدیر. بورادا هم جيّدی کمیت آنالیزی، هم ایستروکتور مئتودلار، هم سئمیاوتیکا، هم ده بعضی باشقا یاناشمالاردان ایستیفاده ائدیلیر" (باخ. ۳)

تاريخچىلرده نظریهیه ماراق اویانماسی اونو گؤستریر کی، موعاصير تاریخ علمی چوخسايلی موختلیف ایستروکتورلارین - اقتصادی، سوسیال، شوعور، مدنیّت، میف و دیگر ایستروکتورلارین اؤگرهنیلمهسی ایله مشغولدور. لاکین "اینسانلارین بیرگه فعالیتىنین ایستروکتورو و نتیجهلری ایله آیریلیقدا گؤتورولموش هر بیر اینسانین فردی مئتودلاری و حرکتلری آراسیندا فرق قویماق لازیمدیر. تاریخی اینکیشافین اوبیئکتیو قانونااويغونلوغو حاقيندا تئزیس او دئمکدیر کی، اینسانلارین هریئنی نسلىنین فعالیتی کئچمیشدن میراث قالمیش شرایطده باش وئریر. لاکین بیزیم بوگونکو فعاليیتیمیز ... نؤوبتی نسلین فعالیت ایمکانلارینی و ایستیقامتینی موعيّن ائتدیگی کیمی، همین "شرطلر" و یا "ایستروکتورلار" دا اوّلکى نسیللرین اوبیئکتیولشمیش فعالیتیدیر (باخ: یئنه ۳)

تاریخین اوبیئکتی کئچمیشه منسوبدور، لاکین تاریخی کئچميشین هئچ ده بوتون حاديثهلری بیزه چاتمیر. یادداش یالنیز خالقین حیاتینی دگیشمیش حاديثهلری ساخلاییر. اگر من اؤز وطنداشلاريمی باشا دوشورمسه، بو یالنیز اونا گؤره بئلهدیر کی، بیز عینی ماهیتی تمثیل ائدیریک، عینی ديلده دانیشیریق، عینی دگرلردن ایستیفاده ائدیریک، عینی مدنیته منسوبوق. بیز اؤزوموزو عومومی تاریخیمیز سایهسينده درک ائدیریک.

هر بیر علم توپلانمیش تجروبه اساسيندا اینکیشاف ائدیر. تاریخ علمی ده اوّلکى نسیللرین تاریخی تفکّورونون ان اهمیّتلی اینعیکاسی کیمی تصوّور ائدیلیر. یئنی بیلیک ایسه هم اؤزوندن بیلاواسیطه اوّلکى بیليگین، هم ده تدقیق ائدیلن تاریخی پروبلئمه عایید داها اوّلکى بیلیکلرین هاميسىنین دگرلی مضمونونو احتیوا ائدیر. تاريخچى تکجه فاکتلارین آشکار ائدیلمهسی ایله کیفایتلنمهمهلیدیر. تاریخه عایید علمی اثرین مقصدی اؤگرهنيلن کئچمیش حاديثهلری برپا ائتمکدیر. آخی کئچمیش ده رئاللیغا مالیکدیر. تاریخی رئاللیغین اینعیکاسی ائله تاریخین برپا ائدیلمهسىدیر. عالیم تاریخی برپا ائتمکله حاديثهنین تصویرینی و تحلیلینی گئرچکلیکده مؤوجود اولانلارا یاخینلاشدیرماغا چالیشیر. تاریخی ایدراکین وظیفهسی رئاللیغین مومکون قدهر دوزگون صورتینی وئرمکدیر، هرچند، تاريخده بیلیگین نیسبیلیک درهجهسی هر هانسى باشقا ساحهده اولدوغوندان چوخدور. کئچمیشدن اخذ اولونموش بیلیکلر موعاصير دؤوره مخصوصدور. اونلاری علمی شکيلده درک ائتمهدن ایرلی گئتمک مومکون دئییل. کئچمیش یارادیلمیش مدنیتده، ثابیتلشمیش سوسیال علاقهلرده و عنعنهلرده، حتی سوسیال- سیاسی قورولوشدا دا یاشاییر.

تاريخچى کونکرئت تاریخی مسالهنين اؤگرهنیلمهسینه باشلامازدان اول حؤکمن یاددا ساخلامالیدیر کی، تاریخی تدقیقاتدا علمی ايرث آشاغیداکی قایدادا ایفاده اولونموشدور: تاريخچى باشقا تدقیقاتچىلارین ایرلی سوردوگو مسالهلری توپلانمیش بیلیکلردن چیخیش ائدهرک حل ائتمگه چالیشیر؛ یئنی فاکتلارلا کؤهنه بیلیک آراسیندا ضدیتلر آشکار ائدیلدیکده بونلاردان سونونجوسو علمی تنقیده معروض قالیر، یئنی آنلاییش همیشه اوّلکى تاریخی فیکرین تنقیدی و علمی شکيلده یئنیدن ایشلنمهسی پروسئسینده یارانیر. بونا گؤره ده تاریخی حاديثهلرین جيّدی سبب- نتیجه علاقهلرینین آشکار ائدیلمهسی علمی جهتدن چوخ واجیبدیر.

ایدراک پروسئسینی اینسانلارین کئچمیشدهکی پراکتیکی فعالیتیندن آییرماق اولماز. دوشونن ذکا صاحيبی فاکتلار آراسيندا وحدت و فرق اولماسینی گؤرور، بونا گؤره ده ان اهميّتلى فاکتلار اوزهرينده ديقتینی جمعلشدیریر. تاريخچى کئچمیشی اؤگرهنرکن حاديثهلرین ماهیتینه گئتدیکجه داها دريندن نفوذ ائدیر. اؤگرهنيلن دؤورون تصویری تاریخی حاديثهنین مضمونونا آدئکوات اولانا قدر بو ایدراک پروسئسی داوام ائتمهلیدیر.

بونا گؤره ده تاریخی تدقیقاتین وظیفهسی بیزه گلیب چاتمیش تاریخی حاديثهلر مجموعسوندان یالنیز جيدّى اهمیت کسب ائدنلری و علمی نظریهیه اویغون اولانلاری سئچمکدن، اونلارین کؤمگی ایله تاریخی منظرهنی یاراتماقدان، اونلارین آراسيندا مؤوجود علاقهلری آشکار ائتمکدن عبارتدیر. تاریخین درک ائدیلمهسی تاریخچینین اؤگرهنيلن تاریخی دؤور حاقيندا اعتيبارلى بیلیکلر الده ائدیلمهسینه یؤنلمیش یارادیجی فعالیتیدیر. بونا گؤره ده تاريخچى اوبیئکتیو تاریخی بیلیگه جان آتمالی و بو بیلیک آیری-آیری تاریخی فاکتلارین و یا حاديثهلرین بیرلشدیریلمهسی دئییل، علمی نظریه اولمالیدیر. بو نظریه منطیقی باخیمدان آردیجیل اولمالیدیر. علمی تاریخی بیلیک همیشه علمی نظریه، یعنی، تاریخین اؤگرهنيلن ساحهسىنین اهميّتلى علاقهلری بارهده دولغون تصوور یارادان علمی مودّعالار سیستئمی فورماسی کسب ائتمگه چالیشیر. صرف منطیقی معنادا نظریه منطیقی آراشدیرما باخیمیندان قاپالی فیکیرلرین مجموعسودور. منطیقی مؤوقعدن چیخیش ائتسک، حتی آیریجا بیر تکلیف منطيقی نتیجه ایله بیرلیکده گؤتورولدوکده نظریه اولا بیلر. نظریه تاریخی فاکتلاری و حاديثهلری ماکسیموم دولغون ایضاح ائتمهلی، اونلاری اؤزلرینین اساسی کیمی موعيّن ائدیلن علاقهلر سیستئمینه اویغونلاشدیرمالیدیر. "مئتودولوژی باخیمدان هر بیر نظریه اؤز موددعالارینین تصویرینین ماکسیموم دولغونلوغونا و آدئکواتلیغینا، تاملیغینا و اونلارین بیر- بیریندن نتیجه کیمی چیخاریلماسینا، اونلارین آراسيندا داخيلى ضدیت اولماماسینا چالیشمالیدیر" (باخ: ۴)

پئشهکار تاريخچى تکجه تاریخی فاکتلاری دگرلره عایید ائتمگه چالیشماقلا کیفایتلنمهییب، هم ده اونلارین بارهسینده دگرلى موحاکیمهلره مالیک اولمالیدیر. او، پیسلهمهلی و تعریفلهمهلی دئییل. عکس حالدا او اؤزو سوبیئکتیویزم یولونا دوشور. اوبیئکتیو تدقیقاتچی همیشه اؤزونون اؤگرهندیگی دؤوره خاص اولان دگرلر تاپماغا چالیشیر. "تاريخچى منبعلری اؤگرهنرکن آشکار ائتدیگی موتیواسییا کومپلئکسلرینی ایختیاری شکيلده بیرلشدیره بیلمز؛ او، همین کومپلئکسلرین دوزگون نیسبتلرینی تاپمالی، موتیواسییا اوفوقلرینین حقیقی منظرهسینی، بونونلا دا بوتون تاریخی گئرچکلیگین منظرهسینی برپا ائتمک اوچون اونلارین بیر-بیرینه نیسبتینی موعيّن ائتمهلیدیر" (باخ: ۵).

بعضی تاريخچىلرین یول وئردیگی قوصور اوندان عبارتدیر کی، اونلار منبعلر حاقيندا مسالهنى حقیقیلیک مسالهسیندن آیدین فرقلندیره بیلمیرلر. هر هانسى تاریخی حؤکمون حقیقیلیگی پروبلئمی "یالنیز و یا اساساً موعيّن منبعلرین منشایی باخیمیندان حل ائدیله بیلر. لاکین عومومیتله، بو مساله فرقلیدیر و بیز موعيّن حؤکمون و یا موعيّن اینفورماسیانین حقیقیلیگینی، بیر قايدا اولاراق، اینفورماسییانین منبعینه و یا منشاینه موراجيعت ائتمکله دئییل، داها قیسا یوللا-ایددیعا ائدیلن فاکتلارین اؤزلرینی تنقيد شکیلده یوخلاماق واسيطهسیله موعيّن ائدیریک" (باخ: ۶).

تاریخی فاکتلارین سئچیلمهسی پروبلئملری هم تاريخچىلر، هم ده فیلوسوفلار طرفيندن اؤگرهنیلیر. تاريخچىلر فاکتلارین سئچیلمهسینین ضروریلیگینی پراکتیکی فعالیتده اعتراف ائدیرلر. چونکی بو فاکتلارین هئچ ده هامیسیندان عومومىلشدیرمه اوچون ایستیفاده ائدیله بیلمز. فیلوسوفلار ایسه نظری باخيمدان هم ضرورى، هم ده ایختیاری شکيلده اولا بیلهجک بو سئچیمه حاق قازاندیرماغا چالیشیرلار. بورادا هر شئی تاریخچینین علمی ویجدانیندان آسيلىدیر. تاریخ علمی قاورانیلانین فوتوشکيلی دئییلدیر. او، درین تحلیل و درک ائتمه اساسيندا یارانیر. تاریخ علمی بشریتین تاریخی حاقيندا سیستئملی شکيلده تشکیل اولونموش و اساسلاندیریلمیش اوبیئکتیو بیلیکلر یارادیلماسینا یؤنلمیش ایدراکی فعالیتین خصوصی بیر نؤوعو، تاریخی رئاللیغین نظری جهتدن درک ائدیلمهسیدیر.

تاريخچى تاریخی حاديثهلرین ماهیتینه وارارکن نتیجهدن همین حاديثهلری دوغورموش سببلره دوغرو گئتمهلیدیر. آلمان فیلوسوفو گئورق زیممئل بونونلا علاقهدار یازیر: "اگر بیز بیر مورکّب تاریخی حاديثهنین (umfassend) باشقا بیر حاديثهیه سبب اولدوغونو، یعنی، قانونااویغون شکيلده اونو دوغوردوغونو دئییریکسه، بو، او دئمکدیر کی، بیرینجی حاديثهنی دوغورموش خصوصی قووهلر سونرادان ائله اینکیشاف ائتمیشلر کی، اونلار ایکینجی حاديثهنی دوغورموشلار. لاکین عینی آردیجیل حاديثهلر چوخ موختلیف سببلر قوروپو اوزوندن باش وئره بیلر. حقیقتده تاریخین قووهلرى بیزیم اوچون یالنیز نتیجهدن سببه قدر اولانلاری احتيوا ائتديگيندن همیشه ال یئترلی اولور، اونا گؤره ده بونون بوتون شوبههلیلیگینی اؤزونده جمعلشدیریر. بو سببدن تامامیله عینی شکيلده تظاهور ائدن ایکی وضعیت و یا ایکی حاديثه تامامیله فرقلی نتیجهلر دوغورا بیلر؛ حتی داها آرتیق، ایکی حاديثه اؤز اینکیشافیندا تامامیله پارالئل اولاراق چوخسایلی پیللهلردن کئچه بیلر، بونا گؤره ده اونلارین سبب کیمی دوغوردوغو حاديثهلر ده حؤکمن پارالئل حساب ائدیلمهلیدیر. بونونلا بئله، موعيّن نؤقطهده اونلار بیر- بیریندن آیریلیر و بو دا اونو گؤستریر کی، فعالیتده اولان قووهلر بوتؤولوکده حاديثهلره دئییل، اونلاردان داها درینده يئرلشن ائلئمئنتلره تطبیق ائدیلیر. بو سببدن، چوخ واخت مورکّب حاديثهلرین بیرینین دیگرینی دوغورماسی هله بو نتیجهیه گلمگه اساس وئرمیر کی، اونلاری علاقهلندیرن قانونون مضمونو بیرینین دیگریندن عمله گلمهسیدیر" (باخ: ۷)

تاریخ نه مقصدله اؤگرهنیلیر؟ اینگیلیس تاريخچىسی، کئمبریج اونیوئرسیتئتینین پروفئسورو پیتئر لاسلئتت بو سوالین جاوابیندا دئییر: "تاریخی یازانلار ان موختلیف مقصدلر گودور. همین مقصدلر اؤزلوگونده علمی تدقیقاتین تامامیله قانونی مؤوضوعسو اولا بیلردی... کئچمیشین رئکونستروکسییالاری و اینتئرپرئتاسییالاری موعيّن جمعیتی (و یا موعيّن قوروپو) اونون کئچمیشی ایله و اونون ایندیسینین همین کئچمیشدن فرقلى جهتی ایله باریشدیرماق اوچون قورولور. اونلار هر بیر یئنی نسلین زاماندا اونا آیریلان یئری آنلاماسی اوچون لازیمدیر. اونلار دینی اعتیقادلارا و آیینلره حاق قازاندیرماق، سیاسی فعالیتلری اساسلاندیرماق، ائستئتیک و اینتئللئکتوال تجروبهنی زنگینلشدیرمک و سادهجه اؤز ماراغینی تامین ائتمک اوچون لازیمدیر" (باخ: ۸).

آلمان فیلوسوفو و معاریفچیسی، "بشر تاریخینین فلسفهسی حاقدا ایدئیالار" اثرینین مؤلفی ایوهانن هؤردئر (۱۷۴۴-۱۸۰۳) یازیردی کی، دونیا تاریخینین گئدیشینده سایسیز- حسابسیز اینسان بیرلیکلری یاشادیقلاری مکانداکی فیزیکی و ایقلیم شرایطینین تأثیری آلتیندا بیر-بیریندن تجرید ائدیلمیش شکيلده فورمالاشیر. اونلارین هر بیری اؤزونون بنزهرسیز اوصولو ایله هئچ بیر باشقا خالقین یارادا بیلمگهجگی حيسّی قاوراییشلارین موعيّن فردی بالانسینی یاراتمیشدیر. بو "خالق دوهاسی" لاپ اوّلدن میفولوگییادا، دینده، پوئزییادا، سؤزون قیساسی، "خالق مدنیتيندده" تجسّوم اولونموشدور و بو خالقین هئچ بیر نومایندهسی همین مدنیتین حودودلاریندان کنارا چیخا بیلمز. مدنیتین سونراکی اینکیشافیندا راسیونال ائلئمئنتلر ده یارانا بیلر، لاکین اونون مؤوجودلوغونون بوتون مرحلهلرینده ایستهنيلن ادبیات، اینجهصنعت و موسیقی اثری ماهییت اعتباریله ائففئکتیو "خالق روحو"نون اینعیکاسیدیر (باخ: ۹) اونون فیکرینجه، تاریخی حاديثهلرین طبیعتی اینسان کوللئکتیولرینین ائموسیونال فرقلىلیکلرینده گیزلنیر.

تاریخ آشاغيداکی ائلئمئنتلردن عبارتدیر: تاریخی گئرچکلیک، تاریخی بیلیک، تاریخی تدقیقات، تاریخی مئتود، تاریخی تجروبه. مورکب سیستئم اولان تاریخ محض سیستئملی تحلیل آپاریلماسینی نظرده توتور، بو تحلیل تاریخه تاریخی بیلیکده آدئکوات عکس اولونموش رئال تاریخی پروسئس کیمی ان دولغون تعریف وئرمگه کؤمک ائدیر.

بئلهلیکله، تاریخ علمىنين پرئدمئتی تاریخی حاديثهلر و فاکتلاردیر. تاریخ علمی ایدراک نظریهسینه اساسلاندیقدا تاریخین ان درین ماهیتینه واریر. اودور کی، تاریخی ایدراکین علمیلیگی پروبلئمی بو گون بیزیم اوچون سون درجه واجیبدیر. بو، هم ده اونونلا شرطلنیر کی، بیز اوزون عصرلر بویو بو و یا دیگر آیری دؤولتلرین ترکیبینه داخیل اولموشوق، نهایت، ۲۰-جی عصرین آخیرلاریندا دؤولت موستقیللیگی قازانمیشیق. بو دا بیزه میللی تاریخیمیزه کنار دیکتات اولمادان، موستقیل صورتده نظر سالماغا ایمکان وئریر. نتیجهده بو گون تاریخی ایدراکدا بوتونلوکده تاریخیمیزین، همچینین آیری-آیری تاریخی حاديثهلرین عنعنوی تحلیلی و ایضاحی مئتودولوگییاسینین یئنی تنقيد قیمتلندیریلمهسی باش وئریر. تاریخ علمینده بؤیوک ایرلیلهییش گؤزلنیلیر، قدیم و اورتا عصر آذربایجان تاریخینه ماراق آچیق-آشکار آرتمیشدیر؛ تاریخ علمی خاریجی اؤلکهلرین موزئی و کیتابخانالاریندان یئنی مخزلرله زنگینلشیر؛ اوریژینال تاریخی متنلرین دیلینی بیلن گنج موتخصيصلردن عبارت یئنی علمی کورپوس فورمالاشیر و س. لاکین سوسیال-هومانیتار علمده باش وئرنلری موثبت قیمتلندیرمکله یاناشی، قئید ائتمک واجیبدیر کی، تاریخ علمیمیز هله فاکتوقرافییادان، ائلهجهده تصویرچیلیک مئتودوندان تام خلاص اولا بیلمهمیشدیر.

قنوسئولوژی نیهیلیزم، فاکتولوژی ماتئریالا آلوده اولماق میللی تاریخی پروسئسلرین محصولدار علمی تحلیلینین قاباغینی کسیر. تاریخیمیزین ائمپیریک-فاکتولوژی و منطیقی- راسیونال سوییهلرینین قارشیلیقلی علاقهسینین درک ائدیلمهسی پروبلئمی علمی مئتود کیمی تدقیقاتلاردا بوتؤولوکده تطبیقینی هله کیفایت قدهر تاپمامیشدیر. تاریخی ایدراکین مئتودولوژی پروبلئملرینین آذربایجان تاریخینین تحلیلینه یئنی یاناشمالارین، کئچمیشدهکی حاديثهلرین ایضاح اولونماسینین اهميّتلى شرطینه چئوریلدیگی بیر شرایطده، تاريخچىلریمیز مئتودولوژی پروبلئماتیکا ایله مقصدیؤنلو مشغول اولماق اوچون اؤزلرینه اذیت وئرمیرلر. حالبوکی مئتودولوگییا عاميلی تاریخی ایدراکین درین علمیلیگينده اساس رول اویناییر. تاریخی حاديثهلر حاقيندا علمدن سوسیال و تاریخی پروسئسلر، موناسیبتلر و ایستروکتورلار حاقيندا علمه چئویرمک مئيلی آذربایجان ایستوریوقرافییاسیندا هله لازیمینجا تمثیل اولونمامیشدیر.

"مئتود"، "مئتودیکا" و "مئتودولوگییا"نین بیر- بیری ایله سیخ باغلیلیغینی، لاکین عینی اولمادیغینی ثبوت ائتمگه احتیاج یوخدور. مئتودولوژی ادبیاتدا "تاریخی مئتود" "تاریخ علمینین مئتودو" آنلاییشینین اؤزهگی حساب اولونور. تاریخین مئتودولوگییاسی مئتودا چئوریلمیر، اونلار اوست-اوسته دوشمور، نئجه کی، علمین پرئدمئتی و علمین اؤزو ایدئنتیک دئییلدیر. تاریخین مئتودولوگییاسی تاریخین باشا دوشولمهسی حاقيندا علمدیر. مئتود و مئتودولوگییانین موقایيسه ائدیلمهسی پرئدمئتین و علمین موقاییسهسینین تیپیک اولمایان حاديثهسی کیمی تصوّورائدیلیر. مئتودولوژی ادبیاتدا مئتودولوگییا مئتود حاقيندا علم، مئتود آنلاییشینین اؤزو ایسه بو علمین پرئدمئتی کیمی نظردن کئچیریلیر. بولقار فیلوسوفلاری G.Girginov و M.Yan و M. Yankov تصدیق ائدیرلر: "مئتودولوگییا مئتودلاری داخیل ائتمیر، اونلاری تدقیقاتین پرئدمئتینه چئویریر. مئتود – مئتودولوگی یادا اینتئرپرئتاسییانین پرئدمئتیدیر (باخ: ۹). بو، سؤیلهمگه اساس وئریر کی، تاریخین مئتودولوگییاسی تاریخی تدقیقاتین مئتودیکاسی دئییلدیر. تاریخین مئتودولوگییاسی تاریخی تدقیقاتین مئتودیکاسینین مضمونوندان خئيلی گئنیشدیر.

مئتودولوگییا - اینسانین نظری و پراکتیکی فعالیتینین تشکيلی و قورولوشو اصوللاری حاقيندا علمدیر. او، درک ائتمه پروبلئملرینین دینامیکاسی، یئنی درک ائتمه مقصدلرینین فورمالاشماسی و س. ایله باغلیدیر. مئتودولوگییا، همچینین تاریخی پروبلئماتیکانین درک ائدیلمهسی و یئنيدن درک ائدیلمهسینین اهميّتلى ترکیب حیصهسیدیر.

ن. م. دوروشئنکونون فیکرینجه، مورکّب بیلیک سیستئمی اولان تاریخین مئتودولوگییاسی هم عمومی، بوتون علملر اوچون موطلق اولان، هم ده تاریخی، ایستوریوقرافییا و منبعشوناسلیق تدقیقاتلارینین نظریهسینه (تاریخی پروسئس نظریهسی، تاریخی بیلیک نظریهسی، تاریخی مئتود نظریهسی) و تجروبهسینه اساسلانان خصوصی علملرین پرینسیپ، قانون و تدقیقات مئتودلاری حاقيندا بیلیکلرین داخیل اولدوغو نظریهدیر. تاریخین مئتودولوگییاسی دایانیقلی واحید تام تشکیل ائدن بو سوییهلر داخیل اولماقلا، معمالی ایستروکتورا مالیک مورکّب چوخسوییهلی سیستئم کیمی تصووّرائدیلیر (باخ: ۱۰).

تاریخین مئتودولوگییاسی موستقیل تدقیقات پرئدمئتینه، اؤز تاریخینه و اینکیشاف آردیجیللیغینا مالیکدیر. اونون وظیفهسینه تاریخ علمینده تطبیق ائدیلن مئتودلارین تحلیلی، اونلارین تصنیفاتی و سیستئملشدیریلمهسی داخیلدیر. لاکین تاریخ علمی چرچیوهسینده تاریخین مئتودولوگییاسینین وظیفهلرینین موستقیللیگینه و اؤزللیگینین تصدیقینه نایل اولماق ایمکانلاری محدوددور. بو بوشلوغو دوللدورماق مقصدیله تاریخی- فلسفی بیلیکلرین بیرلشدیریلمهسی طلب اولونور. تاريخچىلر کونکرئت تاریخی ماتئریالین تحلیلینه عنعنوی مئتودلار تطبیق ائتمهلی، بو تحلیلی حيسّی تجروبه ایله زنگینلشدیرمهلیدیرلر. فیلوسوفلار ایسه اؤز نؤوبهسینده بو علمی پروسئسی بئله حاللارین تحلیلینه عمومی نظری-ایدراکی پرینسیپلری تطبیق ائتمکله گئنیشلندیره بیلرلر. بونونلا دا فلسفه تاریخین اؤگرهنیلمهسینه یاناشمادا وورغولاری لازيمی شکيلده یئربهیئر ائدیر.

مئتودولوژی تحلیلین وظیفهسینه تکجه تاریخ علمينده تطبیق ائديلن مئتودلارین تدقیقی دئییل، هم ده آرتیق مؤوجود اولان نظریهلرین، دونیاگؤروشو پرینسیپلرینین، اجتماعی اینکیشاف قانونلارینین، فلسفی کاتئقورییالارین ایستیفادهسی ده داخیل اولدوغوندان، تاریخین مئتودولوگییاسینین موستقیللیگىنین و اؤزل ایمکانلارا مالیک اولماسینین ادعا ائدیلمهسی مسالهسینی یالنیز فلسفه سوییهسینده حل ائتمک مومکوندور (باخ: یئنه ۱۰).

دوشونورم کی، بئله یاناشما تاریخی ایدراکین علمیلیگینه نایل اولماق اوچون فوندامئنتال رول اوینایان ایکی منبعنین سینتئزیندن عبارتدیر. بو، تاریخین موعاصير مئتودولوگییاسینین فورمالاشماسینین ایکی تمایولو احتيوا ائتمهسینی اینکار ائتمیر: اونلاردان بیری تاریخی تدقیقاتلار پراکتیکاسیندا نه باش وئردیگینین تصویری، تاریخچینین مئتودولوژی تجروبهسینین عومومىلشدیرمهسی، دیگری ایسه فلسفی مئتودولوگییانین کونکرئت تاریخی تدقیقاتلارا تطبیق ائدیلمهسی ایله باغلیدیر. بو ایکی تمایول غرب مؤليفلرینین اثرلرینده گئنیش تطبیقینی تاپیر. مثلاً، اینگیلیس تاريخچىسی E.C.Hobsboum تاریخین مئتودولوگییاسینین وظیفهلرینی بیرینجی تمایولون چرچیوهسینده موعيّن ائتدیگی حالدا، کانادا فیلوسوفو Wilyam Drey اویلیام درئی ایکینجی تمایولو اوستون توتور. او یازیر: "...من فیلوسوفون وظیفهسینی تاریخی تدقیقاتلارین پراکتیکاسیندا باش وئرهنلرین ساده تصویری ایله محدودلاشدیرمازدیم. اونون فعالیتی...تکرارلاماق یوخ، آیدینلاشدیرماقدیر؛ بیز فیلوسوفدان داها چوخ پراکتیکانین ثمرهلی یئنيدن قورولماسینی گؤزلهییریک، نه اینکی اونون صورتینین چیخاریلماسینی" (باخ: ۱۱)

دئمهلیيیک کی، تاریخ علمىنين پرئدمئتی، اونون مئتودلاری و س. بارهده علمی مولاحيظهلرده همیشه فلسفی مضمون واردیر. لاکین همین مضمون تاریخین مئتودولوگییاسینین ایستروکتور و فونکسییاسینین باشا دوشولمهسینده هئچ ده همیشه تاریخی و منطيقى، نظری و فلسفی تحلیلین وحدتی کیمی گؤتورولمهمیشدیر. حالبوکی تاریخین مئتودولوگییاسی بو وحدت کونتئکستینده هم مئتودولوژی تعلیملر تاریخی، هم ده "مئتود"، "مئتودیکا" و "مئتودولوگییا" آنلاییشلارینین موختلیف علاقه و موناسیبتلرینین تحلیلی ایله مشغول اولان منطیق کیمی موعيّن ائدیله بیلر. علمیلیگین معیارلاریندان بیری مئتود نظریه سینین مؤوجودلوغو و بو نظریهنین کونکرئت مئتودلارین تحلیلینه تطبیق ائدیلمهسیدیر. لاکین مئتود مقصد دئییلدیر، او، معنا یوکو داشیییر و یالنیز ایدراک و فعالیتله باغلی معنا قازانیر. هئگئل مئتودا ایدراک فعالیتینین آلتی و واسيطهسی کیمی تعریف وئریردی. او، مئتودو ایدراکلا باغلایاراق، اونون مضمونونون خاراکتئریستیکاسینی وئرمیشدیر: "مئتود... روح و سوبستانسییادیر، ایستهنيلن پرئدمئت حاقيندا دئمهلیيیک کی، بیز اونو آنلاییشدا درک ائدیریک و اونون ماهیتینی یالنیز اونا گؤره باشا دوشوروک کی، او، تامامیله مئتودا تابعدیر؛ او، هر بیر شئیین مخصوص مئتودودور" (باخ: ۱۲).

مئتودون ایدراک و فعالیتله علاقهلری، قارشیلیقلی موناسیبتلری فلسفی تحلیل سوییهسینده موعینلشیر. تحلیلین پرئدمئتی تاریخی مئتوددان داها چوخ اونون عمومی علاقهلری و موناسیبتلریدیر. بو سوییهده مئتودولوگییانین وظیفهلرینه تاریخی مئتودون و تاریخ علمینین پرئدمئتینین، تاریخی مئتودون و تاریخی بیلیگین، تاریخی مئتودون و تاریخی تدقیقاتین، تاریخی مئتودون و تاریخی تجروبهنین قارشيلیقلی نیسبتی حاقيندا مسالهلرین حلی داخیلدیر. بو وظیفهلر بیرباشا تاریخین، تاریخی بیلیگین، تاریخی تدقیقاتین، تاریخی تجروبهنین فلسفی تحلیلیندن آسيلى اولاراق حل ائدیلیر. اونا گؤره ده مئتودولوژی تحلیل اونتولوژی (وارلیق حاقيندا علم - ر.م.)، قنوسئولوژی، منطيقى، آکسیولوژی (دگرلر نظریهسی باخیمیندان - ر.م.) و پراکسیولوژی (پروقرام-کونسئپتوال لاییحه مؤوقعیندن - ر.م.) تحلیل ايله بیرباشا باغلیدیر (باخ: ۱۳).

فلسفی تحلیل تاریخی مئتودو اوّلکى سوییهلرده سئزیلمهين یئنی راکورسلاردان ایشیقلاندیریلیر. فلسفی تحلیل سایهسینده تاریخی مئتود حاقيندا - مئتودولوگییا حاقيندا یئنی علمی بیلیک اینکیشاف ائدیر. فلسفی سوییه مئتودولوژی بیلیگین بونؤورهسیدیر. تاریخین مئتودولوگییاسی دئینده، بیز محض فلسفهنی نظرده توتوروق. موعاصير علمی بیلیکلر سیستئمینده اونون اهمیتی تاریخ علمىنين مئتودولوژی اساسلاندیریلماسی ایله بیتمیر. یوخ، بو، بئله دئییل. تاریخ علمی اورادا بو و یا دیگر درجهده اساس مئتودولوژی ایدئیالاری و یا موددعالاری اوزه چیخاریر. تاريخچى تدقیق ائتدیگی پروبلئمین علمی حلینی ان عمومی مئتودولوگییا اولان فلسفهنین اؤزونده تاپیر. علمی مسالهلری حل ائدن زامان تاريخچى بیر سیرا قنوسئولوژی، منطيقى و حتی ائستئتیک پروبلئملرله اوزلشمهلی اولور. بو پروبلئملر اونون قارشیسيندا دیگر تدقیقاتچیلارا نیسبتن فرقلى شکيلده تظاهور ائدیر.

بئلهلیکله، تاریخ مئتودونون اهمیتی و اؤزللیگی مسالهسینین حلی تاریخ حاقيندا عمومی آنلاییشسیز مومکون دئییل. اونون حلی اوچون تاریخین فلسفهسینه چیخیشا، تاریخین مئتودولوگییاسینین تاریخی پروسئس نظریهسی ایله علاقهنین قورولماسینا احتیاج واردیر. فلسفی-مئتودولوژی تحلیلین ان یوکسک سوییهسی تاریخین مئتودولوگییاسینین اؤزونون فلسفی، تاریخی و مئتودولوژی نظریهلر سیستئمینده یئری و رولونون موعيّن ائدیلمهسیدیر. تاریخین مئتودولوگییاسینین اهمیتی و اؤزللیگی، موعاصير بیلیک ایستروکتوروندا یئری یالنیز بو جور موقایيسهده آیدین اولور.

بوندان علاوه، تاریخین فلسفهسی و تاریخی پروسئسین نظریهسی ایله عمومی ایدراک نظریهسی و تاریخی بیلیک نظریهسی، دیالئکتیک و فورمال منطیق، تاریخی تدقیقات نظریهسی ایله قارشیلیقلی علاقه یارانیر. تاریخین مئتودولوگییاسینین مضمونو محض بو سوییهده آچیلیر.

دئییلنلرله یاناشی، قئید ائتمک لازیمدیر کی، تاریخین مئتودولوگییاسی هم محدود، هم ده گئنیش معنادا موعينلشیر. بیرینجی حالدا صؤحبت تاریخین مئتودولوگییاسینین تاریخ علمينده تطبیق ائديلن مئتودلار سیستئمی حاقيندا تعلیم کیمی پرئدمئتین موعيّن اولونماسیندان گئدیر. لاکین بو تعریف اونون ایمکانلاری بارهده دولغون تصوّور یاراتمیر. او، ائمپیریک و نظری، تاریخی و منطيقى، کونکرئت علمی و فلسفی چالارلارین بوتون زنگینلیگینی احتيوا ائتمهلیدیر. ایکینجی حالدا تاریخین مئتودولوگییاسی بوتون علملرده تطبیق اولونان عمومی فلسفی موددعالار، نظری موددعالار (تاریخی پروسئس نظریهسی، تاریخی بیلیکلر نظریهسی، تاریخی تدقیقات نظریهسی و س.) و تاریخی، ایستوریوقرافیک و منبعشوناسلیق تدقیقاتلارینین تجروبهسینه اساسلانان خصوصی موددعالار دا داخیل اولماقلا تاریخ علمىنين مئتودلاری حاقيندا کومپلئکس، سیستئملی بیلگیلر کیمی موعيّن اولونا بیلر. بوتون بو علاقه و موناسیبتلرین نظره آلینماسی تاریخین مئتودولوگییاسینی علمی بیلیکلرین خوصوصی ساحهسی کیمی داها دولغون درک ائتمگه، موعاصير ایجتیماعیاتشوناسلیغین ایستروکتوروندا اونون یئرینی تعیین ائتمگه ایمکان وئریر (باخ: ۱۴).

ایستروکتور منسوبیتی نظره آلینماقلا تاریخی مئتودولوگییایا موختلیف سوییهلی آنلاییشلار سیستئمينده باخیلا بیلر. او جوملهدن فلسفی بیلیکلر ایستروکتوروندا تاریخین مئتودولوگییاسی فلسفی فنلر سیستئمینه داخیلدیر: تاریخی پروسئس نظریهسی، ایدراک نظریهسی، منطیق، آکسیولوگییا، پراکسیولوگییا. بو دا اونون موختلیف علاقه و موناسیبتلرینی آیدینلاشدیرماغا کؤمک ائدیر.

دئییلنلری عومومىلشدیرهرک قئید ائدک کی، تاریخی پروسئسین پرئدمئتی تاریخی رئاللیقدیر. تاریخین مئتودولوگییاسینین پرئدمئتی کیمی بو رئاللیغین درک ائدیلمهسی اصوللاری، ایدراکی فعالیت مئتودلاری چیخیش ائدیر. تاریخی پروسئس نظریهسی اجتماعی موناسیبتلرین، پروسئسلرین، ایستروکتور و روللارین نظری اینعیکاسیدیر. بو نظریهیه اساسلانان تاریخین مئتودولوگییاسی اونلارین درک ائدیلمهسینین اصول و واسيطهلری حاقيندا علمدیر.

داها سونرا، تاریخی پروسئس نظریهسی تاریخ حاقيندا فلسفی موددعالار سیستئمیدیر. تاریخین مئتودولوگییاسیندا بو موددعالارین مئتودولوژی معنالاری آچیلیر. همچینین یاددا ساخلاماق لازیمدیر کی، نظری موددعالار مئتودولوژی موددعالارا چئوریلیر و تاریخین علمی درکی اوچون نورماتیو و رئقولیاتیو گؤستریشلر کیمی ایستیفاده اولونور.

میللی تاریخین آیری-آیری حاديثهلرینه سطحی یاناشمالارا یول وئرمهمک اوچون عالیم اؤز تدقیقات فعالیتينده آراشدیردیغی دؤورون و یا حاديثهنین منظرهسینین هرطرفلی آچیلماسیندا اونا لازیمی یاردیم گؤسترهجک علمی مئتودا آرخالانمالیدیر. تاریخیمیزین پروبلئملرینی دريندن اؤگرهنمگه ديقتین آرتیریلماسی چاغیریشی هئچ کیمی تعجبلندیرمهمهلیدیر. تعجب دوغوران یالنیز او فاکت اولا بیلر کی، بو مساله یالنیز بو گون مئیدانا چیخمیشدیر. دوشونورم کی، بونون دا جاوابی واردیر: اگر کئچمیشده میللت اؤزونو قورویوب ساخلاماغین قایغیسینا قالیردیسا، موستقیللیگینی برپا ائتدیکدن سونرا او، فیکرن اؤز کؤکلرینه قاییتمیش، اینسانین اؤز "من"اینی تصدیق ائتمهسی اوچون ضرورى اولان تاریخینی دريندن اؤگرهنمگه قرار وئرمیشدیر.

جمعیتین بیزیم تاريخچىلره سوسیال سیفاریشینین مغزی ده ائله بوندان عبارتدیر. بو گون دئزینفورماسییانین، ایسلاموفوبیانین، همچینین خاریجدهکی بعضی آنتیآذربایجان دایرهلرینین آذربایجانیلاری اؤز میللی تاریخی اولمایان خالق کیمی تقدیم ائتمک جهدلرینین گوجلندیگی بیر واختدا خالقیمیزین تاریخینی دريندن اؤگرهنمک اونلارا ان توتارلی جاواب اولا بیلر. تاریخچیلر اؤز علمی اثرلری ایله وطنداشلاریمیزا آذربایجان خالقینین تاریخی ایله باغلی اونلاری ماراقلاندیران سوآللارا راسیونال جاواب تاپماقدا کؤمک گؤسترمهلیدیرلر.

تاریخه ماراق گؤسترمک اینسانین طبیعتینه خاصدیر، چونکی بو، اینسانین اؤزونو درک ائتمگه جان آتماسی ایله باغلیدیر. محض بو فیطری کئیفیت بیزی ایرلییه و گئرییه، گلهجگه و کئچمیش حاديثهلره سؤوق ائدیر. اصلا شوبهه ائتمیرم کی، کئچمیشی آنلاماق آرزوسو گلهجک نسیللری ده ناراحات ائدجکدیر. بو حيسّ بشریته اینسانلارین اؤزونه بنزهرلر بیرلیگی یاراتماغا باشلادیقلاری واختلاردان خاصدیر.

"تاریخه بیزیم آنادانگلمه هوسیمیز واردیر...تاریخ بیزی خالقین ساواد درجهسی و معنویاتی، بیرگه یاشاییشین و سیاستین فایداسی ایله تانیش ائدیر، بو سببدن ده اونو يوکسک علملردن بیری سایماق گرکدیر. او، مکتبینده بشر اؤولادینین بوتون نمایندهلرینین اونون درسلریندن ایستیفاده ائتدیگی موعلّيمدیر...او، بیزه گلهجگی کئچمیشین لیباسیندا تقدیم ائدیر. اونون تصویر ائتدیگی کئچمیش حاديثهلر گلهجک اوچون اؤرنکدیر. کئچمیشدن خبری اولمادان ایندی ایله یاشاماق یولوبیلمهدن صحرایا قدم باسماق و اورادا بوش-بوشونا دولاشماق دئمکدیر...

تاریخین اؤگرهنیلمهسی کئچمیش حیاتی تصویر اولونان خالق اوچون خوصوصیله واجیبدیر. او، خالقی دوغما تورپاغین خوصوصيیتلری، اورادا مسکونلاشان طایفالارین کاراکتئری ایله تانیش ائدیر، زیان و خئیرینی گؤسترمکله خالقلارین بوتون قارشیليقلی موناسیبتلریندن نتیجه چیخاریر" (باخ: ۱۵)

خالقین حقیقی تاریخی همیشه حيسّلریمیزه نه ایسه اؤتورور. فردین موعيّن حاديثه و یا پروسئسلره دایانیقلی شخصی موناسیبتی عکس اولونان ائموسیونال حيسّلر سایهسینده بیز شخصی حیاتیمیزین اهميّتلى حاديثهلرینی یادداشیمیزدا ساخلاییریق. محض بو سببدن تاریخین اؤگرهنیلمهسی اصل وطنداشلار و وطنپرورلر تربییه ائتمک اوچون بوتون دیگر ایشلرین ایچریسینده داها اهميّتلىدير. هله اینگیلیس موتفکیری، یازیچی و پولیتولوق لورد بولینقبروک (Henri Sent Dcon, 1678-1751) یازمیشدیر کی، "تاریخ بیزی نومونهلر واسيطهسیله اؤگرهدن فلسفهدیر. نومونهنین گوندهلیک تأثیرینی گؤرمک اوچون بیزی احاطه ائدن عالمه نظر سالماق کیفایتدیر؛ نومونهنین نهیه بئله بؤیوک قووهيه مالیک اولماسینی بیلمک اوچون نظرلريمیزی داخیله یؤنلتمک کیفایتدیر" (باخ: ۱۶).

تاریخی اؤگرهنمک لازیمدیرمی و بو نهیه گرکدیر؟ جاواب بیردیر - تاریخ اینسانا اؤزونو درک ائتمک اوچون لازیمدیر. تاریخین دگری اوندادیر کی، بیز اونون سایهسینده خالقیمیزین کئچمیشی حاقيندا حاديثهلردن، اجدادلاریمیزین حیاتینین حرکتوئریجی قووهلريندن، خالق قهرمانلاریندان، تاریخی شخصیتلردن خبر توتوروق. اونلارین سایهسینده خالق تاریخین "کونج- بوجاغیندا" ایتیب- باتمامیشدیر. او، خالقا اؤزونون ایندیسینی درک ائتمک، گلهجگه یولونو موعینلشدیرمک اوچون لازیمدیر.

ثبوتا احتیاج یوخدور کی، تاریخ علمین ائله بیر نؤوعو، یعنی، تفکورون ائله فورماسیدیر کی، اونون کؤمکی ایله عالیم سوآللار وئریر و اونلارا جاواب تاپماغا چالیشیر. تاریخ کئچمیشده باش وئرمیش حاديثهلر، اینسان فعالیتی حاقيندا علمدیر. علمین ماهیتی کونکرئت وظیفهلرله باغلی هر هانسى فاکتلارین سیستئملی توپلوسوندان عبارت دئییلدیر. روبین جورج کوللینقوودون یازدیغی کیمی علم، "فیکری بیزیم هله بیلمهدیگیمیز بیر مساله اوزهرينده جمعلشدیرمکدن، اونو درک ائتمک جهدیندن عبارتدیر. تاریخ فاکتیکی معلوماتلارین اینتئرپرئتاسییاسیدیر..." (باخ: ۱۷)

تاریخ علمی کونکرئت، ایسپئسیفیک حاديثهلرین اؤگرهنیلمهسی، اونلارین درک و ایضاح ائدیلمهسی ایله مشغولدور. کارل پوپپئریازیر: "ظنیمیزجه، تاریخین وظیفهسی محض آیری-آیری حاديثهلرین تحلیل اولونماسیندا و سببلرینین ایضاح ائدیلمهسیندهدیر" (باخ: ۱۸).

تاریخ علمی تفکورون خصوصی فورماسیدیر. اونا گؤره ده بو فورمانین طبیعتی، پرئدمئتی، مئتودو و اهمیتی حاقيندا سوآللارا اؤز تاریخی تفکور تجروبهسی اولان اینسانلار جاواب وئرمهلیدیرلر. باشقا سؤزله دئسک، اونلار پئشهکار تاريخچى اولمالیدیرلار. تاريخچى نهاینکی موستقیل تاریخی دوشونجه تجروبهسینه مالیک اولمالی، هم ده بو تجروبهنی آنلامالی، اونو اؤز حيسّ-هیجانینین پرئدمئتینه چئویرمهلیدیر. بوندان علاوه، تاريخچى تکجه تاريخچى یوخ، هم ده فیلوسوف اولمالیدیر. اونون فلسفی دوشونجهلرینده تاریخی تفکور مسالهلرینه لازیمی ديقت یئتیریلمهلیدیر. ان اساسی، باشا دوشمک لازیمدیر کی، اولّجه تجروبه گلیر، سونرا ایسه اونون اوزهرينده دوشونمک.

1- (Георг Зиммель "Философия истории". М. Книжное дело. 1898, стр. 18).

2- (Ивин А.А. Современная философия науки. М. 2005, стр. 428, 430, 457)

3-(Философия и методология истории, Сб. статей. Под ред. И.С.Кона. Изд. "Прогресс", М. 1977, стр. 15).

4- (Всемирная Энциклопедия. Философия. М. АСТ Минск, 2001, стр. 1069).

5-( Философия и методология истории, огр. 195)..

6-(Поппер Карл, Предположения и опровержения, М. 2008, стр. 49).

7- (Зиммель Г. Проблемы философии истории. Этюды по теории познания, М. "Книжное дело", 1898, стр. 55).

8-( Философия и методология истории, огр. 199-200).

9-( "Методология как раздел гносеологии, "Вопросы философии" журналы, 1973, №8, orp. 127)

10-( Onun "Методология истории: теоретические и философские основания", С-П. 2007, Глава 1).

11 -("Философия и методология истории", Сб. статей, М. 1977, стр. 40).

12-(Гегель Г.В.Ф. Соч., Т. VI, М.-Л. 1929-1959, стр. 298).

13- ( Дорошенко Н.М., yenə orada)

14- ( Doroşenko N.M., yenə orada)

15- (Бакиханов А.А. Гюлистан-и Ирам, Изд. "Елм", Б. 1991, стр. 9).

16- (Bax: лорд Болингброк. "Письма об изучении и пользе истории". Изд. "Наука", М. 1978, стр. 11).

17- (Bax: Р.Дж.Коллингвуд. "Идея истории. Автобиография" Изд. М. 1980, стр. 12, 13

18-( Карл Поппер. "Нищета историцизма", М. 1993, стр. 165).