آلتمئشلاردا نه لر اُلدو، نه لر ده اُلمادئ؟

آذربایجان جمهوریتینین آدلئم تاریخچیسی جمیل حسنلینین «آذربایجاندا سُوِت لیبرالیزمی ، حاکمیت، ضیالئلار، خلق» (۱۹۵۹-۱۹۶۹) آدئندا، سُن، ماراقلئ، قالئن (۷۵۹ صفحه) کیتابئ ۲۰۱۸ده چاپدان چئخئب. ۱۴ فصلدن دوزهلمیش بو کیتابدا استالين اؤلندهن و دالئسئ بِِریا و میرجعفر باقئراُف اعدام اُلاندان سُنرا، ۱۹۵۴ ده ایمام مصطفایف آذربایجان کمونیست پارتیاسئنا بیرینجی کاتیب اُلوب، و یازئلانلارا گؤره اؤز دؤرانئندا جمهورودا آذربایجان دیلینین روس دیلیندهن اوستون توتولماسئ، و هابِله مسکودا شوروی کمونیست حزبی قورولتایئندا روس دیلینده یُخ، آذربایجان دیلینده نطق اِتمهسینه گؤره، ۱۹۵۹نجو ایلده، باشاراجاقسئزلئق عنوانی ایله، آمما کؤکونده ملتچیلیک اتهامي ایله، میرزه ابراهیماُفلا بیرلیکده، مالنکف دان سُرا ایش باشئنا گلمیش خروشف گیلین الی ایله ایشدهن چئخاردئلاندان سُراکئ اُن ایلین حادثهلریندهن دانئشئر.

و قضادان، خروشوفون اؤز ایش باشئندان گؤتورولمهسی ده، اِله بو دوراندا ُاُِلوبدو. بو ماراقلئ کیتابدا بو دؤراندان قاباق دانئشئلا بیلمهین سؤزلر و گؤروله بیلمهین ایشلردهن سؤز گِدیر کی، کیتابئن آدئندا گلمیش، و سُوِت صفتی ایله گؤرسدیلمیش لیبرالیزم ده بونا گؤره دیر.

اُ جوملهدن کاپیتالیزمین ان بؤیوک سیماسئ، آذربایجاندا انقلابدان قاباق نفت صنایعی یییهسی و عینی زماندا خیرخواه، خلق اوچون سایسئز حسابسئز ایشلر گؤرهن، و تئاتر و قئز مدرهسهلری آچان حاج زینالعابدین تقیاُف اوچون، اُلدوغو کیمی حق قازاندئرماغا، اُنون قئزئ سارا خانئمئن عؤمور بُیو سارسئلماز چالئشماسئ سایئلا بیلهر.

آذربایجان دمکرات فیرقهسینین ۲۱ آذر سئنماسئندان سُرا شومالی آذربایجاندا تبعید گِچیرتمکده دآوا دالاشلارئ؛ ایران کوردوستان دمکرات حزبینین اُردا گِچیرتدیگی دؤرانئن و اُلارا گؤره باکئ و مسکو آراسئندا تاپئلمایان نظر بیرلیگی ، خروشوفون آمریکا بیرلشمیش دؤلتلرینی قاباقلاماق اوچون چابالامالارئ وآز یاغئشلئ یِرلرده چُخ سو آپاران مکه اکینی و دُغوز اتی یِمهین موسلمان کلخوزلارا دُغوز بِجهرتمه هایکویو، و اُنون دالئسئ و نتیجهسی کیمی، شوروینین تاخئل و چؤرهک قئتلئغئنا اوغراماسی، قاراباغدا ارمنیلرین محکمهده حبسه محکوم اُلموش اوچ دوستاغئ پلیسین الیندهن چئخارتماسئ و اُنلارئ گؤز قاباغئندا لینچ اِدیب و اُت وئرئب یاندئرماسئ، ایمپریالیزمین گؤبهیی سایئلان آمریکانئن بُستُن شهرینده اَِرمنی دیاسپورانئن چئخارتدئغئ بیر روزنامهده اِرمنستان شوروی جمهوروسونون قئرخ ایللیگی مناسبتی ایله درج اِتدیگی بیر مقالهده آذربایجان شوروی جمهوروسو اؤز قارداشلئغئنئ اِرمنیلره ثابیت اِتمهسی اوچون نخجوان و داغلئق قرهباغئ اُلارا هدیه وِرمهسی خاهیشی، و بینالملل کمونیزم اُجاغئنئن گؤبهیی سایئلان مسکودان بو مقالهنین اوزونو باکئیا یُللایئب و اُنا گؤره آذربایجانئن نظرینی سُروماسئ، و اُلارئن حاضئرلادئغئ منطقی و دیش سئندئران تاریخی جوابئ، تاریخ درسی کیتابلارئندا تاریخین حکومتین گؤیلونه موافق تحریف اِتمهسی، گولوستان مقاولهسی اوچون منظومه یازان بختیار واهابزاده گِچیردهن چتینلیکلری و اُنو ملتچی آدلاندئرماسئ، نخجوان قضیهسی اوسته عباس زمانُفو هامان اتهاما تای بیر فُرموللا یونیورسیتهدن و حزبدن قُوماسئ، تازا یازئلمئش درسی تاریخ کیتابئندا بیر تاریخ معلمینین روزنامهده آشکارا سُروشماسی کی نه سببه موغوللارئن ، ایرانلئلارئن و تورکلرین هجومو آذربایجانا همیشه پیس نیتله، آمما روسلارئن هامان ایشی یاخچئ نیتله یازئلماسئنئ سُروشا بیلمک، اؤزو بو لیبرالیزمین گؤرونن بیر علامتی دیر.

آمما بیز بو ماراقلئ ایشلرین هامئسئ ایله ماراقلاندئغئمئزلا بِله، بو یازئدا گؤزوموزو کیتابئن سُن ایکی فصلینه آرتئق دقت یِتیرهجهییک. بونلارئن بیری ۶۰نجئ ایللرده آذربایجاندا تحصیل و علم، و اُ بیری ده ۶۰نجی ایللرده آذربایجاندا مدنیت بؤلوملری دی.

بو ایکی فصلده دانئشئلان سؤزلر بیر ملتین مدنیت و انتلکتوئل قورولوشو ایله بیر باشا ربطده اُلان عامللره باش قُشدوغوندان، بو سطرلری یازانا گِچمیش بیر ابتدایی مدرهسه اوشاغئ، اُخویوب دانشجو اُلدوغو و سُرالار معلم کیمی و داها سُرالار اؤز خلقینین و یوردونون نِجه اُلدوغونا ماراقلانان و هارا گِده بیلهجهیینی گودهن بیر یوردداش کیمی ماراقلئ اُلماسئنا هِچ بیر شوبهه یُخدور.

جمیل حسنلی بو کیتابدا یِربهیِر چالئشئبدئ بو مدنیت، کولتور و اُلارئن کؤکونده دوران بیر دیله، بیزیم دیلیمیزه، هر کیمین هر بیر شیوه ایله، هر هانسئ بیر مقامدا اُلاراق، اؤزو ده برک گودولن بیر شرایطده کؤمکلری اُلوب، آیئرد اِدیب، گؤزه چاتدئرسئن. رسول رضانئ آنسیکلوپدی چالئشئندا، عباس زمانفو نخجوان ماجراسئندا، بختیارواهابزادهنی گولوستان منظومهسینده، ، میرزه ابراهیماُفو خروشف ناسیونالیزمین عینی تانئماسئندا، شیخعلی قوربانفو نوروز بایرامئ دبینی قایتارماسئندا، جعفر حعفراُفون درین ساوادئنئ و یوکسک اینتلکتینی مدنیتین قوللوغوندا ایشه سالماسئ، و حتی ولی آخوندفو بولارا میدان وِریب اؤرتولو حمایهسینده ایزلهییب گؤرستسین.

دیله، یازئیا، مدهنیته قُل قاناد آچماغا فضانئ گنیشلدهن، و اُوچولارئ، چالاغانلارئ اُ فضایا چُخ یاخئنلاشمادان اوزاقلاتماق، بِله آداملارئن طالعینه دوشموشدو، اُلارا قیسمت اُلموشدو و اُلار دا بوندان اوز دؤندهرمهمیشلر.

حاج زینالعابدین مدرهسه آچماقلا، تئاتر دوزهلتدیرمکله، حسن بگ زردابئ ایلک روزنامه چئخارتماقلا، میرزه جلیلِ محمدقولوزاده، و میرزه علی اکبر صابر، ماللا نصرالدینله، نریمانف یازماقلا، میرزه علی معجز خرافاتا قارشئ نصیحتلری ایله، و یوزلرله تک باشئنا، یا سُرالار یازئچئلار اتفاقئندا بو دیلده یازماقلا، بو عمومی ساحهده، مدنیت، کولتورون کؤکونده دوران دیله تازا قان گتیریبلر، اُنا ورهُو وِریبلر.

بو تحصیل و مدنیت فصللرینده بیرینجی یِرده آدامئ برک دیندیرهن و داها دُغروسو، سُرا دیسگیندیرهن هامان بو کیتابدا دانئشئلان ایللرده، یانئ ۱۹۶۰لار، و بیزیم ۱۳۴۰لارئمئز کی بیر آیرئ حسابا اصلاحات ارضی ایللرینه دوشور؛ بیر نِچه یاوان یالقئز سایلارئن اُ تایلا بو تایدا گؤرونن اویوشمازلئغئ دئ.

بو سایلار، عدهدلر بو تایدا بیزیم هاردا قالدئغئمئزئ یُخ، بلکه دُغروسو، بیزیم هارداسا ایتیب باتدئغئمئزئ گؤزموزون قاباغئنا گتیریر.

تاریخیازان، کیتابئن ۶۲۷نجی صفحهسینده یازئرکی، ۱۹۶۲نجی ایلده یُخلامالار نتیجه سینده آیدئن اُلموشدو کی۱۶-۷ یاش آراسئ ۶۶۰۰ اوشاق تحصیلدهن کناردا قالمئشدئ و بونلارئن دا چُخو قئزلاردان عبارهت ایدی. گؤرونور کی بو قئزلارئ چُخو دا کند یِرلرینده آتا آنالار اره وِرمک، یا بونا تای استثمار اوزوندهن بو اوشاقلارئ عؤمور بُیو قره بخت اِتمهیه سوروتلهییبلر.

بونونلا بِله، بو سایئ بیزیم تایلا توتوشدوراندا، آلتئ مین یُخ، آلتمئش مین ده یُخ، آلتئ یوزمین و اُندان دا آرتئق اؤز دیلینده تحصیل دونیاسئنا یاد قالمئشلار. یانئ اصلینه دوراندا بوتون بیر خلق تحصیلدهن قئراقدا قالمئشدئ.

بیر زمانداکی اُ تایدا ۷۹۶۴۰۰ اوشاق ۳۹۶۷ مکتبده ، یانئ هر مدرهسهده اُرتا سایلا ۲۰۰ اوشاق اؤز دیلینده درس اُخویورموش و بو اوشاقلارئ اؤرگدهن و اُلارا درس وِرهن ۴۷۶۵۷ معلم کی، اُلارئن ۲۰۶۱۱ نفری، یانئ یوزده قئرخ اوچدهن چُخو عالی تحصیل آلمئش معلملر ایمیش. و بو حسابلا هر مدرهسهیه اوست اوسته۱۲ معلم چاتار، و بونو بِله ساده حسابلایا بیلسهک هر معلمه ۱۶ شایئرد یِتیشهر.

بو مکتبلرین ۱۳۴۱ی بیر نوبهلی-نِجه کی گرهک اُلا- ۲۵۷۳مکتب ایکی نوبهلی ایمیش کی، بللی دیر ایکی نوبهلی مکتب تحصیلینین کیفیتی آشاغئ اُلار.

بو ایشلر، بو سایلار چُخدان بری اشغال اُلونموش بیر اؤلکهده، مستبد، اؤزو ده بوروکراتیک تهرده متمرکز ایدهئولوژیک سیاسی بیر سیستیمین پنجهسی آلتئندا یِرینه یِتیریلمیش دیر. آمما اِله ماراقلئ دا بوراسئ دئر کئ، بِلهنچی بیر شرایطده بو جمهورونون خلقینین دیلی، اُنون رسمی دیلی ایمیش، و متمرکز و «مستبد» سُوِت حکومتی ده بونو بِلهنچئ تاِنئیئرمئش. و هر گون و هر آی مسکودان ، روزنامهلردهن، رادیولاردان تلویزیونلاردان اُلارئن دیلینین موغوللار یا هر بیر آیرئ ایمپریالیست گتیردیگی اُلدوغونو باغئران یُخ ایدی.

بو جمهورونون اُبیری جمهورولار کیمی اؤزونون درس کیتابلارئ، روزنامهلری، رادیو لارئ، تلویزیونو اؤز دیلینده ایمیش.

هامان بو لومه جمهورونون

علملر آکادمیاسی

آذربایجان دولت یونیورسیتهسی

پداقوژی اینستیتوتو

یازئچئلار اتفاقی وار ایمیش اُلارئن هامئسئ یِرلی دیبلی جمهورونون اؤز دیلینده، و بولارئن هامئسئنئن بینؤرهسینده دایانان ابتدایی مکتب یِرلشیردی.

آمما بیزیم تایدا دؤرد مینه یاخئن(۳۹۰۷) مدرهسه یِرینه صفر مدرهسه، و ۴۷میندهن آرتئق معلمین یِرینه حتی بیر معلم ده تاپئلمامئشدئ.

اگر «آزاد» دونیادا دا دیکتاتورلوقلار کیمی بیر دوز عمللی تحصیل سیستیمی قورولا بیلسهیدی، بیزیم تایدا یوخارئدا سایئلان سایلارئ ایکی اوچ یُل آرتئرمالئ اُلاردئق. اُنون ترسینه بو تایا باخاندا آمما، «آزاد» دونیانئن «اؤزباشئنالئق»لا دُلاندئرئلان بیر بوجاغئندا، هله سؤز گِدهن دؤراندان اللی ایل سُرا دا، بیر انقلاب اُلاندان سُرا دا، بو گونه کیمی، بیزیم ده بیر دیلیمیز اُلماسئ رسمی تانئنمایئبدئر. یانئ بللی دگیل بیزیم ده یِر اوزونده هامئیا تای، بیر دیلیمیز وار یا یُخ. وار اگر، بس نییه اُنو اُخویوب یازا بیلمیریک؟ یُخدو اگر، بس بو دانئشدئغئمئزی نه آدلاندئرماق اُلار؟ بس بو نِجه آزاد دونیا ایدی کی، آدامئن دیلی نین ده آدئنئ دوز دِمهیه حقی اُلموردو؟.

بِله لیکله دُخسان ایله یاخئندئر، بیز نِچه نسلین عؤمرونو هِچه وِرمیشیک کی، بیر زمان، آلماندا، بیر نِچه، فاشیسمه اویموش ایرانلئ ساوادلئنئن شاه واحید، دیل واحید اؤلکه واحید و هر زاد واحید و حتی شرکت واحید تئوروسو دُغرولسون. بللی دگیل بیر نظریه دُخسان ایل بوتون گوجلری، ایستهر پلیسی، ایستهر نظامی، ایستهرسه رژیمین بوتون انتلکتوئل باشاراجاغئنی ایشه سالاندان سُرا دا دُغرولماسا، یا داها دُغروسو دُغرولمالئ اُلماسا، بس نه اوچون بوراخئلمئر؟

یانئ دِمهلی، افسانهلر و خیاللار اوستونده قوراشدئرئلمئش بیر نطریهده، اِله بیر اُوسونلایان گوج وار کی، اُنا قاپئلانلارئ، اویدورما بیر اوزاق گِچمیشه گووهنه گووهنه، آنجاق بورنونون اوجونو گؤروب و اؤز گله جهیی اوچون ده اُلموشسا، بوتون ایرهلییه باخماق گوجونو ایتیریب، و هر زادئ، دُغرودان دا هر بیر زادئ اُنا فدا اِتمهیه ایتهلهسین؟. ایکی اوچ مین ایلدهن قاباغئ اؤزو اوچون گلهجک توتان بیر نظریه، نه دونیانئ تانئیار، و نه دونیاگؤروشو نه اُلدوغونو قانا بیلهر.

آخئ، بیر اوتانماق دییبلر، قئپچئنماق ديیبلر. گؤرهسن آلاشالئغئن، لهییرتیلیگین ده بیر حدی وار یا یُخ؟ میرزه علی اکبر صابر دِمیشکن نِجهسن قانمایام، قالاسان یانا یانا؟

ممدعلی