گنجلرین شنبه مطالعهسی اوچون

مقالهنين مؤلفی: جمیل حسنلی.

چئویرنی: علی قبادیانی.

دوستلار! یاخین وقتلرده نشر اولوناجاق «آذربایجاندا سووئت لیبرالیزمی: حاکمیت، ضیالیلار و خلق، ۱۹۵۹ - ۱۹۶۹» آدلی کتابیمیزین خلیلرضا اولوتورک، عباس زمانوف، سارا خانم سارایئوا، مائسترو نیازی، ۱۹۶۲ نجی ایلده داغلیق قرهباغدا رهبرليگین دگیشدیریلمهسی حقینده، ۱۹۶۳نجو ایل آجلیغی، سومقاییت حادثهلری، نیکیتا خروشچوفون حاکمیتدن اوزاقلاشدیریلماسی، شیخعلی قربانوفون ظفر و فاجعهسی، ۶۰ نجی ایللرده سووئت آذربایجانیندا دین و آتئیزمله باغلی ۱۱ نجی اپیزودو ایله سیز آرتیق تانیش سینیز. اون ایکینجی یازیمیز٬ اؤتن عصرین ۵۰- ۶۰ نجی ایللرینده آذربایجان سووئت رسپوبلیکاسیندا مهاجرت حیاتی یاشایان آذربایجان دموکرات فرقهسینین فعالیتی ایله باغلیدیر.

پیشه ورینین معمّالی اؤلومو و گونئی آذربایجان مهاجرلرین داخلینده ضدیتلر.

اساساً جنوبی آذربایجاندان اولان ایران سیاسی مهاجرلرین ایلک بؤیوک دستهسی ۱۹۴۶ نجی ایلین دسامبریندا سووئت آذربایجانینا گلمیشدی. ایران قشونلاری تبریزه داخل اولاندا رسپوبلیکا رهبرليگین خواهشی ایله مسکو آستارا، بیله سوار، خداآفرین و جلفا کئچید منطقهلرین دسامبر آیینین ۱۲ دن ۱۹نا قدر بیر هفته آچیق ساخلانماسینا راضیلیق وئردی. بیر هفته عرضینده ۵۷۸۴ نفر پارتیا ایشچیسی، ملّی اوردونون ضابطلری، فدائی دستهلری و آذربایجان ملّی حرکاتینين دیگر فعال اشتراکچیلاری سووئت آذربایجانینا کئچه بیلدی. اونلارین ایچریسینده ۹۵ نفر آذربایجان دموکرات فرقهسینین دموکرات فرقهسینین رهبرلیگینه داخل اولان شخصلر و سیدجعفر پیشه وری باشدا اولماقلا ۱۲ نفر پارتیا لیدرلری وار ایدی. ملّی اوردونون ضابط و دؤیوشچولری، فدائیلر، آذربایجان دموکرات فرقهسینین ولایت پارتیا تشکیلاتی مسئول ایشچیلریندن فرقلی اولاراق تبریزده اولان یوکسک پارتیا و حکومت رهبرلرینین اکثریتی قاباقجادان حاضرلانمیش سیاهه اساسیندا اؤز عائله عضولرینی سووئت آذربایجانینا گتیره بیلمیشدیلر. سووئت رهبرلیگینین گؤستریشی ایله دسامبر آیینين ۱۹ دا گوندوز ساعت ۱۷:۰۰ ده سرحد منطقهلری باغلانسا دا، مختلف واسطهلرله آذربایجان سووئت رسپوبلیکاسینا گلنلرین قارشیسینی آلماق ممکن اولمادی. ۱۹۴۷ نجی ایلین ژانویه سینده رسپوبلیکادا ایرانلی سیاسی مهاجرلرین سایی ۶۳۱۸ نفره، ۱۹۵۴ نجو ایلده ایسه ۹۰۲۲ نفره چاتدی.

۱۹۴۷ نجی ایلدن باشلایاراق پیشه وری باشدا اولماقلا آذربایجان دموکرات فرقهسی اؤز فعالیتینی سووئت آذربایجانیندا دوام ائتدیرمگه باشلادی. ایلک وقتلر دؤلت تهلوکهسیزلیگی اورقانلارین سرت نظارتینه آلیشا بیلمهین دموکراتلار، تدریجا سووئت حیات طرزینه «اویغونلاشماغا» باشلادیلار. ۱۹۵۳نجو ایلده استالینین اؤلومو، آز سونرا میرجعفر باقروف ون و اونلارین یاخشی تانیدیغی داخلی ایشلر و تهلوکهسیزلیک اورقانلاری رهبرلرینین حبسی، ۱۹۵۷ نجی ایلده سووئت رسپوبلیکاسینی دا آنتیپارتیا قروپونون «افشاسی»، ۱۹۵۸ - ۱۹۵۹نجو ایللرده آذربایجان رهبرلیگینین ملّتچیلیک اوستونده وظیفهدن اوزاقلاشدیریلماسی اونلاردان دا یان کئچمهدی. ۱۹۵۹نجو ایلده آذربایجان کمونیست پارتیاسی مرکزی کمیته سینین ۹ نجو پلنوموندان دوز بیر آی سونرا آذربایجان دموکرات فرقهسی مرکزی کومیتهسینين ده پلنومو کئچیریلدی. ۱۹۵۹ نجو ایلین ۶- ۷ اوت تاریخینده کئچیریلن پلنوم میرقاسم چشم آذری مرکزی کومیتهنین صدری وظیفهسیندن آزاد ائتدی. همین پلنومدا غلام یحیی دانشیان یئنیدن آذربایجان دموکرات فرقهسىنين مرکزی کمیته سینين صدری سئچیلدی. بونونلا باغلی او، مرکزی کمیته بوروسونون قراری ایله باکی عالی پارتیا مکتبی خصوصی فاکولتهسینين دئکانی (مدیرلیک) وظیفهسیندن آزاد ائدیلدی. آذربایجان دموکرات فرقه سینین مرکزی کمیته سینین تقدیماتی ایله اونون یئرینه ابیزاده ( آذراوغلوبالاش) تعیین ائدیلدی. غلام یحیی دانشیان ۱۹۰۶ نجی ایلده سراب ولایتینین عسگرآباد کندینده دوغولموشدو. عائلهسی ایله بیرلیکده باکییا کؤچموش، ۱۹۲۱ نجی ایلدن کومسومولون، ۱۹۲۵ نجی ایلدن کمونیست پارتیاسینین عضوو اولموشدو. لاکن ۱۹۳۷ نجی ایلده ایران تبعهلری اؤلکهدن چیخاریلماسی باشلایاندا او دا اردبیل، سراب، میانادا گیزلی پارتیا ایشینده چالیشمیشدی، دفعهلرله حبس ائدیلمیشدی. ۱۹۴۵ نجی ایلین پاییزیندا آذربایجان دموکرات فرقهسى یاراندیقدان فدائی دستهلرینه باشچی تعیین ائدیلمیشدی. ۱۹۴۶ نجی ایلین دسامبریندا ملّی حکومتین سقوطوندان سونرا او، رهبرلیک ائتدیگی فدائی دستهلری ایله سووئت آذربایجانینا گلمیشدی.

هله ۵۰ نجی ایللرین اورتالاریندا غلام یحیی دانشیانین آذربایجان دموکرات فرقه سینین مرکزی کمیته سینین رهبرلگینده تمثیل اولونماسی پارتیا داخلینده جدّی ناراضیلیغا سبب اولموشدو. سیدجعفر پیشهورینین یاخین احاطهسینده اولموش کهنه مرکزی کمیته سینین عضولرینین خیلی حصّهسی اونا قارشی بیرلشمیشدیلر. ۱۹۵۴ نجو ایلین ژوئیه آیینين ۵ ده آذربایجان کمونیست پارتیاسی مرکزی کمیته سی یانیندا پارتیا مکتبینين انتظار اوتاغیندا۴۰ نفره قدر فرقه عضوو آیاق اوسته اجلاس کئچیریب آذربایجان دموکرات فرقه سینین مرکزی کمیته سی ایله دانیشیقلار آپارماق اوچون میرآقا آذری، فتحی خشکنابی، اسماعیل پیشنمازیدن عبارت نماینده هئیتی سئچمیشدیلر. اجلاسدا غلام یحیییا قارشی بیر سیرا اتهاملار ایره لی سورولموشدو. حتی پیشه ورینين عمیسی اوغلو اولان میرآقا آذری اؤز چیخیشیندا دانشیانین علیهینه تحقیرآمیز افادهلر ایشلدهرک اونو پیشه ورینین اؤلومونده اتهام ائتمیشدی. بو قالماقالدا آذربایجان کمونیست پارتیاسی مرکزی کمیته سی رهبرلیگی غلام یحیینین طرفینی ساخلادیغیندان مرکزی کمیتهنین نمایندهسی س. خالقوفلا میرآقا آذری آراسیندا مناقشه یاشانمیشدی. بونونلا باغلی آذری سووئت اتفاقی کمونیست پارتیاسی مرکزی کمیته سینه شکایت عریضهسی گؤندرمیشدی. همین عریضهنین آراشدیریلماسی ایله باغلی سووئت اتفاقی کمونیست پارتیاسی مرکزی کمیته سینین خارجی کمونیست پارتیالاری ایله ایش شعبهسی آذربا یجان کمونیست پارتیاسی مرکزی کمیته سیندن میرآقا آذری حقینده آراییش ایسته میشدی. ای. مصطفییئف ۱۹۵۵ نجی ایلین ژانویه آیینین ۳ ده سووئت اتفاقی کمونیست پارتیاسی مرکزی کمیته سینین خارجی کمونیست پارتیالارلا علاقهلر شعبهسینين مدیری و استئپانوفا یازیردی: «یولداش آ. اشکیروفون خواهشی ایله ایران سیاسی مهاجری آذری میرآقا بدل اوغلو حقینده آراییشی سیزه گؤندریریک. عینی زماندا سیزه معلوم ائدیریک کی، آذرینین آذربایجان کمونیست پارتیاسی مرکزی کمیته سینین امکداشی خالقوفون اونو تحقیر ائتمهسی حقینده شکایتینین هئچ بیر اساسی یوخدور و بو اونون طرفیندن سووئت اتفاقی کمونیست پارتیاسی مرکزی کمیته سینه شکایت ائتمک اوچون زمینه کیمی اویدورولموشدور. » او، مسکونون طلب اساسیندا آذربایجان کمونیست پارتیاسی مرکزی کمیته سینین پارتیا اورقانلاری شعبهسینین مسئول تشکیلاتچیسی س. خالقوفون میرآقا آذری حقینده ۱۹۵۴ نجو ایلین دسامبر آیینین ۲۵ ده حاضرلادیغی ۳ صفحهلیک آراییشی دا بو مکتوبا علاوه ائتمیشدی.

عینی اتهامی غلام یحیییا قارشی ۱۹۵۴ نجو ایلین اوت آیینین ۲۱ ده سووئت رسپوبلیکاسی دؤلت تهلوکهسیزلیگی کمیتهسینه و سووئت رسپوبلیکاسی ناظرلر سووئتینین صدری گئورگی مالینکوفا مکتوبلاریندا ایران سیاسی مهاجرلری جمال نیکان و اسماعیل تاریخ پیما دا ایره لی سورموشدولر. اونلار یازیردیلار: «۱۹۴۷ نجی ایلده پیشه ورینین اؤلومونو نئجه تصادفی حساب ائتمک اولار؟ بیزه معلومدور کی، گئج - تئز پیشه ورینین جنوبی آذربایجانی صلح و دموکراسی دشمنلرینه ساتان جنایتکارلاری افشا ائده جگینی غلامیحیی بیلیردی. جنایتکارلارا اؤز یوللاریندا اولان مانعی آرادان گؤتورمک ضروری ایدی. اونا گؤره قاباقجادان حاضرلادیقلاری پلانی نهایت کی، اجرا ائتدیلر. ماراقلیدیر کی، همین سفر زمانی پیشه ورینین سورجوسو بهرام خستهلنیر، اونون یئرینه تهرانداکی انگلیس سفیرینین ارمنی شوفرینین قارداشی پیشه ورینین سوروجوسو تعیین ائدیلیر. قضا زمانی ماشیندا سوروجو، پیشه وری، غلام یحیی و نورمحمد قلی یئف اوتورموشدو و اونلارین ایچریسیندن یالنیز پیشه وری اؤلور. » اونلار عینی زماندا غلام یحیینی جنوبی آذربایجاندا اولارکن غارتچیلیکده، ملّی حکومت اوچون آیریلمیش وسایطلری (پوللاری) منیمسهمک ده، آذربایجان سووئت رسپوبلیکاسیندا دؤلت تهلوکهسیزلیگی کومیسرینین معاوینی آغاسلیم آتاکیشی ایله ال بیر اولاراق بو وسایطلری بؤلوشمک ده اتهام ائدیردیلر. لاکن مالیه ناظرلیگی و سووئت رسپوبلیکاسی دؤلت بانکینین آذربایجان کونتورونون (شعبه سینین) ، دؤلت اقتصادی نماینده سی و دؤلت تهلکه سیزلیک کمیته سی مسئول شخصلرینین اشتراکی ایله آپاردیغی یوخلامالار زمانی آیدین اولدو کی، آذربایجان و کردستان مختاریتینین مسئول شخصلری کیمی پیشه وری، پادگان، غلام یحیی، قاضی محمد و دیگرلرینین امضاسی دموکراتیک حرکات اوچون ٢٣٢٣٣۸٢ ريال، فدائی دستهلرینین یارادیلماسی و ساخلانیلماسی اوچون ۵١٢۰۹۷ ریال، ایرانلی ضابط دموکراتلاری ساخلاماق و اونلاری فدائی حرکاتیندا استفاده ائتمک اوچون ٢۷۵١١۰ ریال، خصوصی تاپشیریقلاری یئرینه یئتیرمک مقصدی ایله دؤیوشچولری ساخلاماق اوچون ٤۸٢۰٢ ریال، چئکیست (مخفی مأمورلار) عملیاتچیلاری ساخلاماق اوچون ٢٤٤٣۵۰ ریال و سایر وسایطلرین حسابلاری قایداسیندادیر(دوزدور). لاکن ملّی حکومتین سقوطوندان سونرا ایراندا مختلف عملیاتلاری اوچون هله ۱۹۴۵ نجی ایلین ژوئیه آییندا یارادیلمیش ۲۴۰۱۱ نؤمرهلی خصوصی حسابا آیریلمیش بیر میلیون مانات (همین دؤرون کورسو ایله ۶۰۸۶٤٢۷ ریال ٣۵ دینارا برابر حجمینده ) خارجی والیوتانین (ارز) قالیغی ٢٣۸۶۸۶۵ ریال ٣۵ دینارا برابر خارجی والیوتا (ارز) آذربایجان دؤلت تهلوکهسیزلیگی ناظرلیگینین جنوبی آذربایجاندا ایشلر اوچون مسئول اولان امکداشینین آدینا کئچیریلدی. بو مقصدله سووئت رسپوبلیکاسی دؤلت بانکینین آذربایجان کونتوروندا (شعبه سینده) دؤلت تهلوکهسیزلیگی ناظرلیگىنین امکداشینین آدینا ۲۴۰۱۵ نؤمرهلی خصوصی حساب آچیلمیشدی. ۱۹۴۹ نجو ایلده ایراندا پول اصلاحاتی کئچیریلدیکدن سونرا خصوصی حسابدا ساخلانیلان همین مبلغ ٢۷٤٤۶١۹۰ ریالا برابر اولموشدو.

لاکن دؤلت تهلوکهسیزلیگی کومیتهسینين جمال نیکان و اسماعیل تاریخ پیمانین مکتوبو ایله باغلی آپاردیغی آراشدیرمالاردا پیشه ورینين اؤلومو ایله باغلی مسئله حقینده بیر شئی دئییلمیردی. آذربایجان سووئت رسپوبلیکاسیندا دؤلت تهلکه سیزلیک کمیته سینين صدری آناتولی قوسکوف جمال نیکانلا باغلی یازیردی کی، ماهاچقالادا (مخاچ قلعه) دوغولموش، ملّیتجه آذربایجانلی اولان نیکان ۱۹۴۶ نجی ایلده ایراندان سووئت اتفاقینا گلمیش و ۱۹۴۸ نجی ایله قدر باکیدا یاشامیشدیر. او، قید ائدیردی کی، ۱۹۴۸ نجی ایلده نیکان زاقافقازیا نظامی دایرهسینده خصوصی حاضرلیق کئچدیکدن سونرا ایرانا گؤندریلمیش و اورادا «لوت» آدلی سووئت جاسوسی ایله گیزلی علاقهلر قوراراق اونا رادیو حصّهلری، پول و سون معلوماتلاری اؤتورمک اوچون گیزلی آوادانلیق چاتدیرمیشدی. قوسکوفون معلوماتینا گؤره نیکان معیّن ائدیلمیش وقتدن ۲۳ گون گئج (تأخیرله) قاییتمیش و تهران (رئزیدانت) جاسوسلوق شبکهسیندن گلن خبره گؤره اؤزونو ایراندا احتیاطسیز آپارمیش، خصوصی عملیاتدان دؤندوکدن سونرا اسماعیل تاریخ پیمانین ایران ارتجاعسینا قارشی مبارزه مقصدی ایله یاراتدیغی گیزلی گنجلر قروپونا و داها اونون سووئت اتفاقی کمونیست پارتیا تیپینده تأسیس ائتدگی «ایران آذربایجانی کمونیست پارتیاسی»نا داخل اولموشدور. بو تشکیلاتین اساس مقصدلریندن بیری غلام یحیینی حرمتدن سالماق، اونون آذربایجان دموکرات فرقه سینين مرکزی کمیته سینين عضولوگوندن چیخاریلماسینا و حبسینه نایل اولماق ایدی. لاکن نیکانین تهراندا گؤروشدوگو «لوت» ۱۹۴۹ نجو ایلده ایران طرفینه کئچمیش و سووئتلرین ایرانداکی بوتون جاسوسلوق شبکهسینی ایرانلیلارا وئرمیشدی. بونو نظره آلاراق آذربایجان دموکرات فرقه سینين مرکزی کمیته سینين رهبرلگینه قارشی فعالیتین ضررسیزلشدیرمک اوچون دؤلت اسرارینی یایدیغینی اساس گتیرهرک جمال نیکانا ۱۹۵۰ نجی ایلده اوچ ایل حبس جزاسی وئرمیشدیلر. ۱۹۵۳نجو ایلده حبسدن چیخاندان سونرا او، آذربایجان دموکرات فرقه سینين رهبرلیگنه قارشی فعالیتینی دوام ائتدیرمیشدی.

بئله بیر آراییشی دؤلت تهلکه سیزلیک کمیتهنين صدری قوسکوف ۱۹۵۴ نجو ایلده اسماعیل تاریخ پیما حقینده ده حاضرلامیشدی. آراییشدا قید ائدیلیردی کی، او،۱۹۲۴ نجو ایلده باکیدا دوغولموش، ۱۹۳۰ نجو ایلده عائلهسی ایله بیرلیکده ایرانا گئتمیش، ۱۹۴۶ نجی ایلده ملّی حکومت طرفیندن نظامی تحصیل آلماق اوچون باکییا گؤندریلمیش، نظامی کورس بوراخیلدیغی (تعطیل اولدوغو) اوچون ۱۹۴۷ نجی ایلده آذربایجان دؤلت اونیورسیته سینين حقوق فاکولتهسینده تحصیلینی دوام ائتدیرمیشدی. لاکن آذربایجان دموکرات فرقه سینين مرکزی کمیته سینين بعضی رهبرلرینه قارشی مبارزه مقصدی ایله گیزلی گنجلر تشکیلاتی یاراتدیغینا گؤره ۱۹۴۹ نجو ایلده دؤلت تهلوکهسیزلیگی اورقانلاری طرفیندن حبس ائدیلمیشدی. استینطاقا وئردیگی افادهده او، گؤستریردی کی، ۱۹۴۸ نجی ایلده ۱۳ نفردن عبارت ایرانلی دموکرات گنجلرله بیرلیکده «گنج گارد» (گارد جوان) فیلمینه باخدیقدان سونرا قرارا گلیبلر کی، گنجلردن عبارت قروپ یارادیب مرتجع حکومته قارشی گیزلی ایش آپارماق اوچون ایرانا گئتسینلر. بو مقصدله اونلار آذربایجان کمونیست پارتیاسی مرکزی کمیته سینه مکتوب یازیب خواهش ائتمیشدیلر کی، اونلاری جنوبی آذربایجانا گیزلی ایشه گؤندرسینلر. قوسکوف یازیردی: «استنطاق پروسه سینده تاریخ پیما قروپونون بیزیم پارتیانین سیاستینه مناسیبتده هر هانسی دشمن مناسبتی آشکار ائدیلمدی. بونونلا بئله او، سووئت رسپوبلیکاسی دؤلت تهلوکهسیزلیگی ناظرلیگینين خصوصی مشاورهسینين قراری ایله ۱۹۵۰ نجی ایلین اوت آیینين ۱۴ ده سوسیال تهلوکهلی عنصر کیمی ۵ ایل مدتینه اصلاح امک (کار اجباری) دوشرگهسینه گؤندریلدی. ۱۹۵۳ نجو ایلین اوکتوبر آییندا سووئت رسپوبلیکاسی عالی سووئتی ریاست هئیتینين فرمانی ایله آمنیستی یه دوشدوکدن (عفو اولاندان) سونرا باکییا قاییدان تاریخ پیما آذربایجان دموکرات فرقه سینين رهبرلیگینه و ایلک نوبهده غلام یحیییا قارشی ایرانلی دموکراتلاری سفربر (تجهیز) ائتدیگیندن باکیدان چیخاریلدی و یاشاماق اوچون گده بگه گؤندریلدی. اسماعیل تاریخ پیما سووئت رسپوبلیکاسی دؤلت تهلوکهسیزلیگی ناظرلیگینه و مالئکوفا مکتوبوندا باکیدان چیخاریلماسین بئله شرح ائدیردی: حبسدن چیخاندان سونرا «باکییا گلدیم و غلام یحیی ایله گؤروشدوم. او، منه تکلیف ائتدی کی، «اگر سن یازسان ۱۹۴۹ نجو ایلده دموکراتیک پارتیا علیهینه فراکسیونون تشکیلاتچیسی پناهیان (ژنرال) ایدی، اوندا باکیدا یاشایاجاقسان و مادّی جهتدن تأمین اولوناجاقسان. اونون جنایتکار فکری حقینده کامبخشه دئیهن کیمی و اونون تکلیفیندن امتناع ائدن کیمی غلام یحیی منی تهدید ائده رک دئدی: «اگر بو حقده هاراداسا دانیشسان، اوندا ۴ شاهد گتیرهجگم و یئنیدن سنی حبس ائتدیرهجگم. . . » بوندان سونرا او، ویزا و قیدیات شعبهسینه زنگ ائتدی. ویزا و قیدیات شعبهسی منی مجبور ائتدی کی، ۲۴ ساعت عرضینده باکی شهرینی ترک ائدیم. . . من آذربایجان سووئت رسپوبلیکاسیندا داخلی ایشلر ناظرلیگینه مراجعت ائتدیم، ناظرلیکده ماژور باقروف مندن التزام آلدی کی، ۲۴ ساعت عرضینده باکینی ترک ائدیب گده بگه گئتمهلییم، من اورا گئتمگه مجبور اولدوم. » اؤتن عصرین ۵۰- ۶۰ نجی ایللرینده جنوبی آذربایجان مهاجرلرینين باشینا گلن بئله ماجرالار، پارتیا داخلی و مهاجرت داخلی انتریکلرین قربانی اولانلار یوزلرلهدیر.

سیدجعفر پیشه ورینين اؤلومو ایله باغلی باقروف دان سونرا فورمالاشان یئنی آذربایجان رهبرلیگینده ده معیّن شبههلر وار ایدی. خصوصی ایله پیشه ورینين اؤلومو ایله باغلی استنطاق ایشینی آپاران آذربایجان دؤلت تهلوکهسیزلیگی ناظرلیگینين مسئول امکداشینين استنطاقین گئدیشی ایله باغلی معروضه ائتمک اوچون مسکو شهرینه چاغیریلماسی و اعزامیت زمانی معمّالی فورمادا مهمانخانادا اؤلمهسی علاوه شبههلر دوغورموشدو. ۱۹۵۴ نجو ایلده یئنی رهبرلیک فورمالاشدیریلدیقدان سونرا اوت آیینين ۱۶ دا آذربایجان کمونیست پارتیاسی مرکزی کمیته سینين بیرینجی کاتبی امام مصطفی یئف آذربایجان دموکرات پارتیاسیندا وضعیت حقینده سووئت اتفاقی کمونیست پارتیاسی مرکزی کمیته سی کاتبی میخایل سوسلوفا مکتوبوندا ماراقلی بیر مقاما توخونور. او، یازیردی: «آذربایجان دموکرات فرقه سینين اساسینی قویان پیشهورینين ۱۹۴۷ نجی ایلین ژوئیه آیینين ۳ ده آذربایجان سووئت رسپوبلیکاسینين یئولاخ رایونوندا تامامیله شبههلی شرایطده باش وئرمیش اوتوموبیل قضاسیندا هلاک اولماسیندان سونرا ۱۹۴۷ نجی ایلین سونوندا باکیدا دموکراتلار آراسیندا سیاسی و تشکیلاتی ایشلری آپارماق اوچون سووئت اتفاقی کمونیست پارتیاسی مرکزی کمیته سینين اجازهسی ایله آذربایجان دموکرات پارتیاسینين کمیتهسی یارادیلمیشدیر. » بئله مسئلهلرده چوخ دقتلی اولان سووئت رهبرلیگی امّا نهدنسه مصطفی یئف ین مرکزی کمیته کاتبینه یازدیغی «تامامیله شبههلی شرایطده باش وئرمیش اوتوموبیل قضاسی» افادهسینی سکوتلا قارشیلامیشدی. بو مسئله ۱۹۵۶ نجی ایلده باکیدا کئچیریلن میرجعفر باقروف ون محکمهسینده یئنیدن گوندهلیگه گلدی. باقروفا قارشی ایره لی سورولن ۵ اتهامدان بیری میرجعفر پیشه ورینين اؤلومو ایله باغلی ایدی. بو مقصدله شاهد کیمی سون دقیقهلرینده یئولاخ خسته خاناسیندا پیشه ورینين یانیندا اولموش دؤلت تهلکه سیزلیک کمیتهنين رایون شعبهسینين رئیسی ل. صلاحوف استنطاقا جلب ائدیلمیش و اوندان افاده آلینمیشدی. محکمه پروسه سینده دؤلت اتهامچیسی (دادستان) پیشه ورینين اؤلومو ایله باغلی باقروفا سوال وئردیکده، او، قیسا جوابیندا دئدی کی، بو مسأله نی مسکواداکی یولداشلاردان سوروشون. بو جوابدان سونرا دؤلت اتهامچیسی (دادستان) مسئله نی درینلشدیرمه دی و محکمه پروسه سینين گئدیشینده پیشه ورینين اؤلومو ایله باغلی اتهام ثبوتا یئتیریلمه دیگی اوچون گئری گؤتورولدو.

یئنی سئچیلمیش آذربایجان دموکرات فرقه سینين مرکزی کمیته سینين رهبرلیگینين ایلک آددیمی ۱۹۶۰ نجی ایلین آوریل آیینين سونلاریندا باکی یا گلهجک سووئت اتفاقی کمونیست پارتیاسی مرکزی کمیته سینين بیرینجی کاتبی و سووئت رسپوبلیکاسی ناظرلر سووئتینين صدری نیکیتا خروشچوفلا گؤروشمک آرزوسونو ولی آخوندوفا بیلدیرمک اولدو. آوریل آیینين ۱۴ ده غلام یحیی دانشیان، بالاش آذراوغلو و عبدالحسین آگاهی آخوندوفا یازیردیلار: «آذربایجان دموکرات فرقه سینين مرکزی کمیته سینين عضولری سووئت اتفاقی کمونیست پارتیاسی مرکزی کمیته سینين بیرینجی کاتبی، سووئت دؤلتینين باشچیسی و دنیادا بؤیوک صلح حرکاتینين باشچیسی اولان ن. س. خروشچوف یولداشلا گؤروشمگی آرزو ائدیرلر. اودور کی، سیزدن خواهش ائدیریک بیزیم بو آرزوموزون حیاتا کئچمهسینه کؤمک ائده سینیز. » لاکن بو گؤروش باش توتماسا دا، آذربایجان دموکرات فرقه سینين مرکزی کمیتهسینين رهبرلیگی خروشچوفون اشتراکی ایله کئچیریلن آذربایجاندا سووئت حاکمیتینين ۴۰ ایللیگی ایله باغلی پارتیا و حکومت تدبیرلرینه دعوت ائدیلمیشدیلر.

غلام یحیی دانشیان آذربایجان دموکرات فرقهسىنين مرکزی کمیته سینين صدری سئچیلدیکدن سونرا معاونی رحیم قاضی ایله بیرلیکده میرقاسم چشم آذرین باکی رادیوسونون جنوبی آذربایجان وئریلیشلری رداکسیاسیندا ایشله تأمین ائدیلمهسی و عینی زماندا آذربایجان سووئت رسپوبلیکاسینين شرقشناسلیق انستیتوسوندا کیچیک علمی ایشچی وظیفهسینه قبول اولونماسین رسپوبلیکا رهبرلیگیندن خواهش ائدیردیلر. میرقاسم چشم آذر ۱۹۵۴ نجو ایلده سئچیلن فرقه رهبرلیگینده اؤنملی آداملاردان بیری ایدی. او، مرکزی کمیته کاتبی کیمی همین ایل آذربایجان دموکرات فرقه سینين مرکزی کمیته سینين بوروسوندا تمثیل اولونان ۵ نفردن (غلام یحیی دانشیان، عبدالصمد کامبخش، عبدالله یئف٬ ولایی میررحیم، رحیم سیف قاضی، ایوازوف میرقاسم چشم آذر) بیری ایدی. ۱۹۵۴ نجو ایلین یاییندا آذربایجان دموکرات فرقه سینين مرکزی کومیتهسینين صدری غلام یحیی مسکو شهرینه همکارلار حرکاتی عالی مکتبینه و صدرین معاونی عبدالصمد کامبخش سووئت اتفاقی کمونیست پارتیاسی مرکزی کمیته سی یانیندا اجتماعی علملر آکادمی سینه گؤندریلدیکلری اوچون پارتیانین فعالیتینه میرقاسم چشم آذر رهبرلیک ائدیردی.

پلنوم تشکیلاتی مسئلهلرله یاناشی ایران خلق پارتیاسی (حزب توده) رهبرلیگی ایله هله ۱۹۵۳ نجو ایلده باشلامیش بیرلشمه مسئلهسینی ده مذاکره ائتدی. آذربایجان دموکرات فرقه سینين مرکزی کمیته سینين یئنی سئچیلمیش صدری دانشیان تکلیف ائتدی کی، دموکرات فرقهسی وحدته گئتمزدن اؤنجه اؤز داخلینده وحدت یارادیلماسینا نایل اولمالیدیر. میرجعفر باقروفون رهبرلیکدن اوزاقلاشدیریلماسیندان سونرا آذربایجان دموکرات فرقه سینين داخلینده جدّی اختلافلار یارانمیشدی. آذربایجانا مهاجرتدن سونرا دموکرات پارتیاسینا رهبرلیک ائتمیش سیدجعفر پیشه ورینين سلاحداشلاری جنوبی آذربایجان ملّی حکومتینده عالی محکمهنین صدری اولموش زین العابدین قیامی، آذربایجان دموکرات فرقه سینين مرکزی کمیته سینين کاتبی صادق پادگان، خلق قوشونو ناظری ژنئرال جعفر کاویان و دیگر تانینمیش شخصلر میرجعفر باقروفون یاخین آداملاری کیمی دموکرات پارتیاسینين رهبرلیگیندن اوزاقلاشدیریلمیشدی.

۱۹۵۴ نجو ایلین ژوئیه آیینين ۱۶ دا آذربایجان دموکرات فرقه سینين مرکزی کمیته سینين پلنوموندا غلام یحیینين علیهینه اولان ۴۰ نفرلیک پارتیا داخلی مخالفتین باشیچیلاریندان ۹ نفری، او جملهدن صادق پادگان، جعفر کاویان، میرآقا آذری ( پیشه ورینين عمیسی اوغلو ایدی) ، اسماعیل پیشنمازی و باشقالاری آنتیپارتیا قروپو آدی ایله آذربایجان دموکرات فرقه سینين عضولوگوندن چیخاریلدیلار، ۲۰ نفره ایسه پارتیا جزاسی وئریلدی. آذربایجان دموکرات فرقه سینين مرکزی کمیته سینين رهبرلیگینده انتریکلرله باغلی صادق پادگان امام مصطفی یئفه یازیردی: «حال- حاضردا منیم شخصیتیم تحلیل اولونور. جماعت آراسیندا منیم آدیم خائن، زیانکار و حتی جاسوس آدلاندیریلیر. بو گوندور- صاباح توتاجاقلار، تنبه ائده جکلر دئیه شعارلار بوراخیرلار. عوام و هر شئیدن خبرسیز جماعتی تحریک ائدهرک بو آدلار آلتیندا منیم جزالانماغیم اوچون امضالار ییغیرلار. خلاصهسی بودور کی، غلام یحیی ایله کامبخش منیم یخهمدن ال چکمیرلر. غلام منی اؤزو اوچون رقیب حساب ائدیر. او، فکر ائدیر کی، بلکه ده بیر گون من اونون یئرینی اشغال ائدهرم. اونا گؤره ده نه یوللا اولورسا اولسون منیم تاپدانماغیما، ازیلمگیمه و نهایت آرادان گئتمگیمه جان آتیر. » بو مضموندا بیر شکایت عریضهسین صادق پادگان عالی سووئت ریاست هئیتینين صدری میرزا ابراهیموفا دا یازمیشدی. آذربایجان دموکرات فرقه سینين مرکزی کمیته سینين عضولوگوندن اوزاقلاشدیریلدیقدان سونرا اونون پئنسییاسی (بازنشسته لیکده وئریلن کمک) ۳ مین ماناتدان ۲ مین ماناتا اندیریلمیشدی، بو آزالمانین گویا آذربایجان کمونیست پارتیاسی مرکزی کمیته سینين گؤستریشی ایله ائدیلدیگی دئییلسه ده، اصلینده تشبث آذربایجان دموکرات فرقه سینين مرکزی کمیته سینين رهبرلیگیندن گلمیشدی. مادّى «جزالاندیرما» ایله یاناشی اونا سیاسی اعتماد دا آزالمیشدی و دؤلت تهلوکهسیزلیگی اورقانلاری بیر وقتلر آذربایجان دموکرات فرقه سینين مرکزی کمیته سینين ایکینجی آدامی اولان پادگانا مسکو شهرینه طبّی عملیاتا گئدن اوغلونو مشایعت ائتمگه اجازه وئرمه میشدیلر. او، بونو آذربایجان دموکرات فرقه سینين مرکزی کمیته سینين رهبرلیگینين رسپوبلیکا دؤلت تهلکه سیزلیک کمیتهنين صدری آناتولی قوسکوفا وئردیگی اساسسیز معلوماتلارلا ایضاح ائدیردی.

ایران خلق پارتیاسی (حزب توده ایران)، آذربایجان دموکرات فرقهسی و کرد دموکرات پارتیاسینين بیر مرکزده بیرلشمهسی ایده سی اصلینده مسکونون پلانی ایدی. سووئت اتفاقی کمونیست پارتیاسی مرکزی کمیته سینين خارجی کمونیست پارتیالارلا علاقهلر شعبهسینين مدیرینين معاونی ای. وینوقرادوف هله ۱۹۵۴ نجو ایلین نوامبریندا بو بیرلشمه مدلینی مسکودا اولان ایران خلق پارتیاسی مرکزی کمیتهنين عضولری ایله حاضرلاییب امام مصطفی یئفه گؤندریلمیشدی. اونون فکرینجه، اوچ پارتیانین مسکودا پلانلاشدیریلان مشاورهسینی امیرخیزی آچمالی، ایراندا ملّی آزادلیق حرکاتی حقینده رضا رادمنش، آذربایجان دموکرات پارتیاسینين ایراندا فعالیتی حقینده قاسمی، آذربایجان دموکرات پارتیاسی و کردستان دموکرات پارتیاسینين فعالیتی حقینده «باکیلی یولداشلاردان بیری» معروضه ائتمهلی، دینلهنیلن معروضهلر اوزره قطعنامهلر، بیرگه پروقرام و نظامنامه قبول ائدیلمهلی ایدی. مشاوره حزب توده ایرانین مرکزی کمیتهسىنين عضوو رضا روستا و «باکیلی یولداشلارین بیرینين» یئکون سؤزو ایله باشا چاتمالی ایدی. توده رهبرلیگینين مسکو ایله راضیلیغینا گؤره تشکیلاتی باخیمدان مشاوره «حزب توده ایرانین مرکزی کمیته، آذربایجان دموکرات فرقه سینين و کردستان دمکرات پارتیاسینين نمایندهلرینين کنفرانسی»، سیاسی باخیمدان ایسه «بیرلشدیریجی کنفرانس» آدلاندیریلمالی، اجلاسلارا نوبه ایله بوتون اشتراکچیلارین نمایندهلری صدرلیک ائتمهلی، کنفرانسدا مذاکرهلر و تکلیفلر هم فارس، هم آذربایجان دیلینده آپاریلا و سسلندیریله بیلردی. توده رهبرلری طرفیندن حاضرلانمیش قطعنامه لایحهسینده یازیلیردی کی، «هر اوچ پارتیانین ایراندا استراتژی مقصدی امپریالیزم و اونون داخلی آژانلاری اوزه رینده ملّی- آزادلیق حرکاتینين غلبهسی و خلق دموکراتیک حکومتینين قورولماسیدیر. بو مقصده چاتماغین یولو اؤلکهده اهالینين بوتون دموکراتیک و آنتیامپریالیست طبقهلرینی ( فعله، کندلی، کیچیک بورژوازی و ملّی بورژوازی» فعله صنفینين هژمونلوغو آلتیندا واحد جبههده، ایران خلق پارتیاسینين واحد رهبرلیگی آلتیندا بیرلشدیرمکدن کئچیر. » پروقرام حقینده قطعنامهده ملّی مسئله «ایرانین ملّی مستقللیگی» زمینه سینده قویولور، ملّی -آزادلیق حرکاتینين گئدیشینده آذربایجان و کرد خلقلرینين اؤز مقدراتینی تامین ائتمک حقوقو انکار ائدیلیر، بو خلقلرین ملّی- آزادلیق حرکاتینا بوتون ایران خلقلرینين مبارزهسی کونتکستینده (متنینده) باخیلیردی. نظامنامهده نظرده توتولان دگیشیکلیکلره گؤره ایران پرولتاریاسینين هژمونلوغونو و چوخ ملّتلی اؤلکهنین بیرلیگینی توده پارتیاسی افاده ائتمهلی ایدی، آذربایجان دموکرات فرقه سی و کردستان دموکرات پارتیاسی ایران خلق پارتیاسینين رهبرلیگی و اونون پروقرامی اساسیندا مبارزه آپارمالی ایدی. لاکن نظامنامهده هر ایکی ولایتده آذربایجان دموکرات پارتیاسی و کردستان دموکرات پارتیاسینين اؤز آدلارینين ساخلاماسی قبول ائدیلیر، اونلارین اؤز تشکیلاتی استروکتورلارینی ساخلاماسی، اؤز کنفرانس و قورولتایلارینی کئچیرمهسی، اؤز مرکزی کومیتهسینی سئچمهسی تانینیر،لاکن همین مرکزی کمیتهلرین ایران خلق پارتیاسینين رهبرلیگی آلتیندا اولاجاغی بیلدیریلیردی. نظامنامه طلبلرینه گؤره آذربایجان دموکرات فرقه سینين و کردستان دموکرات پارتیاسی اؤز قورولتایلاریندا حزب توده ایران قورولتایلارینا گؤندریلن نمایندهلری سئچمهلی، آذربایجان دموکرات پارتیاسینين ایکی، کردستان دموکرات پارتیاسینين بیر رهبر نمایندهسی حزب توده ایرانین مرکزی کمیته عضوولوگونه علاوه ائدیلیر، لاکن حزب توده ایرانین، آذربایجان دموکرات فرقه سینين و کردستان دموکرات پارتیاسینين عضولری بیرلشمیش تشکیلاتین عضولری حساب ائدیلمهلی ایدی.

مسکودا موافق سووئت پارتیا اورقانلاری ایله راضیلاشدیریلمیش حزب توده ایرانین مرکزی کمیتهسىنين رهبرلیگی طرفیندن حاضرلانمیش بو سندلرله تانیش اولدوقدان سونرا امام مصطفی یئف سووئت اتفاقی کمونیست پارتیاسی مرکزی کمیته سینه یازدیغی مکتوبدا ایران دموکراتيک قوهلرینين بیرلشمهسی ایده سینين دوغرو اولدوغونو قید ائتمکله یاناشی، بیلدیردی کی، آذربایجان کمونیست پارتیاسی مرکزی کمیته سینين نظرینجه ایندیکی شرایطده بو بیرلیک تشکیلاتی باخیمدان غیرممکن، سیاسی باخیمدان مقصده اویغون دگیلدیر. اونون فکرینجه، مسکودا یئرلشن حزب توده ایرانین مرکزی کمیته عضولرینين بوتون پارتیالار، او جملهدن باکیدا یئرلشن آذربایجان دموکرات پارتیاسینين عوضینه قرارلار قبول ائتمهسی مقبول دگیلدیر. مصطفی یئف ایضاح ائدیردی کی، هم آذربایجان دموکرات فرقهسینين و هم ده کردستان دموکرات پارتیاسی بوتون پارتیا عضولرین دگیل، اونلارین یالنیز سووئت آذربایجانیندا مهاجر اولاراق مسکونلاشمیش حصّهسینی احاطه ائدیر. او، یازیردى: «آذربایجان دموکرات پارتیاسینين رهبرلیگی ایراندا ایندیکی موجود گیزلی ایش شرایطده نه اینکی اؤلکهدهکی پارتیا تشکیلاتلاری ایله، حتی دیگر سووئت رسپوبلیکالاریندا یاشایان پارتیا عضولری ایله علاقهلره مالک دگیلدیر. کرد دموکرات پارتیاسینا گلدیکده ایسه، بو پارتیانین آذربایجان سووئت رسپوبلیکاسیندا دا آیریجا، مستقل رهبر تشکیلاتی مرکزی موجود دگیلدیر. آذربایجان سووئت رسپوبلیکاسینين اراضیسینده یاشایان کردستان دموکرات پارتیاسینين آیری- آیری عضولری آذربایجان دموکرات پارتیاسینين تشکیلاتلاریندا تمثیل اولونوبلار. بئلهلیکله، ایندیکی موجود شرایطده سووئت اتفاقیندا یئرلشن همین پارتیالارین مهاجر خادملری واحد پروقرام و واحد نظامنامه اساسیندا بیرلیک مسئلهسینی حل ائتمک حقوقونا مالک دگیللر. »

امام مصطفی یئف عینی زماندا جنوبی آذربایجان اهالیسینين ملّی- آزادلیق آرزولارینين بوتؤولوکده ایرانین دموکراتيکلشمهسیندن آسیلی ائدیلمهسین یانلیش ساییردی. او، یازیردی: «بیرلشمیش پارتیالارین واحد پروقرامینين تکلیف ائدیلنلایحهسینده آیریلماق دا داخل اولماقلا، ملّتلرین اؤز مقدراتینی تعیین ائتمک حقوقوندان بیرباشا دانیشیلمیر. ملّی مسألهنين قویولوشونون غئیرمعیّنلیگی، آیدین اولماماسی پرسپکتیوده دموکراتلارا، جنوبی آذربایجان و کردستاندا خلقلرین ملّی- آزادلیق حرکاتینا اولان اینامینی سارسیدا بیلر، مینلرله قربان وئرمیش و وئرمکده دوام ائدن دموکراتلارین احوال - روحیهسینده دوشکونلوک یارادار. . . آذربایجان کمونیست پارتیاسی مرکزی کمیته سی حساب ائدیر کی، ایندیکی شرایطده هر پارتیانین تشکیلاتی مستقل لیگینی ساخلاماقلا قید ائدیلن ایران دموکراتيک پارتیالارینين بلوکونون یارادیلماسی دوغرو اولاردی. سووئت اتفاقیندا یئرلشن بو پارتیالارین رهبر خادملرینين واحد فعالیت کومیتهسی یاراتمالاری مقصده اویغون اولاردی. » بو مکتوبا علاوه اولاراق سووئت اتفاقی کمونیست پارتیاسی مرکزی کمیته سینين کاتبی میخایل سوسلوفا گؤندردیگی معلوماتدا امام مصطفی یئف بیلدیریردی کی، ۱۹۵۵ نجی ایلین ژوئن آیینين ۱ نه اولان معلوماتا گؤره آذربایجان سووئت رسپوبلیکاسیندا ۹۸۶۳ نفر ایرانلی سیاسی مهاجر یاشاییر و اونلارین ۲۷۸۷ نفری آذربایجان دموکرات پارتیاسینين عضوودور.

ایران خلق پارتیاسینين ۱۹۵۴ نجو ایلین دسامبریندا مسکو اوزه ریندن گؤندردیگی تکلیفلر دموکرات فرقهسینده جدّی مذاکرهلره و فکر آیریلیقلارینا سبب اولدو. بو تکلیفلر بیر ایله یاخین فرقهنین مرکزی کومیتهسینين پلنوموندا، و اجرائیه هئیتینده (بورودا) مذاکره ائدیلدی. حزب تودهنین تکلیفلرینی آذربایجان دموکرات فرقه سینين مرکزی کمیتهسینه رهبرلیک ائدن میرقاسم چشم آذر بئله قیمتلندیریردی: «مختصرین دئسهک، حزب توده ایرانین مرکزی کومیتهسی تکلیف ائدیر کی، حزب توده ایران واحد رهبرلیک تجسمودور. آذربایجان و کردستان دموکرات فرقهلری او حزبین پروقرامینی، نظامنامهسینی، رهبرلیگینی قبول ائتسین، بیر واحد تشکیلات یارانسین. یعنی آذربایجان و کردستان دموکرات فرقهلری اؤز پروقرام و نظامنامهلریندن، مستقل لیگیندن ال چکسین و حزب تودۀ ایرانا بیرلشسین. » آذربایجان دموکرات فرقه سینين رهبرلیگی حزب تودهنین بیرلیک تکلیفلرینه طرفدار اولسا دا،لاکن بو بیرلیگی هر اوچ پارتیانین واحد پروقرام اساسیندا تشکیلاتجا بیرلشمهسینه طرفدار دگیلدی، واحد خلق جبههسینده بیرلشمهسی، بلوک یارانماسینا طرفدار ایدی. آذربایجان دموکرات فرقه سینين رهبرلیگی ۱۹۵۵ نجی ایلین ژانویه آییندا بیرلشمه مسئلهسینی مرکزی کمیتهنين پلنومونون مذاکرهسینه چیخاردی و همین مذاکرهده مرکزی کومیتهنین ۱۷ عضووندن ۱۴ نفری (غلام یحیی دانشیان، محسن میلانیان وعبدالصمد کامبخش مسکودا تحصیل آلدیقلاری اوچون اشتراک ائتمیردیلر)، تفتیش کومیسیونونون ۷ نفر عضوو اشتراک ائدیردی. مذاکرهلردن سونرا ۲۱ نفردن ۱۶ نفری ( میرقاسم چشم اذر، میررحیم ولائی، بالاش آذراوغلو، حکیمه بلوری، عبدالحسین آگاهی، مختار دیدکنانی، امیرعلیلاهرودی، مراد قره داغلی، فرج دستگشاده، سبزعلی ولیزاده، آرام زاتیکیان، شکور قاففاری، غلامرضا الهامی، علی گلاویژ، برات نیکنژاد، حسین قربانعلیزاده) پارتیالارین اؤز پروقرام، نظامنامه، تشکیلات قورولوشو و رهبرلیک جهتدن حقیقتاً مستقل اولماسینا، واحد خلق جبههسی یارانماسینا، بلوک اولماسینا، حرکت بیرلیگی اولماسینا و بیرگه حرکت کمیتهسی تشکیل ائدیلمهسینه سس (رأی) وئردیلر. ۵ نفر ( رحیم قاضی، احمدعلی رصدی، حسن نظری، ابراهیم ساحلی، رضا قاضی) ایسه ایران خلق پارتیاسینين سیماسیندا واحد رهبرلیک یارانماسی، اونون مرکزی کمیتهسینين رهبرلیگینه، او پارتیانین پروقرام و نظامنامهسینين قبول اولونماسینا، نتیجهده بیر واحد تشکیلات یارانماسینا سس (رأی) وئردیلر. سس (رأی) وئرمگه اویغون اولاراق آذربایجان دموکرات فرقه سینين مرکزی کمیته سینين قراری ۱۹۵۵ نجی ایلین مارس آیینين ۱۸ ده حزب تودهنین مرکزی کمیتهسینه گؤندریلدی. لاکن پلنومدان کنار دا آذربایجان دموکرات فرقه سینين داخلینده حزب توده ایرانین مرکزی کمیته سینين تکلیفلری اساسیندا بیرلشمگه طرفدار اولانلار آز دگیلدی. اونلارین ان فعال نمایندهسی عنایت الله رضا ایدی. او، استالینین «بیر اؤلکهنین پرولتاریاسینی ملّیته گؤره پارچالاماق اولماز» فکرینه استناد ائدهرک آذربایجان دموکرات فرقه سینين لغو ائدیلمهسی و واحد تشکیلات یارادیلماسی استقامتینده قیزغین تبلیغات آپاریردی. آذربایجان دموکرات فرقه سینين باکی تشکیلاتینین ۳ نجو کنفرانسیندا عنایت الله رضا ایله بیرلیکده سعادت هلعطائی، محمدعلی پیرزاده، حسینقلی بهرامی، جلال خلعتبری، حسن بیجاری، مرتضی فاطمی، علی توده، جهانگیر فهمی، جبرائیل روئین دژ و یوسف یوسفلی ده واحد پارتیا یارادیلماسی ایده سینی مدافعه ائتمیشدیلر. لاکن اونلار «بیرلشمه» مسئلهسینه مناسبتده آذربایجان دموکرات فرقه سینين داخلینده آزلیقدا ایدیلر. ۱۹۲۰ نجی ایلده رشتده دوغولموش کئچمیش نظامی عنایت الله رضا ۱۹۴۴ نجو ایلدن ایران خلق پارتیاسینين عضوو ایدی. همین ایل او، ایشتورمان اختصاصی اوزره عالی آویاسیا (هوانوردی/خلبانی) مکتبینی بیتیرمیش و ۱ نجی آویاسیا پولکوندا اسکادریلیا کوماندیری (طیاره گردانیندا دسته فرماندهی) ایشلمیشدی. لاکن ایران باش قرارگاهی اونون کمونیست فعالیتیندن شبهه لندیگی اوچون ۱۹۴۵ نجی ایلده اونو کرمان شهرینه گؤندرمیش و اورادا او، ۱۱ آی حبس و سورگون حیاتی یاشامیشدی. ۱۹۴۶ نجی ایلده حبسدن آزاد اولوندوقدان سونرا جنوبی آذربایجانا ایشه گؤندریلمیش حزب تودهنین مرکزی کمیتهسینين قراری ایله حزب توده ایرانین عضولوگوندن دموکرات فرقه سینين عضولوگونه کئچمیشدی. آذربایجانا گلدیکدن سونرا عنایت الله رضا ملّی اوردونون آویاسییا (هوائی) قوهلرینين کوماندیر معاونی (معاون فرمانده) ایشلمیش و ۱۹۴۶ نجی ایلین دسامبریندا سووئت آذربایجانینا مهاجرت ائتمیشدی. او، ۱۹۴۷ - ۱۹۵۱ نجی ایللرده رسپوبلیکا پارتیا مکتبینده اوخوموش، ۱۹۵۲ نجی ایلده آذربایجان دؤلت اونیورسیته سینين فلسفه شعبهسینين آسپیرانتوراسینا (عالی تحصیل آلماغا) داخل اولموشدو. لاکن «بیرلشمه» مسئلهسی میدانا چیخاندان سونرا ۵۰ نجی ایللرین اورتالاریندا پارتیا داخلی اختلافلاردا فعال ایشتراک ائتمیش، آذربایجان دموکرات فرقهسینين لغو ائدیلمهسی، تودهنین سیماسیندا ایراندا واحد مارکسیست پارتیاسینين یارادیلماسینين قاتی طرفداری اولدوغو اوچون فرقهدن چیخاریلمیشدی. لاکن ۵۰ نجی ایللرین سونلاریندا مائوچولوق ایدهسی استقامتی کیمی میدانا چیخدیقدان سونرا او، سووئت اتفاقی کمونیست پارتیا ایدئولوژی سیندن اوز دؤندریب بیر قروپ ایران کمونیستی ایله بیرلیکده پکن شهرینه مهاجرت ائتدی. دنیا کمونیست حرکاتینين بحرانیندان سونرا ایرانا قاییدان عنایت الله رضا کهنه اختلافلاری اونوتمادی و مستقل آذربایجانا مناسبتده ایران شووینیزمینين اساس تبلیغاتچیلاریندان بیرینه، ارمنستانین آذربایجانا تجاوزو گیشلننده ایروانین الینده بیر آلته چئوریلدی.

يازى حقينده ايکى ويدئو کليپ (تريبون سايتيندان گؤتورولوب)

بو ويدئودا ايمام مصطفي يئو، "آدربايجان كومونيست پارتياسينين بيرينجي كاتيبي"كيمي بير سيرا مسئله لري و او جومله دن ائرمنيستانين ايشغالچي ليق پلانلاري نين چوخ اسگي تظاهورلري و تورك ديلي نين آذربايجان دؤولت ديلي ائتمك و بو سببدن خروشچوفلا تارتيشماسيني آنلاتير. (ايدينلاتما: "بوكوا" روس ديلينده=حرف، اليفبا حرفي)

https://www.youtube.com/watch?v=m1jHCxUZOZU&t=48s

بو كليپده ميرزه ايبراهيم اوو، روس ايقتيداري قارشيسيندا اؤز ميللي وارليغيميزدان مودافيعه ائتمهسي نين بير ائپيزودونو آنلاتير. البته بو مسئله اطرافلي و درين بير حئكايتدير.

https://www.youtube.com/watch?v=BQlxTR2Y0Bc