س. سیداوالی

اوجادان دوشونورکن

اؤزوم- اؤزومه یاخالاندیم

...

دواملی اولاراق نشره وئرمه یه چالیشدیغیم بو یازیلار, کئچن اوچ- دورت ایلین عرضینده مجازی دونیادا گؤردوکلریم, ائشیتدیکلریم و اوخودوقلاریمین معین تاثراتی کیمی قلمه آلینمیشدیلار.

یازیلارین چوخونلوغو, آنا دیلیمیز آذربایجان تورکجه سینده یازیلمیشدیلار. لاکن استثنا اولاراق و وضعیتده ن آسیلی, بعضا فارس دیلینده ده یازماق مجبوریتینده قالمیشام.

یازیلارین بیر چوخو, اوجادان دوشونر کیمی, اؤزوم- اؤزومه و یا یاخین بیر دوستا یازیلدیقلاری اوچون, اوخوجولارا تقدیم ائتدیکده, اونلاردا کیچیک دئییشیکلر آپارمیشام.

*****

(6)

آذربایجانین بویوک دراماتورق, شاعیر و یازیچی سی

حسین جاوید

مارت 2016

توکندی طاقت و صبریم, عدالت! آه عدالت!...

نه عشق اولایدی...

نه عشق اولایدی، نه عاشیق, نه نازلی آفت اولایدی,

نه خلق اولایدی، نه خالق، نه اشك حسرت اولایدی.

نه درد اولایدی، نه درمان، نه سور اولایدی, نه ماتم,

نه آشیانه ی وصلت، نه بار فرقت اولایدی.

گؤنولده نور محبت، گؤزومده پرده ی ظلمت...

نه نور اولایدی، نه ظلمت، نه بویله خلقت اولایدی.

نه دیر بو خلقت بی مرحمت، شو پرده ی حكمت؟

بو ظلمه قارشی نولار, بیرده بیر عدالت اولایدی.

توكندی طاقت و صبریم، عدالت! آه عدالت!

نه اؤنجه اؤیله سعادت، نه بؤیله ذلت اولایدی.

یقین کی موسیقی هوسکاری اولان هر آذربایجانلی و حتی آذربایجانجا بیلمه ین, لاکن موسیقی میزه رغبت بسله ین بیر چوخ فارس دیللی ایرانلیلار, افسانه یه چئوریلمیش بو ترانه نی, او جمله ده ن بویوک موغام اوستادی عالیم قاسیموفون سسی ایله, دؤنه- دؤنه ائشیتمیشدیلر. ترانه نین سؤزلری انسانی یئرینده ن اوینادیر و سؤزلرین درینلیگینده یاتان و دالغالانان حزن و کدر, انسانین ایلیک لرینه ایشله ییر.

تاسف کی هله ده بو سؤزلرین یارادانی, بیر چوخلارینا تانیش دئییلدیر.

سؤز «حسین جاوید» ده ن و اونون جاودانه اثری «شیخ صنعان» درام یندان گئدیر.

حسین جاوید, آذربایجانین ان بویوک دراماتورقلاریندان بیری دیر. اوندان یوزلرجه درام, شعر, پوئما و مقاله یادگار قالمیشدی.

حسین جاویدین پیس لری و درام لاری او جمله ده ن «شیخ صنعان» و «ابلیس» دفعه لرله صحنه لشیب و گینه ده اونون اثرلری آذربایجان تئاتر عالمینده آکتووال دیلار. ماراخلی دی کی, «شیخ صنعان» درامی میلادی 1928 – شمسی 1307- نجی ایلینده تبریزده نمایشه قویولموشدور.

میلادی 1882- نجی ایلین اوکتوبر آییندا نخجیوان شهرینده دونیایا گؤز آچان حسین عبداله اوغلو راضی زاده (جاوید) نین حیاتی و اثرلری, جنوبی آذربایجان ایله چوخ یاخین علاقه ده دیلر. ایستانبول یونیوئرسیته سینده دیپلم آلان جاوید, روحانی بیر عایله ده دونیایا گلدییی اوچون, ایلک تحصیلینی ماللا مکتبینده کئچیرمیش و ائله جه ده میلادی 1899-1903 – نجی ایللرینده تبریزین طالبیه سینده دینی تحصیل آلمیشدیر. تحصیل ایللرینده فارس دیلینی مکمل اؤئره نن جاوید, فارس دیللی ادبیات ایله ده رینده ن تانیش اولوب و فارس دیلینده کلاسیک اثرلری اوخوموشدور. ائله بو تانیش لیق و یاخینلیغین نتیجه سینده حتی فارس دیلینده یگانه اولان «سیاووش» و «خیام» دراملارینی یاراتمیشدی.

میلادی 1932- نجی ایلینده ابوالقاسم فردوسی نین مین ایللیک جشن لرینه حصر ائتدییی «سیاووش» آدلی درام اثری, جاویدین تکجه فارس دیللی ادبیاتی ده رینده ن تانیدیغی نین بیر نشانه سی دئییل. اصلینده اونون یازدیغی درام, «شاهنامه» نین عکسینه تام انسانی احوال روحیه ایله یازیلمیشدیر. بیلدییینیز کیمی «شاهنامه» ده قاباق قاباغا گلن ایران و توران دی. حالبوکی جاویدین یاراتدیغی درام, انسانلاری بیر- بیرینه یاخینلادان بیر اثر کیمی قیمتلندیریلمه لیدیر.

ائله جه ده اونون «عمر خیام» ین مین ایللیک یوبلیینه حصر ائتدییی درام اثر, بویوک فیلسوف و شاعیرین اورتا عصرین قارانلیق ایللرینده آجی حیاتینی و یاشاییشینی تصویر ائدیر.

سونرا لار «جاوید» تخلصی نی سئچه ن شاعیرین, عموم بشری ایده آللارین جارچی سی کیمی بوتون درام لاری و شعرلرینده, دواملی اولاراق خئیر ایله شررین قاباق قاباغا گلمه سینه شاهید اولوروق. بو ساواشدا البته انسانلیغا اینانان نیک بین و هومانیست دراماتورقون دوردوغو طرف و صف بللی دیر. ائله جه ده شاعیرین شعرلری نین بیر چوخو, انسانین طالعی ینده ن دانیشیرلار.

حسین جاویدین «تئللی ساز» درامی, صرف او زامان جنوبی آذربایجاندا حاکیم اولان شاهلیق اصول اداره سی و فئودال سیستمینه قارشی بیر اثردی. ایکی آذربایجانی معنوی عالمده بیرلشدیره ن بو درام, بو گون شاهلیق و فئودالیزم سیستمی آرادان گئتسه ده, هله ده ملی حقلرده ن محروم و اسلامی- شوونیست بیر سیستم ده یاشاماغا محکوم اولموش جنوبی آذربایجان خالقی نین حیاتیندا, آکتووال بیر اثر ساییلماقدادیر.

انسانین حیاتی, آجی و کدرلرینی حس ائدیب و اونلاری اثرلرینده جانلاندیرماغا چالیشان جاوید, ائله جه وطنینده قادینلارین آجیناجاقلی حیاتینا شاهید اولدوغو اوچون, میلادی 1912- نجی ایلده یازیلمیش «مارال» آدلی درام اثرینی, آذربایجان قادینی نین حق سیزلییینی تصویر ائتمه یه حصر ائتمیشدیر.

جاویدین اثرلرینده ن تاثیر آلان یازیچی و اینجه صنعت خادیملری آز دئییللر. او جمله ده ن آذربایجانین بویوک بسته کاری مسلم موقامایف, جاویدین « ابلیس» درامینا بیر اپرا اثری یازمیشدی.

روسیه ده باش وئره ن اوکتوبر انقلابیندان سونرا یارانان سوویت آذربایجاندا, اؤنجه بویوک حؤرمت و سایقی گؤره ن جاوید, میلادی اوتوزونجو ایللرده سوویتلر بیرلییینده باشلانان بویوک تصفیه لرین قربانی اولور. آذربایجانین بیر چوخ آدلیم ضیالیلاری کیمی جاویدین اثرلری ده او گونکی کولتور و اینجه صنعت عالمینه حاکیم اولان نورم لارا اویغون گلمیرلر. اثرلرینده قارداش تورکیه اؤلکه سینه کؤرپو ویران جاوید, مللتچی اتهام ایله دامغالانیب, اؤنجه حبسه آلینیب و سونرا سیبری ده تبعیده گؤنده ریریلیر. آذربایجانین کولتور عالمینده بیر اولدوز کیمی پارلایان جاوید- ه قارشی یئر آلانلارین دایره سی او دؤورده گنیش دیر. نمونه اولاراق شمالی آذربایجانین آدلیم شاعیری صمد وورغون – ا منسوب اولان بیر بیت شعرده, تنقید اولاراق دئییلیر:

نه ده ن شعریمیزین باش قهرمانی

گاه توران دان گلیر, گاهدا ایران دان؟

اونسوزدا فیزیک جهیتینده ن چوخدا ساغلام اولمایان جاوید, زندان و اشکنجه لره دؤزه بیلمه ییب و 1941 -نجی ایلده سیبری نین بوزلاقلاریندا وفات ائدیر.

آذربایجان جمهوری سینین استقلالی یئنی ده ن برپا اولدوقدان سونرا, روسیه نین سیبری سینده ن جاویدین مزاری دوغدوغو شهر- ه کؤچدورولوب و آذربایجانین بویوک اوولادینا لازیمی حؤرمت و قیمت وئریلدیکده ن سونرا, 2007- نجی ایلده اونون اثرلری لاتین الفباسیله بئش جیلد ده گؤزل بیچیمده نشر اولونموشدور.

من, اونون میلادی 1914 – نجی ایلده یازدیغی «شیخ صنعان» درامینی باشقا اثرلرینده ن داها چوخ سئویره م.

نه دیر معناسی عشقین؟ سویله ینلر نه رده, بیر گلسین

گؤروب قدسیت صنعانی لال اولسون خجالت ده ن

میلادی 1984- نجی ایلین قیش فصلینده, بوتون دونیادا سپه لنمیش آذربایجانلیلار ایله علاقه ساخلاماغا چالیشان او زامانکی سوویت آذربایجاندا فعالیت گؤسته ره ن «اودلار یوردو جمعیتی» طرفینده ن منه گؤنده ریلن کتابلارین آراسیندا, عرب الفباسی ایله یازیلمیش « شیخ صنعان» و « ابلیس» دراملاری دا واریدی.

مهاجرت ین اول ایللرینده وطن نینده ن اوزاق دوشموش, هجران دردینده بوغولموش, معلوم اولمایان گله جکله اوز به اوز و غربت ائل ده آیاق اوستونده قالماغا چالیشان بیر گنج کیمی, بو دراملاری گئجه- گوندوز و دؤنه- دؤنه اوخویوب و بعضی مقاملارینی ازبره آلدیم. هجران لا دولو گونلرین تاثیری آلتیندا اثرین بیر پارچاسی کیمی اولدوغومو و کئچیردیییم هیجانلار حالادا یادیمدادی. حالادا داریخدیغیم زامانلار, آرا – سیرا بو دراملارین بعضی حیصه لرینی اوخویورام.

بیلدییینیز کیمی «شیخ صنعان» درامینی جاوید, شیخ عطارین منطق الطیر اثرینه دایاناراق یاراتمیشدی. جاویدین یازدیغی درام, مضمون جهتینده ن عمومیتده عطارین اثرینه یاخین اولسادا, بیر چوخ جهت لرده ن باشقا اورژینال چرچیوه یه مالیک دی. عطارین اثرینده, «شیخ صنعان» یاشلی بیر شیخ اولاراق اللی ایل کعبه نین کناریندا یاشامیشدی. حالبوکی جاویدین اثرینده کی شیخ, اؤنجه اوتوز یاشیندا خوش سیما بیر طلبه و سونرالار قیرخ یاشیندا کمالات صاحیبی بیر شیخ - مرشد دی.

درام ین بیرینجی قهرمانی اولان «شیخ صنعان», «خمار» آدلی راهبه اولماق ایسته ین بیر گورجی قیزینا ویریلیر. ترسا قیزین باباسی, اونلارین وصلینه شرط لر قویور و بئله لیکله شیخ ین محنتله دولو گونلری باشلاییر. بو شرط لری یئرینه گتیرمک اوچون, مریدلرینین اصرارینا باخمایاراق, «شیخ صنعان» اؤنجه شراب ایچیر, سونرا بوینونا خاچ آسیر و نهایت چوبان اولاراق ایکی ایل دونقوز اوتارماغی قبول ائدیر. شیخین گؤزلری «خمار» دان باشقا بیر شئی گؤرمور. «خمار» ی گؤردویو گونده ن:

ایشته کعبه م ده, جنت یمده بودور.

دئییر.

شیخ ین بو حال لارا دوشمه سینه اشاره اولاراق, اوستاد شهریارین موسیقی دولو «گئتمه ترسا بالاسی» غرلینده گلیر:

آ للاهیندان سن اگر قورخمیوب اولسان ترسا

قورخورام من ده دؤنوب دین مسیحایه گلیم

شیخ صنعان کیمی دونقوز اوتاریب ایللرجه

سنی بیر گؤرمک ایچون معبد ترسایه گلیم

یازینین اولینده گلن شعرلر, « شیخ صنعان» درامی نین بیرینجی پرده نین, ایکینجی صحنه سینده, شیخین مکه نی ترک ائتدییی گونده, ایکی کور عرب ین واسیطه سیله ایفا اولونور. صحنه ده کورلارین بیری "سوزش لی و توتقون آهنگ له عود چالیر, ایکینجی ده یارالی سسله حجاز مقام یندا ... ابیاتی اوخویور"*:

نه عشق اولایدی، نه عاشیق, نه نازلی آفت اولایدی,

نه خلق اولایدی، نه خالق، نه اشك حسرت اولایدی.

...

جاوید, بو اثرینده عشقین گوج و قدرتینی اولدوقجا پارلاق بیر شکیلده اورتایا قویور و دین خادیملرینی ایسته ر مسلمان اولسون, ایسته رسه مسیحی و اونلارین تبلیغ ائتدیکلری باخیشلاری تنقید ائدیر:

ایشته گؤردونمو دین نه لر دوغورور؟

نه بلالار, نه فتنه لر دوغورور؟

دین بیر اولسایدی یئر اوزونده اگر,

داها مسعود اولوردو جنس بشر.

...

بیر سه حق, جمله دین ده بیر... ناچار

خالقی یالنیز آییرمیش آزغینلار.

جاویدین باشقا اثرلری کیمی بو درام دا, انسانلیق, قارداشلیق و علوی محبت اوچون یارانمیش بیر ابدی عابده دیر.

بو گون جاویدین وفاتیندان 76 ایل کئچسه ده, آذربایجان ملتی اؤز دوغما اوولادینی یاددان چیخارماییبدی. حسین جاویدین بوتون اثرلری, آنا دیلیمیزده یازیلان رومانلار, شعرلر و دیگر ادبی یارادیجیلیغین نزدینده, پارلاق بیر اولدوز کیمی ملتیمیزین حیاتینی ایشیقلاندیرماقدادیر.

حسین جاوید ائله بیل کی بونو بیله ره ک یازمیشدی:

کیم کی عشق آتشی ایله اولدو هدر

اونو یاندیرماز اؤیله آتش لر.

_________________________________________________________

* حسین جاوید اثرلری- بئش جیلد ده ایکینجی جیلد- دراملار- باکی علم نشریاتی – میلادی 2007