سیز «از جومله» ایستیرسیز بِله یازاسئز؟

ایرهلی گون ادیب و ادبیات تاریخی آختارما ایشینده ده چالئشان بیر هم یرلیمیزله، دیلیمیزه و اُنا دخلی اُلان زادلارا گؤره دردلشیردیک. آشاغئدا گتیریلن یازئ بو دانئشئغئن بیر یانلئ دالئسئ، و بوتونلشدیریلمیشی، و بیر حسابا دا بیر آز یِتیشدیریلمیشی دیر.

حِییف کی، آذربایجانلئلار ایچینده دب دوشموش رأی آیرئلئغئ، و آز تاپئلان سؤز بیرلیگی، بیز ایکی همیِرلینین ده اِله بیل آلنئنا یازئلمئشدئ.

آرامئزدا چکیش برکیشلی اُلان بو دانئشئغئمئزدا ایکی زاد قابارئق شکیلده گؤزه گلیردی. بیری، دیلیمیزده اُلان فارس کؤکلو سؤزلرین اؤلچوسو، بیری ده دِییلن سؤزو نِجه یازماق، یا املا مطلبی ایدی.

ادیب همیِرلیمین نظرینده بیزیم دیلین یوزده اللیسی فارس - هله آزئندان- سؤزلریندهن دوزهلیبدیر. من آمما اِلهسی دوشونمورهم و اُنا گؤره ده دیلداشئم یوزده اللی سؤزونو آرایا گتیرهنده من اُنو قبول اِتمهدیم. بیری بونا گؤره کی، بو سؤزو، و بو سایئ اُندان قاباق آیرئ آداملار دا دِمیش اُلدوغو ایله بِله، اُنو ریاضی بیر شکیلده سایئب گؤرسدهن اُلمایئبدئر. اُنا گؤره ده اؤزلویونده چُخ جدی توتمالئ سؤز دگیل. آمما بو دا وار کی، تکرار گوجونه چُخ غلط سؤزلر، دوز سؤزلرین یِرینی توتا بیلیبدیر.

سایماق اؤزو ده، اؤلکه رادیولارئندا یا تلویزیونلارئندا دانئشئلان سؤزلرین اوستونده اُلا بیلمهز. چون اُ تورکونو هچ کیم اردهملی بیر دانئشئق کیمی سایا گتیره بیلمهز، اُنا گؤره کی، اُ بیله بیله، زهله تؤکن بیر زادا دؤندهریلمیش دیل دی.

بو ایشی آنجاق لغت کیتابلارئنئ قاباغئنا قُیوب سایماقلا، قبول اُلونا بیلن شکله سالماق اُلار. هله یاخچئ دئر کی، بیر نِچه لغت کیتابئ الده وار، چاپ اُلونوب و بازاردا ساتئلئب. اُلاردان : بهزادئ، پیفون، جعفرزاده، شاهمرسی، لغت کیتابلارئنئ سایماق اُلار.

آنجاق ازبردهن دانئشماق ِیرینه، یاخچئ اُلاردئ بولاردان بیری چئرمالانئب، بیربه بیر بو کیتابلاردا تاپئلان فارس کؤکلو سؤزلری سایئب و بوتون لغتلرین سایئنا گؤره یوزدهسینی اله گتیره. بیز اُندا دییه بیلهردیک کی، بعلی بیزیم دیلیمیزده بیر بِله فارس سؤزو وار؛ و بو «آرقومنتی» ایرهلی سورهنلر ده اُخو آتئب، یایئ گیزلتمک یِرینه، شستله اُ سایئ قاباغا چکهردیلر؛ و اگر اُ سای، اُلار دِدیگی سایدان آز، یا چُخ آز اُلسایدئ، دِدیکلری سؤزوبیر داها دیله گتیرمزدیلر.

بس بو دِییشمهنین، یا دوکک دوککون قورتارماسئ اوچون دوزگون، راحات، چُخ یونگول، خرجسیز، زحمتسیز یُل، یوخارئدا دِدیگیمیز یُلدور. گونده بیر نِچه ساعات ایشله، بیر نِچه هفته یا نِچه آیدا بو ایش گؤرولوب قورتارا بیلهر. بونا گؤره اُ ایش گؤرولمهیینجه، اُنون بیر ده دیله گتیرمهسی هاوادان دانئشماق اُلار.

قالدئ یِتیشدی املا سؤزو.

دیلداشئمئن ایکینجی «آرقومنتی» سؤزلرین نِجه یازئلماسئ ایدی.

دوزو بودو کی، املانئن بیر دیلده، -هر بیر دیل اُلور اُلسون-، هر آیرئ دیلدن گلمه، -یوزده هر نِچه اُلور اُلسون،- سؤزونه دخلی اُلمادئغئ ایله بِله، بیزیم دیلداشئن و آیرئ بِله دوشونه بیلنلرین، یوخارئدا دِییلن یوزده اللی سایئنا آچدئغئ حساب اوچون، ایش بوتونلوکله دهییشهر. بو معنایا کی، یوزده اللی سایئ اهمیتلی بیر سای اُلدوغونا گؤره، دیکته یا املا یازماقدا - هر بیر اقتصادی شرکته تای-، پایئنا گؤره دانئشماق ایستهر.

دیله گتیرمهسه ده، گؤرمک ایستهدیگی ایش، یانئ فارسئدان و عربی دن آلئنان سؤزلری اؤز دیللرینده ده یُخ، داها دُغروسو فارسئدا یازئلدئغئ کیمی یازماق حتمیلیگی، بهیه بوندان آیرئ بیر سؤز دو؟

باخمایاراق کی، بِله بیر دهیر ایستهمکلر آنجاق بیزلرین آراسئندا دب دی. یُخسا یِر اوزونون لاپ ایشلک دیلی، یانئ کؤکو اینگلیس دیلی اُلان بیر دیلده، اؤز دیلچیلرینین دِدیگینه و یازدئغئنا گؤره، دیلین اؤز مایاسئ اُلان پایئ، یانئ قدیم اینگلیس دیلی، (کی اؤزو ده چُخو ساکسُنلارئن دیلی دی، نه آنقللارئن، آمما آدئ بولارئن آدئنا چئخئب)، ایندیکی دیلین یوزده اُن بِشی دیر. و بیزیم ادیبلرین دیلی ایله دانئشساق، یانئ یوزه هشتاددان یوخارئ «دخیل» سؤزو وار. بولار بیزیم کیمی عمل اِتمهلی اُلسایدئلار، و اُلارا دخیل دوشسهیدیلر، اُندا اینگلیس دیلینی دوز یازماق اوچون لاتین، فرانسه، نروژ دیللری قرامري ایشه سالئنمالئ اُلاردئ. آمما هِچ ده بِله دگیل و اینگلیس دیلی قرامری -نِجه کی گرهک- هر سؤز اوچون ایشلهنر؛ بو، آدئ چکیلن دیللرین هامئسئنئن ایشلتدیگی الیف بِی لاتین دی. بونونلا بِله اینگلیسلر بوتون آلئنان سؤزلرین هم تلفوظونو، هم ده املاسئنئ اؤز ایستهدیگی تهره سالئب، ایشلهدیر و اُلار اُلوب اینگلیس سؤزو.

بونو بیزیم بیر پارا ادیبلریمیزه سؤیلهینده چُخ احتمال وار دِسینلر کی، آخئ اینگلیسلرین بیر ایمپراتورلوغو وار ایدی؛ نِجه کی، اُلاردان بیری بیزیم اؤزوموز اوچون بو تهر سؤیلهمیشدی :

«« دنیادا بیر چوخ دیلچی عالملرین عقیدهسی ایله اویوشان بو استدلال،[یانئ هر دیل، اُنا گلمه اُلان سؤزو اؤز دیل قایدالارئ ایله یازئب ایشلتسین] یالنیز او خلقلرده، او ملتلرده صادق دیر کی، اونلارین آنادیللری، هم ده رسمی دیللری دیر؛و ایلک تحصیله ده همان دیلده باشلاییرلار، اؤزلری اوچون ده اؤزل الفبالاری، اؤزل رسمالخطلری وار. بو فکری قیاساً بیزیم ایران تورکلری حقینده تطبیق ائلهمک، قیاس معالفارق دیر. بیزده وضعیت بام-باشقادیر»». (کریم مشروطهچی- املامیز حقینده بیر نئچه سؤز- ص ۲۳-شهریور ۱۳۸۳)

آمما بیز یوخارئدا گؤردوک کی،اُ دیللرین هرهسینین اؤزونون آیرئجا اؤزهل الیفباسئ یُخدو، و اُ دیللرین هامئسئنئن بیرلیکده و اؤزهل اُرتاق الیفباسئ آنجاق بیر، و تک لاتین الیفباسئ دئر، و بو سؤزلری یازان، تورکوسو، بونو دِمک ایستهییر کی، دونیادا بیر چُخ دیلچی عالیملرین سؤزو اُلسا دا، بیزده علمی سؤزلرین اُلوب اُلماماسئ هِچ بیر زادئ دهییشمهز. اُنا گؤرهکی، بوردا وضعیت بام باشقادئر، یانئ هر بیر زاد سیاستچی دُغاناغئندان کِچهر، و یانئ اؤزونون دؤلتی اُلمایان بیر خلقه ده بو ایش یاراشماز !.

آمما، دیری بیر دیل، ایشلنمک اوچون دؤلتین قورولماسئنی گؤزلهمز کی. یِر اوزونده نِچه مین دیل ایشلهنیر آمما بیلدیگیمیز کیمی نِچه مین ایمپراتورلوق یُخدو.

اُندا، نییه بیر سؤز بیر دیلدهن آیرئ دیله گِدهنده کی، آنجاق معناسئ، یا آنلایئشئ، یا شعرین عروض اؤلچوسونده قافیه دوزهلتمک اوچون آلئنئب، گِتدیگی دیلین قرامريندهن اوزاق دورمالئ دئ؟

بیزیم بو آلدئغئمئز، یا بیز اُلمادئغئمئز زمانلار گتیریلن سؤزلره نِجه یِتیشمک اُلار. اُنلار بیزیم سؤزوموزدو یا گنه ده گلدیگی یِرین سؤزو کیمی قالمالئ دئ؟ اُ سؤزلر گلیب بیزیم شاعیرلریمیزین ایستهکلی قُشمالارئندا اُتوروب و یِرینی تاپئب، آمما بیزیم اُلارا یوزلر ایل ایچینده هِچ اثریمیز اُلا بیلمهییب؟ اینانمالئ دئر؟ بونا بیزیم ادیبلریمیز انقلابدان سُرا دخیل سؤز آدئ وِریبلر. یانئ تورکوسو گلمه سؤز. فارسئ دیلینده بیر بِله بیربیری اوسته قالانمئش عربی سؤز ایله، نه اوچون دخیل سؤزو ایشلهنمیر؟ آیا دخیل سؤزو آنجاق بیزیم بیر پارا ادیبلریمیزین یُندوغو سؤزدو؟.

بونلار اوچون البته، نه بو دیلداشئن، و نه اُنون کیمی دوشونن فیکیرداشلارئن هِچ بیر منطقی دلیلی یُخدور، و انقراض عالمه کیمی ده اُلا بیلمهز. اُنون اوچون کی، بو مستثنا بیر ایشدی، و تایئ حتی بیزیم قُنشولارئمئز افغانستان و پاکستان دا تاپئلماز. وسیاسی دلیللر اوزوندهن، فارسئ دیلینه گؤره، بیزیم دیلین قرامری، و بوتون آیرئ منطقی نُرملارا بِلهنچی اعتناسئزلئق اُلونور.

بو ایش بونا بنزهر کی، اوروپالئلار بیزدهن ایستهیهلر ماشئن، سیناما، هتل، کامپیوتر و باشقا…. اُلاردان آلدئغئمئز سؤزلری، اُلار یازان حروفلا، یانئ لاتینجه یازاق.-نِجه کی بیزدهن ایستیرلر آیرئ دیلدهن گلن سؤزلری اُلار یازان کیمی یازاق- ساغدان سُلا یازئلان بیر الیفبِیده، اصلده سُلدان ساغا یازئلان سؤزو بِلهسینه قبول اِلهردیلر؟ سیاست علم ایشینه گیرهنده، علمی ده سیاسته دؤندهرهر. بو تهرده سیاست، علمه فلاکت گتیرهر، و وضعیتی بام باشقا اِدهر.و اُندا دا اُلار استالینین ژنتیکده «لیسنکو» قضیهسی؛ اُنا گؤره کی، اُرادا دا اُندا وضعیت دُغرودان بام باشقا ایمیش. هله یاخچئ نیتله. قالسئن پیس نیتله.

بو فیکیرداشلار گلمه سؤزلرین اصلی دیلینده یازئلدئغئ کیمی یازماغا ثبوت، بیزیم اؤز قدیم ادبیاتئمئزا، و اُ جوملهدن مشروطهدن بویانا یازئلان متنلره ایشاره اِدیب و اُ تههر یازماغئ دوزگون بیلیب و هامئیا دا اُ یُلو توتماغئ تاپشئرئرلار.

بو ثبوتون آمما، آخساق یِری اُراسئ دئ کی، بو قدیم یازئلاردا املا بیرلیگی برکن برک گؤزلهنیلمهییب و بیر سؤزون نِچه جور یازماسئنئ- هم تلفوظ و هم املا باخئمئندان- اُ یازئلاردا تاپماق چتین دگیل.

بو دا، بونا آپارئب چئخاردار کی، تارئنئن گونلریندهن بیرینده، بیز ده املا یازماق اجازهسی تاپساق، قاباقجادان سینُو گِتدیگیمیز و ال برکیتدیگیمیز املا سیاغئنئ ایشلهدک کی، بیزدهن یِیلر ایشلهدیرلر.

بوندان دوز، و بیر باشا یُل اُلا بیلهرمی؟ هله منه باخ کی، بِله بیر سخاوهته دُداق بوزورهم، اُیون دا چئخاردئرام.

آمما بو یاندان دا بیلمیرهم نییه، بیزیم ادیب یُلداشئمئز و اُنون فیکیرداشلارئ بو فاکتئ اونودورلار کی، بیزیم دیلیمیزله فارسئ و عرب دیللری آیرئجا دیل قروپوندان دئلار. و اُنا گؤره بیربیری ایله آنجاق سؤز وِریب آلا بیلهرلر، نه آیرئ بیر ایش. بو دیللرین بیرینی اُ بیریسینه قیوم قُیماغا یِر اوزونده هِچ کیمین صلاحیتی یُخدور. یِر کورهسینده هامئنئن تایئ، بیزیم ده بیر دیلیمیز وار، و بیز بو دیلی سِویریک. اُنا گؤره ده ایستهمیریک اُنون اوزونه تُز قُنا. هر آیرئ بیر دیلدهن سؤز بُرج آلساق، یا قُناق گتیرسهک، اِویمیزین اوشاغئ کیمی اِوین گِدیش و یاشایئش سیاغئنئ گؤزلمهلی اُلار. بو اوشاق دخیل اوشاق دگیل. داها بیزیم اؤز اوشاغئمئزدئ. هاردا یِرینی سالساق اُردا یاتار. بو بویانا.

***

بوتون دیللرده وقت آشئرئ اصلاحلار، ایللاه دا املا و یازئ تهرینده یِرینه یِتیریلیب. چون دیلین سؤز فُندو تازا سؤزلر دوزهلدیب یا آیرئ دیللردهن قبول اِدیب، قاباقجا ایشلهتدیگی سؤزلرین بیر پاراسئنئ خومادا، ذخیرهده ساخلار و اؤز دیریلیگینی گؤزه چارپدئرار. اُنا گؤره بیر پارا بیزیم ادیبلرین فیکرینین ترسینه، املادا دهییشیکلیک ادابازلئق اوچون اُلماز، دیلین و زمانهنین ضرورتی اوزوندهن قاباغا گلهر، و دیلین دیریلیگینی و چالئشقانلئغئنئ دا گؤز قاباغئنا گتیرهر. اگر بولارئن بو دیرهنیشدن ایستهیی، دُغرودان دیلی قُروماق اُلسا، بو فیکیرداشلار بونونلا راضئلاشمالئ اُلارلار کی، املا دهییشمهسینین دیله هِچ صدمهسی دهیمهز کی، هِچ، اُنون دیریباشلئغئنئ دا گؤرسدهر. بِله اُلسایدئ آلمان دیلی و چین دیلی آکادِمیلری اؤز دیللرینه قارشئ املا دهییشکلیگی آپاراردئلار؟

هله بونو دا قئراقدا قُیوروق کی، عرب دیلینده دؤرد سسلی فُنم الدوغوندا، بیزیم دیلین دُققوز سسلی فُنمی وار کی، بیز عرب الیف بِیی ایله یازدئغئمئزا گؤره، اُنون دؤرد حرهکهسینه قئتناشمالئ اُلموشوق.

دِمیرهم به کی، بیر ادیب ده تاپئلا و دییه : هم ده دؤلتی اُلمایان بیر خلقین دیلینه دُققوز سسلی فُنِم یاراشماز !

عرب دیلینین کتاب سؤزونو کیتاب، محکم سؤزونو مؤحکم، حکم سؤزونو -کی، اوچ جور اُخونا بیلهر- حؤکم یازاندا ادیب و فیکیرداشئ اعصابئ دئ کي کُرلانار، قان باسقئسئ قالخار، و اُنو یازانئن اُلمازئن صفتلرینه بزهنمهسینه آپارئب چئخاردار. آیا بو، گِچمیشی گوللـهیه دُلاماق دئ یا اُخوماغئ دوزگون یُلا سالماق؟

آیرئ بیر یاندان، بیزیم قدیم املا قایداسئ، مین ایل قاباق ایشلهنیب و دوز دوننه کیمی ایشلنهنی گؤزه دهیمیر. هر کاتبین، هر ادیبین اؤزونه گؤره بیر شیوهسی و سلقهسی اُلوب. بو دا تک بیزیم دیلده بِله دگیل.

شکسپیر کیمی، اینگلیس دؤلتی یِر اوزونه سریلمهسی گوجونه تانئنمئش بیر دراماتورقون شخص اؤزونون بیر سؤزو اوچ صفحه آرا ایله و حتی هامان صفحهده آیرئ املا ایله یازماسئ انگلیس ادیبلرینه و دیلچیلرینه تانئش دئ. بیزیم اؤز قدیم الیازمالارئمئزدا دا بیر سؤزون اوچ دؤرد جور املاسئ آز دگیل. اُلدوقجا محافظهکار اینگلیسلر، نه اوچون شکسپیرین ایندییه گؤره غلط املاسئ اوستونده دیرهشمیرلر؟

املا ایشی اؤزلویونده اهمیتلی بیر مسئله اُلدوغو ایله بِله، دیلین تک مسئلهسی دگیل. من بونو باشا دوشه بیلمهمیشم کی، بیر بِله تورکیه نئولژوسو بیزیم دیلیمیزه داشئندئقلا - و چُخونون دا فارسئجا معناسئنئ هامان یِرده وِرهرهک- بونلارئن بیرینین ده توکو ترپنمیر، آمما بیر اؤز یازئمئزئ اُخومامئشدان، املاسئ داماغئمئزا یاتماماق هامان، یازئ ماشا ایله گؤتورمهلی بیر وراق کیمی بوراخئلئر و داها ایچینده نه یازئلئب و نه اوچون یازئلئب حسابا قُیولمور. یانئ یا من ایستهین تک یازئن، یا الیمی ده بِله احتیاطلئ یازئ ایله باتئرمارام. بونا گؤره دیر کی، بیزیم املا ایشینده ایندیکی بو فئرتانا، علمی باخئمدان و هر ایرئ بیر باخئمدان هله ده دوشونولمز قالئر.

***

بونونلا بِله بیز آشاغئدا، وقت آشئرئ استناد اُلونان قایناقلارئن بیرینه باش اوزالدئب، بیر نِچه ماراقلئ مقامی گؤرستمک ایستیریک.

بیز باخدئغئمئز قایناق قئزئل صحیفهلر کیتابئ دئ. بو کیتابئن ایچینده اُ زمان چئخان «آذربایجان» روزنامهسینده یازئلان و چُخو دا میرجعفر پیشهورینین یازئلارئ اُلان مقالهلرین تُپلوسو وِریلیب؛ و ۱۳۲۴نجی ایلده تبریزده علمیه مطبعهسینده چاپ اُلونوبدور. بو قایناق اُنون اوچون ده باخمالئ و گؤرمهلی دی کی، املا تهرینین نِجه کی وار قالدئغئنئ ایستهینلر، پیشهوری و اُندان دا قاباق میرزه جلیل محمدقولوزادهنین ماللانصرالدین مجموعهسینده یازدئغئ سایاغئ اؤزلری اوچون اولگو تانئتدئرماق ایستیرلر. بللی دی کی، بو ایکی تاریخی شخصیتین کؤلگهسینده اُلاندا سؤز کسهرلی اُلا بیلهر.

بیز بوردا بو ایکی سبکی بیربیرینه قاتماماق اوچون تک پیشهورینین بیر مقالهسینه ایشاره اِدیریک.

ایندی باخئب گؤرهک دانئشدئغئمئز مقالهدن اؤرگنمک اوچون نهلر چئخارتماق اُلار. بیز بو یازئدا پیشهورینین تاریخی شخصیتی و گؤردویو ایشلری و دیلیمیزه قوللوغونا گؤره دانئشمایاجاغئق. بیز آنجاق اُ یازئلان مقالهیه بو یازئدا گوددویوموز مقصد، یانئ بیری املا تهری، بیری ده اُ یازئدا نه قدهر فارس کؤکلو سؤزون اُلدوغونو آختاراجاغئق.

قاباقجا بونو دِمهلیییک کی، بو یازئ پیشهورینین قلمیندهن چئخئب و اُنون امضاسئن داشئماقلا بِله، چاپ اُلونموش شکلی اُنون اؤز الی ایله دوزدویو حروفون چاپ اُلونموشو دگیل و اُلا دا بیلمهزدی. هرهنین بیر ایشی وار. هر نه، چاپدا اهیری اسگیکلیک اُلسا قلم یییهسینه عاید اُلا بیلمهز، و اُخویان دا بیلیرکی، پیشهوری اؤزو، هامئدان قاباق ژورنالیست اُلدوغو اوچون مقاله یازماغئ کی باشارارمئش. آمما بو مقاله املا سهولری ایله، قئزئل صحیفهلر کیتابئندا اُلدوغو اوچون، و اُلارا استناد اُلونماسئنا گؤره، ماتریال سایئلا بیلهر.

بیز بو مقالهنی سِچیب گؤتورمهمیشیک. بلکه اُنو فال کیتابي کیمی آچئب و صفحه ۲۷۵ده چاپ اُلان مقالهیه راست گلمیشیک.

مقالهنین آدئ «کارلر ایشیتسین و کورلار گورسون» دی. بو، دؤردیوز کلمهسی اُلان بیر مقالهدی.

معلومدو کی، تورکو دیللرین سس اویقونلوغو، یا آهنگ قانونو ایله کارلار دِمک و یازماق گرهکدیر نه کارلر. بیر ده هاردان بللی دی کی، گورسون یازئسئ گؤرسون دِمک ایستیر و بِلهسی ده اُخوماق؟. پیشهوری کیمی سوموکلو بیر ژورنالیست بو سهوی اِده بیلمهز. بونونلا بِله بو بالاجا بیر مقالهده ۲۹ چاپ یازما سهوی وار. تازا اُخوماغا باشلایان بیر آدام بو یازئنئن دوز یازئلماسئنا سهودهن آرتئق اینانار، و گؤرسهکی هر نه جور گلدی یازا بیلهسن، و هر نِجه ده ایستهدین اُخویا بیلهسن و آدئنئ دا گِچمیشین املا تهری قُیاسان، کیمین چالدئغئ موغاما قولاق آسمالئ اُلار؟

بو مقالهده

آیئن اُلور آین

بیر // بر

گلمیشدیر // گلمیشدر

مأمورلارئنئن // مأمورلرینین

اِتدیکلری یا ائتدیکلری // ایتدیکلری

چُخ یا چوخ // چوق

ادارهلریمیزه // ادارهلریمزه

اِدیلیب // ایدیلیب

اؤلدورولموش // اولدیریلمیش

فیکرینده دیرلر // فیکریندهدرلر

شهریمیزده // شهرمزده

اُنو یا اونو // اونی

بس نه اوچون اُنو // بس نه ایچون اونی

آلتئندا // آلتنده

اُ بیری گون ژاندارم مأمورونون // اُوبری گون ژاندارم مأمورینین

حیاتئنا // حیاتنه

پول آلئب // پول آلوب

اؤتورموش // ئوتورمیش

اوشاقلارئن بودلارئنا // اوشاقلارین بودلارینه

خلقین گؤزونو // خلقین گوزینی

مجبوروق // مجبوریق

دهدارلار // دهدارلر

گؤرسونلر // گورسونلر

اثر یُخدور // اثر یوخدر

اؤزونون // ئوزینین

خلقیمیزی // خلقمزی

کِچهن // کیچن

بِله سهولری گؤرمهین، یا گؤروب گؤز یومان، یا حسابا قُیمایان ادیبلرین بیزی ده بو تهر املا یازماغا قورشالامالارئنا درین ممنونیتدن باشقا بیر جواب تاپماق اُلار؟

اِشیتمهلیسی بودو کی، املا قضیهسینده محافظهکارلئق گؤرسدهن فیکیرداشلار، اؤزلری یوخارئدا گتیریلمیش سؤزلرین تایئ یازمئرلار، آمما بونو دیله گتیرمیرلر، و اُ دا بو معنانئ وِره بیلیر کی، قدیم سیاق یازما، اُلارئن ایندی یازدئغئ سیاق آنلاشئلسئن، یُخسا قدیمه هِچ دخلی یُخدور. بیر ده مثل اوچون بیز ایش، دیش، ایت، ایلیک کیمی سؤزلری یازاندا گؤروندویو کیمی ای سسی وحرفی بوتونلوک له دِییلیر و یازئلئر، نِجه اُلا بیلهر کی، اینگلیس یا ایختیار سؤزلرینی یازاندا کی، اِلهسینه ده دیله گتیریریک، چون فارسئ یازئسئ ایله جور گلمیر، بو ادیبلرین ایشارهسی ایله، ای حرفی بیردهن یُخا چئخئر؟ بو، آیا بونلارئن گؤزونده، فارسئ دیکتهسینین بیزیم دیکتهمیزه قیوملوغو دگیل، بس نه دیر؟

بیر زادئ دا گؤزدهن قُاچئرتمامالئ دئرکی، بو کیتائن، یازئلئشئندا کسره حرهکهسی یِرینه قُیولموش همزه گؤزه دهیمیر. تک ده بو کیتاب دگیل، اُندان قدیم و لاپ قدیم یازئلاردا دا تاپئلماز. اُنا گؤره کی، همزهنین بو تهر گؤرونمهسینه، یا داها دوزو خروجونا، بو کیتاب چاپدان چئخاندان سُنرا اُتوز ایلدهن آرتئق گؤزلمهلی اُلاجاقمئشئق. اُنون اوچون کی، من بیلهلی بو «نئولژی» - بو دا بیزیم نئولژوموز دو دا- انقلابدان سُرانئن کشفیاتئندان سایئلئر، بیرینجی کاشفی بیلمیرهم کیم اُلوب. آمما اللری آغرئماسئن، اِله بیر داش قویویا سالئب کی، اُنون قویودان چئخارتماسئنا ساهلئ سوللو بیر دؤلت گوجو گرهک اُلاجاق. همزهنین ایندی گؤردویو ایشلری سیدحمزه ده یوخودا گؤره بیلمهزمیش. اُنا گؤره کی، همزه ایکی باشلئ ایش گؤرهن بیر علامت کیمی جُولان اِدیر. هم «دوزگون»، «کلاسیک»، «آدام بالاسئ» یازئلارئندا کسره یِرینه ایشلهنیر، و هر یِرده سؤزون اهمیتینه گؤره، بیر، ایکی یا گرهکلی اُلسا دا آرتئق سایدا قُیولور، یا گرهک قُیولا. مثلاً ژنرالدا [ژئنئرال] ایکی یُل قُیولور، آخئ روتبه سی یوخارئ دئ؛

و هم واو حرفینین اوستونه قُیولاندا اُندان «اؤ» سسی چئخاردئر. هِچ آیرئ بیر حرفین، فُنمین، علامتین بِله جسارهتی اُلمایئب. هِچ آیرئ بیر الیفبِیده ده بونو تاپماق اُلماز کی، بیر فُنم هم الیف اُلا و هم گیلیف !

حییف کی، بیزیم اوجا مرتبهلی شاعیرلریمیز، نسیمی، فضولی، واقف...لر بو علامتین «قانونی مزایا»سئندان فیض آپارا بیلمهییبلر. هر زاد هر آداما قیسمت اُلمور.

بِله بیر املا قارشئسئندا، اوتقونان اُلاندا، یا بیر آز دقتلی اُلماغا چاغئراندا دا بیرینی بدعتچی و آیرئ آدلارلا سسلمک نهیه گرهکدیر؟ هله سؤز اُردادئ کئ، بو یازئلار تبریزده چاپا وِریلیب. آیرئ بیر تورکو دیلی بیلمهین شهرده اُلسایمئش گؤر ایش هارا چکهرمیش.

یوزده اللی فارس کؤکلو سؤزلرین بیزیم دیلیمیزده ایزینی آختاراندا، دِمهلی دیر کی، بو مقالهده ایشلنمیش تورکو اُلمایان سؤزلرین سایئ ۶۰ کلمهدی. بو آلتمئش سؤزون یوزده دُخساندان چُخو عرب سؤزلری دیر. فارسئدا دا بو سؤزلری ایشلدهنده بیزیم تایئمئز عربدن آلئنئب. آمما نه اوچون بیزده دیییرلر فارس سؤزو؟ فارس کؤکلو سؤز بو یازئدا ذرهبینله آختارمالئ دئ.

بو سایئ یوزده حسابئنا سالاندا، بیر ۴۰۰ کلمهلی مقالهده ۶۰ سؤز، اُلور یوزده ۱۵٪. یانئ بو مقالهده ایشلنن سؤزلرین یوزده ۱۵ ی عرب سؤزو دور.

بو دور بیزیم دیلیمیزده یوزده اللی فارس سؤزونون ایشلنمه مستورهسی، نمونهسی؟

بو عرب سؤزلرینین بیر پاراسئ تهراندا ایشلهدیگی اوچون و سُل ادبیاتئندا دا ایمپریاليزمی زادئ تاپداماق دا ایشلندیگینه گؤره، اه نِینیم اوزوندهن ده اُلسا، ایشلهنیب، و یِرینه لاپ یاراشئقلئ تورکو سؤزلر قُیماق هر کیمسهنین الیندهن گلن بیر ایشدی.

حؤرمتله؛

ممدعلی