SOKRATIN APOLOGİYASI

PLATON

(Sokratın məhkəmədə özünü doğrultma çıxışları)

1.Üzünə duranların suçlamalrını eşidəndən sonra Sokratın dedikləri

Ay afinanın kişiləri, sözün düzü, bu qarayaxanların sizləri mənə qarşı necə qaldırdıqlarından, özüm də yaxşı baş aça bilmirəm; onlar bu yalanlarını elə gözqırpmadan danışırlar, qulaq asdıqca, mən az qala özüm özümü tanıya bilmirəm. Açığını desəm, onların danışdıqlarında bir dənə də olsun doğru söz yoxdur. Ancaq sözün düzü, burada mənə ən çox çöçün gələni, bu yalançıların sizləri, mənim gözəl danışmaq bacarığıma uyub, yoldan çıxmamağa çağırmaları oldu; indi mənim dediklərimdən özünüz də anlayacaqsınız, mən gəlişigözəl sözlər danışmağı bacarmıram, ona görə də mənim üçün dedikləri bu sözləri onların utanmazlığına yozuram.

Bir də sözün düzünü deməyi onlar gözəl danışmaq bacarığı sayırlarsa, məndən bundan başqasını gözləməsinlər də; yox, onlar utanmadan yalanlar üyüdüb tökməyi söz danışmaq bacarığı sayırlarsa, onda qoy qulaqlarını açıb eşitsinlər: bu işdə mən özümü onlara tay tutmaram. Dediyim kimi, onların danışığında bir dənə də olsun düz söz yoxdur, doğrusunu bilmək istəyirsinizsə, qulaq asın, mən deyim. Ancaq and olsun Zevsə, afinalılar, məndən bu yalançılardan eşitdiyiniz sayaq: don geydirilmiş, bəzək vurulmuş sözlər eşitməyəcəksiniz, ürəyimdə nələr varsa, dilimdə də onlar olacaq. Sizə dediklərimə özüm də inanıram, ona görə də məndən doğrudan başqa bir söz gözləməyinizə dəyməz; axı bu yaşımda, hansısa, özünü göstərmək üçün dediklərini qabaqcadan düşünüb-daşınan gənc sayağı danışmaq, mənim saçıma-saqqalıma yaraşmaz. Sizlərdən isə yalnız bir umacağım var, ay afinanın kişiləri: mənim özümü doğrultmaq çıxışımı, öyrəncəm üzrə, xalq içində, bazar ağzında, şəhər ortamında söylədiyim təki, loru dillə danışmağıma baxıb, hay-küy qaldırmayasınız . Yetmiş illik ömrümdə mən birinci dönə məhkəməyə gələsi oldum; açığını deyim, buradakı danışıq dili mənə çox yad gəlir, mənim danışığımı bir yadellinin dilindən çıxan sözlərə oxşatsanız belə, bunun üstündən keçib, mənə uşaqlıqdan alışdığım təki danışmağa yol verməyi, mənim sözlərimin gözəlliyinə yox, doğru olub-olmadığına önəm verməyi sizlərdən umuram; axı elə hakimlərin işi düzgünlüyü üzə çıxarmaq, sözçünün(oratorun) işi isə sözün düzünü deməkdir. Ən yaxşısı isə, sözsüz o olardı, öncə ötən çağlarda məni suçlayanların yalanlarını üzə çıxardım, sonra isə indiki qarayaxnaların dediklərinin puçluğunu göstərim. Bildiyiniz kimi, uzun illər boyu, mənə qara yaxmaq istəyənlər az olmayıb, ancaq onlardan biri də düznəqulu kimsələr olmayıb; düzünü desəm, bu Anitlə onun yandaşlarından çox, mən o keçmiş yalançılardan xoflanıram. Bunlar da qorxuludurlar, ancaq onlara baxanda bunlar toyagetməlidirlər! Sizin uşaqlıq çağlarınızdan başlamış, mənim bu keçmiş qarayaxanlarım, sizləri mənə qarşı yönəltmiş, mənim adıma olmazın suçlar uydurmuşlar, dediklərindən isə belə çıxırdı: Sokrat adında bir bilici vardır, işi-gücü yerin altını, üstünü araşdırıb, özündən nələrsə uydurmaq, sonra da bunları doğru adı ilə adamlara sırımaqdır. O adamların yaydıqları dedi-qodular, bunlarınkından ona görə qorxuludur, onların dediyi işlərə baş qoşan adamların (yəni onların deməsinə görə, mən də beləymişəm) tanrıtanımazlar olduğu hamıya bəllidir. Bundan başqa da, məni gözü götürməyən bu adamlar yetərincə çox olmaqla yanaşı, bir də sizin uşaqlıq-gənclik çağlarınızda küncdə-bucaqda danışılan dedi-qodulara qolayca inanmağınızdan da barınıb, məni sizlərin gözündən salmağa çalışmışlar, ən başlıcası, bunu ancaq mənimlə üz-üzə gəlmədikləri yerlərdə, daldalarda eləmişlər. Mənim dalımca danışan bu adamların adları indi unudulub, ancaq onların adıma qoşduqları, qulaqlarınıza doldurduqları qaravəllilər buçağacan da unudulmayıb. Özlərinin gözügötürməzliyindən, qarnı qurdlu olmaqlarından, sizləri mənə qarşı yönəldən bu adamları indi bura gətirmək olmur, mən sanki kölgə ilə döyüşməli oluram, onlar ortalıqda olmaya-olmaya, mən onlarla deyişib, özümü doğrultmalı, onların uydurmalarını yalana çıxarmalı oluram. Elə bilirəm, sizlər də bu sözümü danmazsınız, mənim iki sayaq qarayaxanlarım olub: biriləri indikilər, o biriləri keçmişdəkilər, məncə sizlər mənim öncə bu keçmiş qarayaxanların dediklərinin uydurma olduğunu göstərməyimə qarşı çıxmazsınız, axı onlar sizin qarşınızda məni indikilərdən qat-qat artıq suçlamışlar. Beləliklə, ay afinanın kişiləri, çox az bir sürədə, mən gərək uzun illər sizlərin arasında yayılmış dedi-qoduların yalan olduğunu anladam. Çox istərdim, mən özümü elə doğrulda biləm, bu təkcə mənim yox, sizlərin də işinə yarasın. Bunun necə ağır bir iş olduğunu da bilirəm, axı mən hara gəldiyimi də, necə bir qurğuyla üz-üzə durduğumu da yaxşı duyuram. Görünür bu da tanrıların istəmi ilə baş verən bir sınaqdır, ancaq mən gərək yasaya uyğun olaraq, özümü doğrultmaq üçün danışım. Öncə mənim adıma deyilən dedi-quduları anıb, baxaq görək, keçmişlərdə məni nələrdə suçlayırdılar, indi bu Melet də onların dediklərinə qoşulub, məni bu indiki məhkəməyə çəkir. O keçmiş yalançıların sözlərinin özəti nə idi? Onlar məni bunlarda suçlayırdılar: Sokrat yasaları pozaraq, boş yerə, yerin altında, göy üzündə olanları araşdırmağa baş qoşur, özünün uydurmalarını doğru adına başqalarına da sırımaq istəyir. Habelə bunun kimi boş-boş sözlər. Siz hamınız Aristofanın komediyasına* baxmısınız, orada hansısa bir Sokrat səbətin içində oturub, üyüdüb tökür, göylərdə gəzməyindən söz açır, nə bilim belə-belə mənim yuxuma da girməyən əttökən sözlər danışır. Bu sayaq bilimlər üzrə çalışanları, bu işlərin bilicilərini qınamaq, onlara qarşı çıxmaq mənlik olmasa da(görəsən, Melet məni buna görə də suçlamaq istəməz?), ancaq bu deyilənlər mənə toxunası da deyil. Bu sözümün doğruluğuna tanıq durmağa isə sizlərin özünüzücə çağırıram, axı sizlərin çoxu mənim danışıqlarıma qulaq asmısınız, indi mən də dirənirəm: öz aranızda götür-qoy edib, mənə deyin görək, hansı biriniz, harada, haçan məndən bu sayaq sözlər eşitmisiniz? Di, soruşun biri-birinizdən, kim məndən belə sözlər eşidib, onda özünüz mənim adıma yazılan bu qara-qura sözlərin yalan olduğunu anlayacaqsınız. Kİmsə sizlərə deyibsə, mən adamları öyrənci olaraq yörəmə toplayır, onlardan axça alıb sonra nəsə öyrədirəm, bunun da ağ yalan olduğunu biləsiniz; baxmayaraq mən bu işdə bir pislik də görmürəm, deyək, leontinli Gorgiy, keoslu Prodik, elidli Hippiy təki, axça alıb adamlara dəyərli biliklər öyrətməyin nəyi pisdir? Bu bilicilər şəhər-şəhər gəzib gəncləri özlərinin öyrənciləri olmağa inandırır, bu gənclər də -işə baxın ha!- onlara axçasız öyüdlər verən yurddaşlarından aralanıb, bu bilgələrdən öyrənməyə qoşurlar, onlara axça ödəyir, üstəlik böyük sayğılar duyurlar. Bugünlərdə eşitmişəm, Parosdan bir bilici kişi də gəlib, axça alıb adamlara bilik öyrədir. O günləri Hipponikin oğlu Kalliy qarşıma çıxıb, özü mənə danışır, bu biliciləri tapana kimi, sofistlər onun başını tovlayıb, saysız axçasını əlindən çıxarıblar; Mən ona dedim(yeri gəlmişkən onun iki oğlu var): “ Kalliy! Birdən, sənin oğulların dayça, ya da buzov olaraq doğulsaydılar, onda onları öyrətmək üçün gərək yaxşı atminən, ya da xışçı-əkinçi axtarıb tapaydıq; indi onlar insan kimi doğulublarsa, onları öyrətmək üçün kimi tutmaq istəyirsən? Görəsən, onlara yaxşı insan, yurddaş olmağı kim öyrədə bilər axı? Elə bilirəm, sən oğullarını əkib-tökməkdən öncə bunları düşünüb daşınmısan? De görək, bu iş üçün kimisə tapmısan, ya yox?” “Tapmışam—o, qayıdıb mənə deyir.” “Deməzsən, kimdir o?—mən ondan soruşuram. Haralardandır, öyrətməyə neçə buçuq axça götürür?” “Adı Evendir,- o, deyir,- Parosludur, öyrəncilərindən ayına beş min* axça alır” Sözün düzü, o Evenin (tanrılar dayağı olsun), biliciliyi üçün deyilənlər düzdürsə, öyrənçilərindən də lap az axça götürür. Ola bilsin bu işi bacarsaydım, mən də başımı dik tutub gəzərdim, ancaq neyləyəsən, bu iş mənlik deyil!

Ola bilsin sizlərdən birisi dirənib, soruşsun: “Yaxşı, ay Sokrat, onda de görək sənin işinin adı nədir? Sənin adına deyilən bu dedi-qodular haradandır? Sən axı başqalarının elədiklərindən seçilib ayrılan bir iş tutmasan, sənin adına belə çoxlu sözlər deyilməzdi. Bunuca bizə başa sal, biz də başımızı ağrıdıb sənin yamanlığına düşünməyək.” Beləsinə danışsaq, düzgün olardı, axı mən də elə sizlərə adımın nədən dilə-ağıza düşdüyünü də, bu yalanların haradan pırtlayıb çıxdığını da anlatmaq üçün buradayam. Di, qulaq asın. Ola bilsin, birilərinizə elə gələr, mən burada sözü gülməyə salıram, and olsun inandığınıza mən ancaq sözün düzünü deməyə çalışıram. Mənim adımın belə dillərə düşməyi, mənim hansısa biliciliyimin ucbatından oldu. Nə bilicilikdir, bu belə? Yəni, bunun insana bağlı olan bir bilicilik olması sözsüzdür. Bu, adıma yazılan bilicilik, məndə doğrudan da var; ancaq burada mənim adıma yazmaq istədikləri: insanlıq bilgəliyi, yoxsa insanlıqdan üstün bilgəlik, ya bilmirəm adını nə qoyum, bunların nə olduğu mənə bəlli deyil; kimsə məni bunlara qatmaq istəyirsə də, bunu mənə qara yaxmaq üçün eləyir, ağ yalan danışır. Gəlin belə səs-küy salmayın, mənim özümü öydüyümü düşünsəniz belə, qulaq asın, ay afinalılar; mən indi öz sözümü yox, sizin inanmalı olduğunuz birisinin sözünü burada deyəcəyəm. Mənim bilgəliyimə( düzü bilmirəm buna bilgəlik demək olarmı?), tanıqlıq eləyən Delf tanrısının* özüdür, biləsiniz! Herefontu tanımayanız yoxdur. Herefont gəncliyindən mənim də, sizlərində yoldaşınız olmuş, sürgün illərində sizinlə getmiş, sizinlə də qayıdıb gəlmişdi. Onun necə bir kimsə olduğunu da unutmuş olmazsınız, onu eləmək istədiyindən daşındırmaq olmazdı, bunu da bilməmiş deyilsiniz. Günlərin bir günü o, Delfə gedib çıxır, üzünə salıb orakuldan görün nə soruşur. A kişilər, mən sizlərə dedim axı, hay-küy salmayın, qoyun danışım! Bax belə, o tanrıdan, məndən də artıq bilgə olan birisinin olub-olmadığını soruşur, Pifiya da deyir, tanrının deməsinə görə, yer üzündə Sokratdan artıq bilgə olan birisi yoxdur. Baxmayaraq indi Herefont ölüb gedib, ancaq qardaşı bu dediklərimin düzgünlüyünə tanıqlıq eləyə bilər. İndi deyim, bunları nə üçün sizlərə danışıram; mən axı sizlərə adıma çıxarılan bu yalanların kökünü göstərmək istəyirəm. Herefont mənə bunları danışandan sonra, mən uzun-uzadı düşüncələrə daldım: bu sözlərlə tanrı nə demək istəyirmiş, onun bu sözlərini necə anlamalı? Axı mən özümü azacıq da olsa belə bilgə saymıram; onda tanrı nədən mənim hamıdan artıq bilgə olduğumu deyir? Tanrı yalan danışmaz, bu hamıya gün kimi aydındır. Çox uzun bir sürə, tanrının nə demək istədiyi mənə qaranlıq qaldı; sonradan bütün gücümü toplayıb, bu konunu çözməyin belə bir yolunu düşündüm: mən bilgəliyi ilə ad-san qazanmış birisinin yanına gedib, bu öncəgörmənin çin çıxmayacağına arxayın olmaq istədim, axı onun məndən artıq bilgə olmağını anlamağım yetərdi, orakulaya deyim, bax bu adam məndən artıq bilgədir, sən görünür tanrının sözünü düzgün anlamamısan. Ancaq mən bu bilgə sayılan adamnan tanışlıqdan sonra, doğrudan doğruya sarsıldım- onun adını burada çəkməyə gərək duymasam da deyim biləsiniz, bu sizlərə başçılıq eləyən dövlət qulluqçularından biri idi,- mən onunla bir az danışandan sonra anladım, bu adam çoxlarına bilgə görünsə də, onda bilgəliyin izi-tozu belə yoxmuş; mən onun üzünə bu düşündüklərimi deyib, özünü bilgə saymasına baxmayaraq, özlüyündə belə olmadığını ona anlatmağa çalışdım. Mənim bu danışığımdan sonra, onun da, yörəsində mənim dediklərimi eşidən bir çox yandaşlarının da, məni görməyə gözləri olmadı. Mən o adamın yanından gedəndə anlayıb bildiyim bu oldu: mən ondan artıq bilgəyəm, ona görə, nə onun, nə də mənim bitkin biliklərimiz olmasa da, o, bilmədiklərini bildiyini düşünür, mən isə bimədiklərimi bilmədiyimi anlayıram. Belə çıxmırmı, məndə ona baxanda azacıq da olsa bilgəlik var, axı mən bilmədiyim nələrisə bildiyimi sanmıram. Onun yanından, ondan artıq bilgə saydıqları başqasının yanına gedib, onun da yaman gündə, bilgəlikdən çox uzaq olduğunu gördüm; onun da biliksizliyini üzə çıxardığım üçün, o da yandaşları ilə birgə məndən yanıqlı oldular.

Bunlara baxmayaraq, mən ardıcıllıqla, toplumda bilgə saydıqları bütün kimsələrin yanına gedib, onların bilgəliyini sınamağa çalışdım. Bunları elədikcə, özümə yağı qazandığımı duysam da, sözün düzü qorxub çəkinsəm də, ancaq tanrı sözünü uca tutmaqdan özümü saxlaya bilmirdim. Beləliklə də tanrı sözünü anlamaq üçün, mənə elə gəldi, gərək bilgəlikləri dilə-ağıza düşən bütün adamları yoluxub, yoxlayam. And olsun köpəyə*, afinanın kişiləri, sizə açıq ürəklə demək istəyirəm, mən bu adamları sınadıqca nə görsəm yaxşıdır: bigəlikdə ad çıxarmış kimsələrin çox biliksiz, dayaz adamlar olduğunu, əksinə özünü bilgə saymayanların çoxunun onlardan qat-qat üstün olduqlarını gördüm. Mən bu adamların arasında necə gəzib dolandığımı, hansı əməklərə qatlaşmağımı gərək sizlərə danışam, axı mən tanrının sözünün doğru olmasını araşdırırdım. Dövlət qulluqçularının ardınca mən şairlərin yanına getdim, onların ağı(faciə) üstündə də, öyünclə də şeir yazanlarını yoluxdum, özümün onlardan biliksiz olacağımı görmək umdusu ilə onları bir-bir sınaqdan keçirdim. Mən onların yaradıcılığından, ən yaxşı sayılan parçaları seçib, onlardan öyrənmək amacı ilə, bu parçalarda yazdıqları ilə nə demək istədiklərini özlərindən soruşdum. Düzü gördüklərimi olduğu kimi sizlərə danışmağa utanıram, ancaq yeri gəldiyi üçün gərək deyəm. Anladığım təkcə o oldu, bu şairlərin şeirlərini, oxucuları özlərindən qat-qat yaxşı incələyə bilirlərmiş. Bununla da çox qısa bir sürədə şairlər üzrə bunları öyrənə bildim: onların yaradıcılığı hansısa bilgəlikdən qaynaqlanmır, dedikləri sözlər anadangəlmə bir vergidən, bununla bağlı olan bir coşqunluqdan doğulur, onlar da gələcəyi deyən baxıcılar, falçılar sayaq anlaq yiyəsidirlər; axı belələri də çoxlu yaxşı soraqlar verir, ancaq bunu haradan bildiklərini özləri də anlamırlar. Şairlər də bax buna oxşar olan bir duyumla yazıb, yaradırlar; ancaq ən acınacaqlısı bu da deyil, onların bu vergilərinə güvənib, özlərini bütün işlərdə başqa insanlardan üstün sanmalarıdır. Mən, dövlət qulluqçuları ilə olduğu təki, bu şairlərdən də anlaqca yüksəkdə dayandığımı bilincə, onlardan aralandım. Lap sonda mən uzmanların(sənətkarların) yanına gələsi oldum. Onların işlərinə gəlincə, mənim bu işlərdən baş açmadığım özümə gün təki aydın idi, ancaq onlardan çoxlu yaxşı bilgilər öyrənə biləcəyimə də inanırdım. Mən ilk baxışda yanılmadığımı gördüm, onlar doğrudan da mənim bilmədiyim çoxlu nəsnələri bilirdilər. Ancaq bir az da dərinə getdikcə, onların da elə şairlər sayağı, yanlışa qapıldıqlarını gördüm: onlar anadangəlmə aldıqları yaradıcılıq bacarıqları ilə öyünüb özlərindən çıxır, bütün qalan işlərdə də hamıdan üstün bilikləri olduğunu düşünür, bununla da bilgəlik anlayışını kiçildib, dəyərsizləşdirirdilər; bundan sonra mən bir də tanrının dediyi sözün üstünə qayıdıb, özümdən soruşdum: mən nə etməliyəm?—mən necə varamsa, eləcə də qalmalıyammı, yəni onların bilgəliyinə oxşamayan bu bilgəliyimlə, onların anlamazlığına bənzəməyən bu anlamazlığımla, baş-başa verməliyəm, yoxsa onlar təki olmağa çalışmalıyam? Onda özümə də, orakula da dedim: mən necə varamsa, eləcə də qalmağı üstün tuturam.

Bax, mənim bu araşdırmalarım, ay afinalı kişilər, bir yandan mənə qarşı çoxlu acıqlı, yanıqlı adamları ortaya çıxardı, elə buradan da bu yalanlar törəyib artmağa başladı, başqa yandan da mənə bu bilgə adını yapışdırmağa başladılar, axı mənim başqalarının bilgəliyini danmağımı görənlər, onlarda dandığım bilgiləri özümün bildiyimi sanırdılar. Özlüyündə isə, a kişilər, gerçəklikdə tanrıdan başqa bir bilgə ola da bilməz, tanrı isə, mənim adıma dedikləri ilə ancaq onu açıqlamaq istəmişdi, insan bilgəliyi olduqca kiçik, az qala dəyərsiz bir nəsnədir, Sokratı isə bir örnək olaraq göstərməklə, adamlara bunu anlatmaq istəmişdi: sizlərdən Sokrat sayağı düşünənlərə: “o yana getmə, bəri gəl”, bilgə demək olarsa da, bu ancaq onun öz bilgəliyinin dəyərsizliyini anladığı üçündür. Mənə gəlincə, elə bu gün də axtarıb- arayıb tanrı sözünün doğruluğunu adamlara anlatmağa çalışmaqdayam, mənə bilgə görünən kiminləsə, istər bizlərdən, istərsə yadelli olsun, üzləşdimmi, o andaca tanrının düz dediyini göstərmək üçün, bu adamın bilgə olmadığını, onun özünə də, yörəsindəkilərə də anladıram. Bax bu işlərlə çalışmaqla da mən, nə şəhərimiz üçün, nə də öz ev-eşiyim üçün önəmli bir iş görməyi çatdıra bilmirəm, tanrıya ürəkdən göstərdiyim bu qulluğumla da, gördüyünüz kimi, ən yoxsul bir dolanışıqla yaşamaqdayam.

Bundan başqa, öz istəkləri ilə mənim başıma yığışan gənclər, dolanışıq korluğu çəkməyən, özü də varlı kişilərin oğulları ola-ola, mənim adamların bilgəliyini necə sınadığıma baxmaqdan doymurlar, sonra da məni yamsılayaraq, özləri də başqalarını bu sayaq sınaqdan keçirirlər; mənə elə gəlir, onlar da mənim elədiyim təki, özlərini bilgə sayan kimsələrə özlüyündə belə olmadıqlarını göstərə bilirlər. Onların bilgə olmadıqlarını göstərdikləri adamlar isə, özlərindən inciməkdən, məni qınayırlar, sonra da belə bir söz çıxarmağa başlayırlar, deməyəsən Sokrat adında birisi, gəncləri pis yollara çəkir. Birdən onlardan soruşan olsa: “axı bu Sokrat nə işin yiyəsidir, nə öyrədir?”—onda bunların deməyə bir sözləri olmadığından, sudan quru çıxmaq üçün, bütün çağlarda bilgələrin dalınca deyilmiş dedi-qoduları dilə gətirirlər: o, yerin altında, göy üzündə olan işlərə baş qoşur, bununla tanrıların işinə qarışıb, onlara saymazlıq göstərir, öz yalanlarını doğru adına adamlara sırıyır. Bu adamlar sözün düzünü deməkdən ona görə çəkinirlər, birdən onların nəyisə bilməyə-bilməyə özlərini bu işin bilicisi kimi göstərməklərinin üstü açıla bilər. Mən bilən bu adamlar, çoxsaylı olmaqla, yersiz ötkəmliklə, varlı olmaları ilə, bir yandan da öz aralarında anlaşıb, ara vermədən mənim adıma olmazın yalanlar uydurmaları ilə, sizlərin qulağını doldura bilmişlər. Bax bu mənim üzümə keçən, Melet, Anit, Likon da onların əlaltılarıdır: Melet—incik düşmüş şairlərin, Anit—uzmanların, Likon isə, sözçülərin(ritorların, oratorların) acığını məndən çıxmağa çalışırlar. Ona görə də sözümün başlanğıcında sizlərə, belə az bir sürədə, bu böyük yalanların üstünü açmağın ağırlığından gileylənmişdim. Sözün düzünü bilmək istərsəniz, bu dediklərimdən başqa söz axtarmayın da, necə görürsünüz, mən sizlərə nə varsa hamısını, olduğu təki, gizlətmədən, gərəklisindən tutmuş önəmsizinə kimi, bircə-bircə danışmaqdayam. Bilirəm, bu danışıqlarımı da çoxlarınız bəyənməyəcək, ancaq elə bu da, yəni çəkinmədən sözün düzünü deməyim, mənim yox, onların: məni qaralamaq istəyənlərin yalan danışdığını açıb ağartmaq üçündür. Siz haçansa, istər indi, istərsə gələcəkdə, bu işləri araşdırsanız, bunun elə belə də olduğunu tapacaqsınız. Beləliklə də məni ilkin olaraq suçlayanların yalanlarının üstünü açmaq üçün dediklərimi, elə bilirəm, yetərli saymaq olar; indi isə mən, dediyinə görə bizim şəhərimizi ürəkdən sevən bu Meletlə, onun çiyin yoldaşlarının dediklərini yalana çıxarmağa çalışacağam. Qoy belə də olsun, onların mənə qarşı irəli sürdükləri bu suçlamanın, məni istəməyənlərin hamısının sözü bir yerə qoyması demək olduğu bəllidir. Bunların dediklərinin özəti belədir: Sokrat gəncləri düzgün yoldan sapdırıb, pozğunluqlara çəkməklə yasaları pozur, şəhərimizin tapındığı tanrıları tanımır, onların yerinə başqa tanrıları qoymaq istəyir. Bax, belə bir suçlama sırası; indi gəlin bu sıradan ayrı-ayrı sözləri seçib görək, bunlar nə demək istəyirlər. Melet durub deyir, mən yasaları pozaraq, gəncləri düz yoldan sapdırıram, ancaq mən isə deyirəm, Meletin özü yasaları lağa qoymaqla onları pozur, onun üçün önəmli olmayan işlərdən ürəyiyanan adamlar təki danışıb, adamları boş yerə məhkəmə qurmağa çağırır; gəlin, bunun belə olduğunu sizlərə göstərim.

-Melet, bir mənə de görüm, sən şəhərimizin gənclərinin yaxşılığını ürəkdən istəyirsən, eləmi?

-Sözsüz, mən bunu istəyirəm.

-Onda mənə de görüm, onların yaxşılığı üçün çalışan kimdir? Sən onların yaxşılığına çalışan birisi olaraq, bunu bilməmiş olmazsan. Onların pisliyini istəyəni tanıyırsan: ona görə də məni bunda suçlayıb bu məhkəməyə çəkib gətirmisən; indi də onları yaxşılığını istəyən kimdir, onu de. Bax görürsən, Melet, sən susub, nə deyəcəyini kəsdirə bilmirsən. Sənin doğrudanmı utanan üzün yoxdur? Sənin susqunluğun, bu işlərin sənin üçün azacıq da olsa önəmi olmadığından soraq vermirmi? Ancaq, susma, danış: kimdir gənclərin yaxşılığını istəyən?

-Yasalar.

-Ay gözümün işığı, mən səndən bunu soruşmuram, gənclərin yaxşılığını istəyən bu yasaları kimlərin bildiyini, yerinə yetirdiyini soruşuram.

-Bax onlar, Sokrat,- buradakı hakimlər.

-Nə danışdığındır, Melet! Doğrudanmı bu adamlar gənclərə düz yol göstərib, onları yaxşı olmağa yönəltməyi bacarırlar?

-Çox gözəl də bacarırlar.

-Onların hamısı? Yoxsa biriləri bacarır, o biriləri yox?

-Hamısı bacarır.

-And olsun Heraya, çox yaxşı danışırsan, gör hələ başqalarının işinə yarayan nə çox adamlar var imiş! Yaxşı, bu qulaq asan adamlar necə, onlar da gəncləri yaxşı olmağa öyrədirlər, ya yox?

-Onlar da.

-Gənəşik toplantısından olanlar necə?

-Onlar da.

-Melet, sən bilərsən, Xalq Yığıncağında toplaşanlar, gəncləri korlayıb eləmirlər? Yoxsa onlar da hamısı, gənclərimizi yaxşı olmağa öyrədir?

-Onlar da hamısı, yaxşı olmağı öyrədirlər.

-Belə çıxır, bütün afinalılar gənclərimizin yaxşılıqsevər, gözəl insanlar kimi yetişməsinə çalışır, təkcə mən onları korlayıram. Sən bunumu demək istəyirsən?

-Elədir, bunu deyirəm.

-Ancaq mənim adıma, deyəsən, olmazın qaralar yaxırsan a! Onda mənə de görək: atlarla belə bir iş olurmu, hamı onları yaxşı öyrətməyə çalışır, ancaq birisi onları korlamaq istəyir? Yoxsa tərsinədir, hansısa birisi, ya da bir-ikisi onları yaxşılaşdırmağı bacarır, deyək miniciliyi yaxşı bilənlər, ancaq yerindən duran, bunu bacarmayan çoxları, bu işə baş qoşanda atları korlayırlar? Melet, elə başqa ələ öyrədilən heyvanlarla da belə olmurmu? Bilmirəm indi sən Anitlə bunu da danacaqsınız ya yox, bu doğrudan doğruya gəncliyin çox böyük uğuru olardı da, hamı onları yaxşılığa öyrətsin, yalnız bir adam onları korlamaq istəsin. Melet, məncə sən gənclərin işlərinə qayğı göstərmədiyini, bu işlərin sənin üçün önəmi olmadığını yetərincə göstərdin: məni məhkəməyə çəkib suçladığın bu işlərdən sənin nə başın çıxır, nə də sənin üçün onların bir isti-soyuğu da yoxdur. Bax, Melet, Zevsin adı üçün, bir bizə de görək: yaxşı yurddaşların arasında yaşamaq gözəldir, yoxsa pis? Niyə susursan, dillənsənə! Mən səndən çox da elə başsındıran söz soruşmuram axı. De görək, pislər—özləri ilə oturub duranlara yamanlıq eləyirmi, yaxşılar—öz yörəsindəkilərə yaxşılıq eləyirmi?

-Sözsüz, eləyirlər.

-Yaxşı, de görək elə birisi olarmı, öz yaxınlarından yarar yox, korluq görmək istəsin? Niyə susursan, yaxşı adam, axı yasaya görə sən mənim sorğularımı yanıtlamaqdan boyun qaçıra bilməzsən! Belə bir adam varmı, özünün korluğunu(ziyanını) istəsin?

-Mən bilən beləsi ola bilməz.

-Yaxşı. Onda de görək, sən məni məhkəməyə verəndə, mənim gəncləri bilərəkdən korladığımı düşünürsən, yoxsa bilməyərəkdən?

-Düşünürəm, sən onları bilərəkdən korlayırsan.

-Bu necə olur, Melet? Sən belə gənc ola-ola, məndən artıq bilgə də olursan, pislərin öz yaxınlarına yamanlıq, yaxşıların öz içkinlərinə yaxşılıq elədiklərini də bilirsən, ancaq mən bu qoca yaşımda oracan anlamaz oluram da, öz yaxınlarıma yamanlıq eləyib, onların da mənə bunu eləyəcəklərini qanmıram, sənin deməyinə görə, mən könüllü olaraq özümə qarşı belə bir böyük pisliyə qol qoyuram! Bax bu sözünə mən inanmıram, Melet, elə bilirəm, başqaları da inanmazlar. Mən ya korlamıram, yox korlayıramsa da, deməli bunu bilməyərəkdən eləyirəm; bunların ikisi də sənin yalanını üzə çıxarmaqdadır. Mən onları bilməyərəkdən korlayıramsa, onda yasalara görə, mənə öyüd verilməli, bu yoldan çəkindirməlidirlər, məhkəməyə vermək yox; bununla da mən bilməyərəkdən elədiklərimdən əl çəkməli oluram. Sən məndən uzaq gəzib bunları mənə öyrətmirsən, sonra da məni dartıb bu məhkəməyə gətirirsən, mənim öyrənmək gərəyimi ödəməkdənsə, ölməyimi istəyirsən.

Ay afinanın kişiləri, yəni doğrudanmı sizlərə aydın deyilmi, mən dediyim kimi, Melet üçün bu danışdığı sözlərin haçansa da önəmi olmayıb; yaxşı, onda, ay Melet, de görək mən bu gəncləri nə sayaq korlayıram axı? Sənin məhkəməyə yazdığın suçlamandan belə çıxmırmı, mən onlara şəhərimizin tapındığı tanrılara sayğısızlıq göstərməyi, başqa tanrılara tapınmağı aşılayıram? Mənim öz öyrətmələrimlə adamları korladığımı ortaya atanda, sən bunumu demək istəyirsən?

-Düzdür, bunu demək istəyirəm.

-Onda elə o tanrıların adı üçün, Melet, demək istədiklərini, mənim üçün də, bura toplaşanlar üçün də bir az aydın, geniş danışsana. İş burasındadır, mən sənin nə demək istədiyini anlaya bilmirəm: deyəsən mən bir sıra tanrıları tanıyırmışam, demək tanrıtanımaz deyilmişəm, ancaq mənim suçum bu imiş, sən demə mən şəhərimizin tanıdığı tanrıları yox, ayrılarını tanıyırmışam; yoxsa sən demək istəyirsən, mən tanrıları bütünlüklə tanımıram, başqalarına da bunu öyrədirəm?

-Elədir, sən tanrıları büsbütün tanımırsan!

-Gülməli adamsan sən, Melet! Niyə belə saçmalayırsan? Demək mən başqaları təki, nə Günəşi, nə də Ayı tanrılar olaraq tanımıram?

-Yoxsa belə deyil?—sayğılı hakimlər, bax bu Sokrat deyir, Günəş-daş parçası, Ay isə torpaq topasıdır.

-Sən burda məni yox, Anaksaqoru suçlayırsan, Melet, bu hakimləri də qanmaz yerinə qoymaq istəyirsən! Yoxsa düşünürsən, bu hakimlər, sənin bu dediklərinin Klazomenli Anaksaqorun kitabında yazıldığını da bilmirlər? Gənclər isə, bunları sən demə məndən öyrənirmişlər, onlar sonra gedib bunları Anaksaqorun yazdığını öyrənsələr, bu sözləri öz adıma çıxdığımı üçün məni çoxdan hoydu-hoyduya götürməzdilərmi? Zevsin adı üçün de, səncə, yəni doğrudanmı mən tanrıları lap azacıq da olsa belə tanımılram?

-Azacıq da olsa belə tanımırsan!

-Bu lap ağ oldu, Melet, mənə elə gəlir sən özün də öz dediklərinə inanmırsan. Ay afinalılar, mənə elə gəlir, bu adam bir yandan çox sırtıq, çox da yaramaz olduğundan, o biri yandan gənclik anlamazlığından, məni bu məhkəməyə çəkib, qara yaxmağa çalışır. Görünür, bu oturub belə bir tapmaca düşünüb, indi onu ortaya atıb yoxlamaq istəyir: Görəsən bizim bilgəmiz Sokrat, mənim şuxluq elədiyimi, öz sözümü özümün də danmağımı anlaya biləcək, yoxsa mən onu da, bura yığışanları da yanılda biləcəyəm? Axı gün təki aydındır, bunun mənə qarşı dediyi suçlamada, sözünün başı ilə ayağı düz gəlmir: Sokrat yasaları pozub, tanrıları tanımır, ancaq onları tanıyır. Bu, bizi güldürmək üçün deyilməyibmi? Baxın da, onun bayaqdan dediklərindən bu çıxmırmı? Di dillən dəyərli Melet, sizlər də səs-küyü yığışdırın, axı bundan qabaq sizlərə demişdim, mənim öyrəşdiyim kimi danışmağıma dözməli olacaqsınız. Melet, bir mənə de görüm, bu yer üzündə elə birisi tapılarmı, insanların gördükləri işləri tanısın, ancaq onların varlığını dansın? Ay kişilər, belə hay-küy salmaqdansa, bu adamcığaza deyin mənim sorğumu yanıtlasın da! Yer üzündə eləsi tapılarmı, atların varlığını dansın, ancaq atla görülən işlərin olduğunu danmasın? Ya da fleyta çalanın ola biləcəyini dansın, ancaq fleyta çalğısının ola biləcəyini danmasın? Gözümün işığı, beləsi olmur axı! Görürəm, danışmağa dilin yoxdur, ancaq mən sənə də, bu toplaşanlara da öz sözümü demədən keçən deyiləm. Ancaq sən gərək ən azından bu sorğumu yanıtlayasan: yer üzündə elə bir adam varmı, tanrıları tanıyır, ancaq tanrıcaları* tanımır?

-Yox, beləsi ola bilməz

-Belə de! Nə yaxşı, bunlar səni danışdıra bildilər! Demək, sən boynuna alırsan, mən tanrının varlığını tanıyıram, bunu başqalarına da öyrədirəm,- burda mən tanıdığım tanrıların, sən deyən sayaq “yeni” olmasını indilikdə bir qırağa qoyaq, sən bu məhkəmədə sözün düzünü deyəcəyinə and içmisən, indicə də dedin, mən tanrıların varlığını danmıram; tanrıların varlığını danmıramsa, onda tanrıcaların da varlığını dana bilmərəm, elə deyilmi? Bu, sözsüz belədir. Sən susub dillənmirsən, ona görə belə deyirəm. Yaxşı onda de görək, biz bu tanrıcaların da ya tanrı, ya da tanrıların törəmələri olduğunu sanmırıqmı? Dillən: ya hə, ya da yox?

-Elədir, sən deyən kimidir.

-Mən tanrıcaları danmıramsa, bunu sən də deyirsən, tanrıcalar da özlüyündə elə tanrı sayaq varlıqlardırsa, onda belə çıxır, sən bura toplaşan adamları ələ salırsan, onlarla tap-tapmaca oynayırsan, deyirsən, mən tanrıları danıram, ancaq onları tanıyıram, axı mən tanrıcaları tanıyırımsa, bu belədir. Başqa yandan, tanrıcalar, deyək bu nimfalar təki, tanrıların uşaqlarıdırsa, onda o hansı adamdır, tanrının uşaqlarının varlığını tanıyır, ancaq tanrıları tanımır? Bu bilirsənmi necə bir qanmazlıq olardı?—kimsə qatırın eşşəklə atdan törədiyini danmır, ancaq eşşəklə, atın ola biləcəyinə inanmır! Yox, Melet, ya sən burada bizləri barmağına dolayırsan, ya da bilmirsən məni nədə suçlayasan, ürəyin soyusun. Sən axı, lap azacıq anlağı olan kimisə necə inandıra bilərsən, birisi tanrıları, tanrıcaları danır, ancaq elə onlara da inanır. Beləliklə də ay afinanın kişiləri, Meletin dediklərinin ağ yalan olduğu da, mənim suçsuz olmağım da, burada dediklərimdən açıq-aydın görünməkdədir. Mən danışığımın başlanğıcında adamların birilərinin məndən niyə yanıqlı olduğunu da sizlərə anlatdım, bu sözlərimin doğru olduğuna güvənə bilərsiniz. Mənim evimi yıxsa, elə bu dediyim, məndən yanıqlı olan adamların yaydıqları yalanlar yıxacaq, bu Melet, Anit kimilər yox; belə yalanlar neçə-neçə yaxşı adamların evini yıxıb, görünür bundan sonra da çox yıxacaqdır. Elə düşünməyin, bu işə düşənlərdən sonuncusu mən olacağam!

Ola bilər, sizlərdən biri qayıdıb desin: Sokrat, belə işlərə baş qoşduğuna görə utanmırsanmı, bax elə buna görə də, indi səni öldürmək istəyirlər? Mən də qayıdıb bu adama deyərdim: ay mənim istəkli arxadaşım, nəyisə düzgün eləməyi bacarmayıb, yanlışa qapılmasından; özünün insana yaraşan sayağı ömür yolundan azıb, yaman adamların sırasına qoşulmasından; ha belə bunun kimi yanlışlardan, yaramazlıqlardan, büsbütün qaçmağa çalışan, seçdiyi bu ömür yolunda ölümü də gözünün altına alıb, ondan qorxusu olmayan, beləliklə də lap azacıq olsa belə, yararlı işlər görməyi bacaran adamı sən düzgün dəyərləndirə bilmirsən. Sənin deməyindən belə çıxır, Troyada qorxub çəkinmədən özlərini dirigözlü ölümə atan yarımtanrılar da yaxşı iş görməyiblər, yoxsa unutmusan, Fetidanın oğlu*, ad-sanını qorumaq üçün ölümdən qorxub çəkinməyəndə, onun tanrıca olan anası demişdi: “İstəkli oğlum, sən arxadaşın Patroklun öcünü almaq üçün Hektoru öldürsən, özün də ölməli olacaqsan; Tanrılar, Priamın oğlunun ölümündən bir az sonranı sənin ölüm çağın olaraq seçmişlər”—bunları bilə-bilə o yenə də ölümdən çəkinmədi, arxadaşının ölümünə görə yağıdan öc almağı bacarmayan birisi kimi tanınmağı özünə sığışdırmadı, bu da onun sözüdür: ”Yağımı öldürən anda özüm də ölsəm sevinərəm, yoxsa bu aypara biçimli gəmilərin yanında qalıb, adamların gözündə gülünc görünmək, torpağa ağır yük olmaqdansa, ölüm yaxşıdır”. Bu anda onun nə üçün, nə ölümdən, nə də baş verə biləcək qorxulasılardan çəkinmədiyini düşünüb-daşındınızmı? Sizlərin seçdiyiniz qoşun böyüklərinin buyuruğu ilə mən Potideydə, Amfipolda, Deliydə, yurd uğrunda savaşlarda ölümün gözünə dik baxıb, döyüşlərdən qaçmamaışamsa, indi tanrının buyuruğu ilə apardığım fəlsəfə çalışmalarından da, nə ölüm qorxusu, nə də ayrı bir nədənlə çəkilən deyiləm, mən bundan qorxub qaçsaydım da onda məni məhkəməyə çəkib, tanrıları tanımamaqda suçlaya bilərdiniz, axı belədə mən ölüm qorxusundan, orakulun dediklərinə qulaq asmaqdan boyun qaçırmış olardım, özümü yalandan sizlərə bilgə olaraq göstərmək istərdim, axı ölümün nə olduğunu bilmədən ondan qorxmaq da elə yalançı bilgəlikdir, belədə özünü, bilmədiyini bilən təki aparırsan. Bir kimsə ölümün nə olduğunu bilmir, onun insan üçün yaxşılıqmı, yamanlıqmı gətirəcəyini də bilən yoxdur, ancaq hamı ondan qorxur, sanki onun insana yamanlıq gətirəcəyini artıq bilirlər. Bilmədiyin nəyisə bildiyini düşünməkdən də böyük qanmazlıq ola bilərmi? Mənə gəlincə, çoxlarından ancaq bununla seçilirəm: mənim bilgələyim ondan bilinir, Aidi* gedib görməyənəcən, onun necə bir yer olduğunu bilmədiyimi düşünürəm. Yasanı pozub, məndən üstün olanı eşitməmək, bu istər tanrı, istərsə insan olsun,- bax bunun yaramazlıq, utanmazlıq olduğunu mən bilirəm. Ona görə də, bəri başdan yamanlıqdan çox yaxşılıq gətirə biləcəyini düşündüyüm nələrdənsə qorxub çəkinməyi anlağıma belə sığışdırmıram. Anit deyir, mən ya gərək bura gəlməyəydim, gəlmişəmsə gərək mənə ölüm kəsilsin, yoxsa məni sağ buraxsanız, sizlərin bütün oğullarınızın hamısını düz yoldan azdıracağam, indi birdən bu yaramazın dediklərinə inanmayıb məni buraxsanız, üstəlik desəniz: Sokrat, biz bu dönə Anitin dediklərinə baxmayıb, səni buraxırıq, ancaq sən gərək bu araşdırmalarından, fəlsəfə öyrətməyindən əl çəkəsən, bu işlərə görə bir də ilişsən sənə ölüm kəsəcəyik, onda mən də sizlərə bunları deyərdim: “Mən sizlərə tanrıdan ancaq ən yaxşı olanları diləsəm də, sayğı bəsləsəm də, sizlərin yox, tanrıların sözünü tutacağam, ona görə də, yaşadıqca filosofluğumdan da əl çəkməyəcəyəm, qarşıma çıxanları dilə tutub, inandırıb, yenə də dedikcə deyəcəyəm: ay gücü ilə, bilgəliyi ilə ad çıxarmış, Afinanın sayğılı kişisi, sən nədən belə utanıb-qızarmadan, axça qazanmaq üçün gecə-gündüz əlləşib vuruşursan, ancaq ad-san qazanmağının, anlaqlı olmağının, düzgünlüyünün, öpözünün qayğısına qalmırsan, onları artırmağa çalışmırsan?” Birdən sizlərdən biri durub desə, o belələrindən deyil, onda mən onun yaxasından yapışıb, oçağacan sorğuya tutacağam, sınağa çəkəcəyəm, danacağam, öyrənib bilim, o doğrudanmı dediyi təkidir, ya yox; görsəm o özündə olmayan üstünlükləri yalandan öz adına çıxmaq istəyir, onu yamanlayıb deyəcəyəm, nəyə görə o, yaxşını yamandan ayırd eləməyi öyrənməyib, yamanlığı yaxşılıqdan artıq dəyərləndirir. Qarşıma çıxan kim olur olsun: qoca, gənc, yadelli, mən bunu onlara deməkdən çəkinməyəcəyəm, ancaq ən başlıcası sizlərdən yapışıb əl çəkməyəcəyəm, axı sizlər mənim qandaşlarımsınız. İnanın, mən bununla ancaq tanrıların buyuruqlarını yerinə yetirməkdəyəm, onu da biləsiniz, bizim şəhərdə mənim tanrılara göstərdiyim bu qulluqdan da gərəkli, önəmli bir iş görən yoxdur, ola da bilməz. Axı mən bütün günü sizlərin qocanızı, gəncinizi yaxalayıb hey deyirəm, gücünüzü öncə öz bədəninizi, axçanızı yaxşılaşdırmağa yönəltməyin, birinci öpözünüzün yaxşılığına çalışın: axça qazanmaqdan ərənlik törəmir, ancaq istər tək-tək adamlar olsun, istərsə toplumda, ərənlik qazananların axçası da, başqa gərəkli nəsnələri də olur. Mən gəncləri yoldan azdırmışamsa, onlara ancaq bu sözləri demişəm, bu isə yaramazlıq törədən sözlər deyil axı. Kimsə mənim bunlardan başqa bir söz danışdığımı deyirsə, demək onun başı yaxşı işləmir. Ona görə də, afinalılar, budur sizə deyirəm: bilmirəm, sizlər bu Anitə qulaq asacaqsınız, ya yox, yoxsa məni sağ buraxacaqsınız—mən indiyəcən nə eləyirdimsə, onu da eləyəcəyəm, buna görə məni dönə-dönə öldürsəniz belə.

Bu nə hay-küydür salmısınız, ay afinalılar, mən axı sizlərə dedim, qoyun sözümü sonacan deyim; elə bilirəm qulaq asmağınızın sizə yararı da olmamış deyil. Mən indi başqa sözlər də deyəcəyəm, sizlər yenə də buna görə qışqırmaq istəyəcəksiniz, ancaq gəlin belə eləməyin. Arxayın ola bilərsiniz, sizlər məni belə olduğuma görə öldürsəniz, özünüzə məndən çox yamanlıq edəcəksiniz. Bu Meletin, Anitin mənə yamanlıq eləməyə gücləri çatmaz, mənim ürəkdən inandığım belə bir gerçəklik var: pislər yaxşılara yamanlıq eləyə bilməzlər. Ola bilsin o, yaxşını öldürə, yurdundan qova, incidə bilər. O da, başqaları da, ola bilsin bununla böyük yamanlıq elədiklərini düşünürlər, ancaq mən belə saymıram; bax onların indi eləmək istədikləri, sizlərin əli ilə məhkəmə qurmaları, insanı suçu olmadan ölümə sürükləmələri, buna yamanlıq demək olar. Ona görə də, ay afinalılar, elə düşünməyin mən burada ancaq özümü doğrultmaq üçün danışıram, mənim çalışdığım sizlər üçündür, dediyim odur, mənə ölüm kəsib, tanrıların sizlərə verdiyi ərməğanı əldən buraxmayasanız. Doğrudan da sizlər məni öldürsəniz, mənim təki birisini tapmağınız qolay olmayacaq, gülməli çıxsa da deyim, mənim sizin şəhərdəki işimi mozalanın(atmilçəyinin) işinə də oxşatmaq olar: bu yekə, yaxşı soylu, iş-güc bacaran, ancaq yeyib-yatıb ərincəkləmiş varlığın onu sancıb, incidib yerindən tərpədən bir nəsnəyə gərəyi vardır. Özlüyündə, mənə elə gəlir, tanrılar məni şəhərimizə belə bir iş üçün göndəriblər, mən gərək bütün günü gəzib dolanam, hara gərəksə qonub, sizləri oyadam, dilə tutam, qınayam, sancam. Bu işi mənim kimi görə biləcək başqasını tapmaq qolay deyil, a kişilər, dediklərimə inanırsınızsa məni, bu işimi görə bilmək üçün sağ buraxa bilərsiniz. Çox ola bilər, yuxudan diksinib kal duranlar sayağı, yarıyuxulu olduğunuzdan, anlamazlıqdan, məni vurub öldürə də bilərsiniz, yəni bu Anitin dediyini eləyərsiniz, onda sonradan tanrılar sizin gününüzə acıyıb bir başqasını göndərənə kimi, bütün qalan ömrünüzü də yuxuda keçirəcəksiniz. Məni isə elə bil tanrılar sizlərə bir ərməğan olaraq veriblər, bunu nədən belə dediyimə gəlin özünüz də baxın: sizlər öz aranızdan elə birisini tapa bilərsinizmi, mənim təki, bütün dolanışığını bir qırağa atıb, illər uzunu ev-eşiyinin diriliyinin dağılmasına dözür, ancaq sizlərin işlərinizə qayğı göstərməkdən bir an olsa belə yaxasını qırağa çəkmir, sizlərə bir-bir— ata, ya böyük qardaş qayğısı ilə yanaşıb, yaxşıların sırasına qoşulmağa çağırır, buna inandırmağa çalışır. Bu gördüyüm işlərdən mənim hansısa qazancım olsaydı, verdiyim öyüdlərə görə axça alsaydım, onda məni nədəsə sorunlu saya bilərdiniz, ancaq özünüz də görürüsünüz, qızıl-qırmızı üzümə keçib, məni olmazın işlərdə suçlayan bu arsızlar belə, mənim öyrətdiklərimə görə kimdənsə axça götürdüyümü, ya da istədiyimi, burada dilə gətirə bilmədilər; mənim isə bu dediklərimə sizləri inandıracaq bircə tanığım var—bu mənim gördüyünüz, göz önündə olan yoxsulluğumdur! Ola bilsin də, sizlərə çöçün görünə bilər, mən nədən bu öyüdlərimi tək-tək adamlara, ya da başıma toplaşanlara deyirəm, ancaq Xalq yığıncaqlarına qatılıb, bütün şəhər adamına birdən bunları çatdırmıram. Bunu nədən belə elədiyimi mən sizlərə dönə-dönə anlatmışam, düzünü bilmək istəsəniz, məni bütün bu işlərə yönəldən tanrılardan gələn bir səsdir; axı bu Melet də elə mənim bu durumumu öz suçlamasında ələ salmaq istəmişdir. Bu məndə uşaqlıq çağlarımdan başlamışdı: birdən durduğum yerdə, hansısa səs eşidirəm, bu səs məni görmək istədiyim hansısa işdən çəkindirir, ancaq deyim, bu səsin məni hansısa bir işə yönəltməsi də olmur. Bax elə bu səs də, məni dövlət işlərinə qoşulmağa qoymur. Sizləri inandırıram, afinalılar, mən dövlət işlərinə baş qoşsaydım, çoxdan başımı yemişdilər, onda nə özümə, nə də sizlərə bir yararım da dəyməzdi. Gəlin məndən inciməyin, mən sizlərə sözün düzünü deyəcəyəm: dövlətin işlərində baş verən əyrilikləri, yasa pozuntuluqlarını açıq-aydın deyib, sizlərə, ya da başqa hansısa çoxluğa qarşı çıxmaq istəyən birisi, toplumda uzun sürə sağ qala bilməz. Yox, kimsə düzgünlük uğrunda çarpışırsa, bununla belə, qısa bir sürədə sağ qala bilirsə, o da gərək öz işini təkbaşına görməyə çalışsın, dövlət işlərinə qatılmasın. Dediklərimin doğruluğunu göstərmək üçün sizlərə düşündüklərimi yox, çoxunuzun artıq eşitdiyi bir olayı—yəni öz başıma gələnləri danışmaq istəyirəm. Gəlin qulaq asın, onda görəcəksiniz, başıma nələr gəlmiş, biləsiniz, mən ölüm qorxusu altında belə, dövlətin görmək istədiyi əyri işlərə qol qoymamışam. Mənim indi danışmaq istədiyim, sizlərə üzücü, darıxdırıcı da görünə bilər, ancaq bunlar doğrudan da elə danışdığım kimi olubdur. Afinalılar, mən bizim şəhərdə haçansa bir dövlət qulluğunda işləməmişəm, ancaq yasalara uyğun olaraq, bir ara Gənəşik toplantısında işləməli olmuşam. Gənəşik toplantasının yığıncaqlarına başçılıq eləmək sırası bizim Antioxid uruğuna(tayfasına) çatanda, sizlər onda bir neçə strateqi, onların yaxınları ilə birlikdə məhkəməyə vermək, onlara ölüm kəsmək istəyirdiniz, onları dəniz döyüşündə yenilməkdən savayı, bir də yaralıları, dənizə tökülmüş döyüşçüləri atıb qaçmaqda suçlayırdınız,- bu isə büsbütün yasanı pozmaq demək idi, sonradan sizlər də bunun belə olduğunu boynunuza aldınız. Oradakı görəvlilərdən təkcə mən bunun yasaları pozmaq olduğunu deyib, sizlərin istəminə qarşı çıxdım, onda, sözçülər məni tutuqlamağa çağırdılar, elə sizlər də çığır-bağır salıb, məni damlatmaq istəyirdiniz,- mən onda düşünüb-daşındım, bildiyiniz kimi, sizlərə qoşulub yasaları pozmaqdansa,-damlanmağı, öldürülməyi, üstün tutdum. Bu, şəhəri xalqın özünün yönətdiyi çağlar idi, sonra oliqarxların Otuzlar deyilən yığnağının, şəhərimizi yönətməyə başladığı çağlarda, onların görəvliləri mənimlə birgə dörd adamı da yanlarına çağırıb, Salaminə gedib oradan Leontu öldürmək üçün, tutub gətirməyi tapşırdılar. Bilirsiniz, onlar çoxlarına belə tapşırıqlar verib, bacardıqca adamların gözünün odunu almağa çalışırdılar. Mən onda da sözlə yox, işdə göstərdim, loru dillə desək, ölüm mənim üçün boş bir sözdür, ancaq yasanı pozmağa, tanrıtanımazlığa qarşı çıxmaq—bunlar mənim üçün önəmlidir. Bu hakimiyyət necə güclü, qaniçən olsa belə, məni əyrilik eləməyə sürükləyə bilmədi, biz onların yanından çıxandan sonra, o dörd adam Salaminə yollanıb Leontu tutub gətirdilər, mən isə onların buyuruğuna qol qoymadan çıxıb evimə getdim. Bu hakimiyyət bir azdan yıxılmasaydı, buna görə məni öldürəcəkdilər. Sizin aranızda bu dediklərimin düzgünlüyünə tanıq olacaq çoxlu adamlar vardır.

Belə olayların baş verdiyi toplumda mənim dövlət qulluğunda işləyib, uzun illər yaşaya biləcəyimə inanardınızmı, özü də mən bu illərdə yaşadığım təki, ərdəmli bir ömür sürüb, düzgünlüyü qorumağa çalışsaydım, bunu ən başlıca işim saysaydım, sizcə məni sağ qoyardılarmı? Bu olası iş deyil, afinalı kişilər! Tək mənim üçün yox, bir kimsə üçün də bu olası deyil. Mənim isə bütün ömrüm boyu ancaq bir üzüm olub, istər qarışmadığım dövlət işləri olsun, istərsə özəl işlərim, mən düzgün olmayan bir dənə də işə qol qoymamışam, başqalarını da buna çağırmışam(indi bu başqalarını, mənim öyrəncilərim adlandırır bu yalançılar). Mən haçansa, kiminsə öyrətməni olmamışam, ancaq ya gənc olsun, ya qoca, mənə qulaq asmaq istəyəndə, ya da nə elədiyimə baxmaq istəyəndə, onları qovmamışam da. Mən bu danışıqlarım üçün bir kimsədən axça almamışam, yoxsul olsun ya varlı, nə soruşublar demişəm, kimsə mənimlə söz deyişməsinə çıxmaq istəyibsə, onlarla da anlaşmışam. İndi bu adamlar yaxşı olublar, ya pisdirlər, sözün düzü mən bunu bilmirəm, mən isə özüm sarıdan onlara hansısa bir bilimi öyrətməmişəm, nə də öyrədəcəyimi boyun olmamışam. İndi kimsə durub deyirsə, mən ona nələrisə öyrətmişəm, ya da bu yöndə hansısa danışıqlar aparmışam, onların bu yalanlarına inanmayın. Onda nədən ötrü bir çoxları mənim başıma toplaşıb, uzun sürədə mənimlə birgə olmağı istəyirlər? Bunu da mən sizlərə danışmışam; mən bu işin düzünü sizlərə söyləmişəm: ona görə, onlar mənim, bilgə olmayıb özünü belə adlandıranların iç üzünü açıb göstərməyimə baxmağı sevirlər. Axı bu işdə adamların könlünü açan nəsə vardır. Bunları eləməyi isə mənə tanrılar aşılayır, öncəgörmə, yuxugörmə təki görüntülərlə mənə anladırlar. Bu dediklərimin düzgünlüyünü sizlərə inandırmaq mənim üçün çox da qolay bir işdir. Mən doğrudan da gəncləri yoldan azdırıramsa, onlardan keçmişdə yoldan azdırdıqlarım artıq yaşa dolublar, indi gərək mənim onları gəncliyində düz yoldan sapdırdığımı anlamış olsunlar, gəlib burada mənim üzümə keçsinlər, ancaq gördüyünüz kimi beləsi burada sizlərin qarşısınıza çıxmadı. Özləri gəlmirsə, onda onların doğmaları: ataları, qardaşları, ya kimisə, yaxın adamlarını yoldan azdırıb korladığım üçün bura gəlib niyə bunu demir? Mən burada onların çoxunu görməkdəyəm: budur Kriton, mənim yaşıdım, özü də bizim dalanda yaşayır, onun atası Kritobul; sonra sifettili Lisaniy, onun atası Esxin; Epigenin atası kefisiyli Antifon; bax bu qardaşları anıram—Feozoditin oğlu Nikosstratla onun qardaşı Feodot; Feodot artıq ölüb, demək qardaşı mənə qarşı danışmaq istəsə, onu bundan çəkindirə bilməz; budur, Demedokun oğlu, Feaqın qardaşı Parad; Aristonun oğlu, Platonun qardaşı Adimant ilə Eantador, sonra Apollodor qardaşlarını görürəm. Mən burada olanların çoxunun adlarını sadalaya bilərəm, Melet düz adamdırsa, gərək öz danışığında onları tanıq olaraq göstərəydi; yox o bunu unutqanlıqdan eləməyibsə, mən buna qarşı çıxmıram, qoy bunu indi eləsin, özü istədiyi kimsəni çağırsın. Siz burada onun dediklərinin tərsini görürsünüz, a kişilər, baxın görürün, Meletlə Anitin deməsinə görə mənim “korladığım” bu adamlar, mənə yardım göstərmək üçün necə əldə-ayaqdadırlar. Mənim yoldan çıxardıqlarımın məni qorumaq istəməsi anlaşılandırsa, onda mənə yardımçı olmağa gəlmiş onların doğmalarına nə deyirsiniz, mən onların qandaşlarına yamanlıq eləmişəmsə, onlar nədən mənə yaxşılıq eləmək istəyirlər?—onların bu elədikləri düzgün olan kimsənin yanında olmaq istəklərindən doğur, bu isə mənim düz, Meletin isə ağ yalan danışdığını göstərməkdədir. Kişilər, elə bilirəm bu konuda danışmaq yetər! Bax mənim özümü doğrultmaq üçün demək istədiklərimin özəti bunlardır. Ola bilsin, burada sizlərdən kimsə indi öz keçmişinin ağrı-acılarını: haçansa mənimkindən yüngül olan bir işlə bu məhkəməyə düşüb, hakimləri dilə tutmağını, onlara yalvar-yaxar eləməyini, göz yaşı tökməyini, onların ürəyini yumşaltmaq üçün öz körpələrini, doğmalarını, arxadaşlarını yığıb bura tökməyini anmaqdadır, ancaq mən qat-qat qorxulası duruma düşsəm də, görürsünüz, bunları eləmirəm. Ola bilər, elə buna görə də kimsə məndən utanmasın, ya da incisin, səsvermədə də bunu ürəyinə salsın. Mən bilmirəm sizlərin arasında belə düşünən var, ya yox; belə düşünəniz varsa, mən onlara yenə də sözün düzünü deyəcəyəm: ağrınızı alım, mənim də doğmalarım vardır; mən Homerin dediyi sayaq palıd ağacından, ya da qayadan doğulanlardan deyiləm, insandan törəmişəm; mənim qandaşlarım da var, üç oğlum da var, afinalılar, biri artıq gəncdir, ikisi körpədirlər; ancaq mən onları bura gətirib sizlərin ürəyini yumşaltmağa çalışmayacağam. Bilirsinizmi mən niyə belə eləyirəm? Bu mənim sizdən incik düşməyimdən, ya da sayğısızlığımdan deyil. Mən ölümdən qorxuram, ya qorxmuram, gəlin bunu da bir qırağa qoyaq, mən belə bir iş tutmağı, nə öz adıma, nə də sizlərin adına yaraşdırmıram, bunun şəhərimizin də adına əskiklik gətirəcəyini düşünürəm, üstəlik belə davranmağım, nə mənim adıma qoşulan bu bilgə ayaması ilə, nə də mənim yaşımla düz gəlmir. Axı necə olsa sizin içinizdə belə bir söz gəzir: bu Sokrat başqalarına oxşamır; elə sizlərin içində də bilgəliyi, igidliyi, ərdəmliyi ilə seçilən kimsə, birdən durub belə bir iş tutsa, öz adını batırmazdımı? Mən ömrümdə, neçə-neçə adlı-sanlı adamların məhkəmə qarşısında necə acınacaqlı durumlara düşdüyünü görmüşəm, onlar nədənsə ölüm deyilən bu sonluğun çox qorxunc olduğunu düşünürlər; az qala düşünməli olursan, yoxsa bunları öldürməsələr, ölümsüz olasıdırlar?! Mənə elə gəlir, belələri bizim şəhərimizin adını batırırlar, bir yadelli bunları görsə, belə düşünməzmi: baxma bu afinalıların igid adamlar olduğunu deyirlər, nə olsun bunlar dövlət başçısını, başqa qulluq yiyələrini özləri seçirlər, ancaq iş bərkə düşəndə özlərini qadın kimi qorxaqcasına aparırlar. Bax buna görə də, ay afinanın kişiləri, bunu nəinki bizim kimi anlayışlı kimsələr belə etməməlidir, sizlər özünüz kiminsə belə etməsinə yol verməməlisiniz, əksinə bu sayaq ağlaşma qurub, şəhərimizin adını batıranlarla, özünü toxdaq aparan suçlulardan, qat-qat artıq qaba davranmalısınız. Ad-sanını qorumaq bir yana, axı hakimlərdən yalvar-yapışla suçundan keçmələrini diləməyin özü düzgün yol deyil, düzgün olan, üstünə qoymaq istədikləri suçda sorunlu olmadığını tutarlı sözlərlə danışıb, eşidənləri inandırmaqdır. Axı bu hakimlər də ona görə seçilməyiblər, kimi istəsələr suçunun üstündən keçsinlər, onlar doğrunu üzə çıxara bilmək üçün seçiliblər; axı onlar hakim seçiləndə and içib demirlər, kimi istəsələr suçunu bağışlayacaqlar, ancaq yasaya uyğun işləyəcəklərinə and içirlər. Ona görə də nə bizlər sizləri yasanı pozmaq üçün dilə tutmalı, nə də sizlər buna yol verməli deyilsiniz, yoxsa hamımız birlikdə ufutsuz olarıq. Ay afinalı kişilər, axı siz mənə demirsiniz, yaxşı olmayanı, düzgün olmayanı, tanrıların bəyənmədiklərini eləyim, yaxşı, indi mən sizin dediyiniz kimi eləyəndə də, bu Melet böyürdən çıxıb məni ufutsuzluqda suçlayıb, məhkəməyə sürükləyir axı. Mən indi sizləri dilə tutub, öz andınızı unudaraq yasanı pozmaq üçün yola gətirə bilsəm, onda mən sizləri tanrının yoxluğuna alışdırmağa çalışmış olardım, burada özümü doğrultmaq yerinə, özümün tanrıtanımazın birisi olduğumu göstərmiş olardım. Özlüyündə isə iş büsbütün başqa sayaqdır; mənim tanrıqanlığım bu məni suçlayanlardakından qat-qat artıqdır, ay afinalılar, ona görə də tanrıları unutmadan, məni elə mühakimə eləməyinizi istərdim, sizlər üçün də, mənim üçün də ən yaxşı olan üzə çıxsın.

2. Məhkəmə onu suçlu sayandan sonra Sokratın çıxışı.

Elə indicə baş verən bu işdən darılmamağa çoxlu tutarqalarım var mənim, ay afinanın kişiləri, sizlər məni suçlu saydınız, düzü bu mənim üçün çox da elə gözlənilməz olmadı. Mənə çöçün gələn burada səslərin bu sayaq bölünməsi oldu*. Mənə elə gəlirdi, bundan qat-qat artıq çox səslə məni suçlu çıxaracaqsınız, ancaq belə azacıq səs üstünlüyü ilə suçlanacağımı gözləmirdim. Vur-tut otuzbir daşı, bu yandan götürüb o yana qoya bilsək, mən suçlu sayılmaram. Demək artıq bu Meletin üzünü görməkdən yaxamı qurtara bildim; bundan başqa görünən bir də bu oldu: birdən bu Anitlə, Likon bunun sözünü tutub bura gəlməsəydilər, Melet səs çoxluğu qazana bilmədiyindən min drahm* görkoldu ödəməli olacaqdı.

Məni suçlu bildiyiniz bu işə görə, Melet bu anda yasanın ona verdiyi girəvəyə arxalanıb, sizləri mənə ölüm kəsməyə çağırır. Çox yaxşı. İndi də yasaya görə mən deməliyəm, suçumun altını necə çəkməyi istərdim. Altını çəkməyimlə, adıma yazılan suç biri-birinə uyğun olmalı deyilmi? Ancaq bu uyğunluğu necə tapaq? Mənim özəl işlərimi bir qırağa tullayıb, özümə dinclik vermədən, böyük bir çoxluğun, az qala hamının getdiyi yaşam yolunu tutmamağımın: axça qazanmağa girişməməyimin, özümə yaxşı ev-eşik qurmamağımın, strateq olmağa çalışmamağımın, xalqa başçılıq eləmək istəyindən daşınmağımın; öz qazancımı güdmək üçün dövlət qulluğuna soxulmaqdan, pusqulardan(qəsdlərdən), dirənişlərdən (qiyamlardan), bizim şəhərdə az qala bir öyrəncəyə dönmüş bu sayaq davranışlardan uzaq gəzməyimin, bütün bunları öz ərdəmliyimə yaraşdırmamağımın; özümün də, sizlərin də işinə yaramayacaq bir yol tutmaq istəməyib, arayıb-axtarıb işinizə yaxşı yarayacaq bir yol tutmağımın,-sizlərin yaxasından yapışıb, öz dolanışığınızdan öncə öpözünüzü düşünməyinizi, özünüzün indinizdən artıq anlaqlı, üstün kimsələr olmağı sizlərə aşılamağımın, şəhərimizin insanlıq ad-sanını ucaltmağın, onu yenidən tikib qurmaqdan üstün olduğunu anlatmağımın, habelə bu sayaq çoxlu “suçlarımın” altını necə çəkməyimi düzgün sayırsınız?—ya da yasaya görə, suçumun üstündən keçəsiniz deyə mən indi sizlərə hansı sayda axça boyun olmalıyam? Ay afinanın kişiləri, nə olar, elə bir yaxşı yol tapın, bu mənim elədiklərimin ödənci olsun, bu gün sizlər də mənə yaraşan bir yaxşılıq eləyə biləsiniz. Sizlərin yetkinliyiniz üçün əməklər çəkmiş, yoxsul, yardımlara gərək duyan, mənim kimi birisinə nə yaraşır, sizcə? Mənə elə gəlir, beləsinə ən çox uyğun gələni, dövlətin öz axçası ilə verdiyi günorta yeməyi alması olardı, bu günorta yeməyinə qatılanlardan: Olimpiya yarışlarında at sürməkdə, ya da başqa gimnastika yarışlarında üstünlük qazananlardan onun nəyi əskikdir?—axı bu adam sizlərin aağgünlüyünüz üçün öz əməyini qızırqanmır, indi də sizlər onun yararı üçün bir iş görsəniz pismi olar? Siz məndən suçlarımın altını necə çəkmək istədiyimi soruşursunuz, mən də deyirəm, özümə bu axçasız verilən günorta yeməyinə qatılmağı kəsirəm. Sizlərə elə gəlməsin mən bayaq burada tökülən göz yaşlarından, yalvar-yapışlardan, dizin-dizin sürünməklərdən danışdığımdan indi özümü dartmaq istəyirəm; yox, ay afinalılar, belə deyil, iş burasındadır: burada az bir sürədə sizləri bir kimsəni bilərəkdən incitmədiyimə inandıra bilməsəm də, ancaq özüm buna ürəkdən inanıram, mən kimsəni bilərəkdən incitməmişəm; başqa şəhərlərdə olduğu sayaq, ölüm kəsilməsini bir gün yox, bir neçə gün çəkən məhkəmədə versəydiniz, sizləri inandıra biləcəyimə arxayınam; indi mən neyləyim, kiçik bir sürədə, belə böyük yalanların üstünü açıb, doğrunu ortaya qoymaq baş tutmayan bir işə çevrilir. Ona görə də mən öyrəncəm üzrə, indiyə kimi bilərəkdən bir kimsəni incitməmişəmsə, onda özümü də incitməyəcəm, o üzdən də, nə eləmədiyim hansısa bir suçu boynuma götürməyəcək, nə də özümün hansısa olmayan bir suçumun altını çəkməli olduğumu dilə gətirməyəcəyəm. Mən bunu nə üçün eləməliyəm axı? Meletin məhkəmədən mənə ölüm kəsilməsini istədiyindən qorxduğuma görəmi, yoxsa yaxşımı, pismi olduğunu bir kimsənin bilmədiyi bu ölümdən üşəndiyimə görəmi? Bunları bilə-bilə, mənim necə əlim gələr, özümə yaxşı olmayan nələrisə yaraşdırım? Ömürlük dustaqlığımı? İki-üç gündən bir dəyişilən bu yaramazların hakimiyyətinin qulu olaraq qazamatda yaşamağı mən özümə sığışdırmaram! Ya da ora salınıb, görkolma axçasını ödəyənə kimi qalmaq, bu da mənlik deyil! Bu da elə mənim üçün ömürlük dustaqlıq deməkdir, axı mənim görkoldu üçün verməyə axçam yoxdur, olmayacaq da.

Yoxsa mən özümün Afinadan qovulmağımı sizlərdən diləməliyəm? Ola bilsin, elə sizlər də indi bunu dilə gətirməyimi çox istərdiniz. Ancaq mən onda gərək necə bir qorxaq olaydım, ölüm qarşısında ürəyimin üzülməyindən bunusa da anlaya bilməyəydim: sizlər, öz doğma yurddaşlarım, mənim aranızda yaşamağıma dözə bilmədiniz, mənim sözlərim sizlərə oracan ağır, yolverilməz göründü, indi durub baş sınırıb, məndən yaxanızı qurtarmağa yollar axtarmaqdasınız; getdiyim başqa bir şəhərdə də mənə belə yanaşmayacaqlarmı? Belə bir iş olmayacaq, ay afinalılar. Mənim saçımın-saqqalımın ağardığı bu çağımda, şəhər-şəhər gəzib bir qaçqın ömrü yaşamağıma dəyərmi? Mən bunu əlimin içi kimi bilirəm, hara getdimsə, gənclər mənim başıma toplaşıb, burada olduğu kimi mənə qulaq asmaq istəyəcəklər; mən onları başımdan dağıtmaq istəsəm, onlar böyüklərini dilə tutub məni şəhərdən qovduracaqlar, mən onları qovmasam, onların böyükləri, onlarla danışdığıma görə məni qovacaqlar. Bu yerdə biriləriniz durub soruşa bilər: “Sokrat bizim yanımızdan qovulandan sonra, sən dilini dinc saxlayıb, səssiz-küysüz yaşşaya bilməzsənmi?” Bax elə mənə, bunu sizlərə anlatmaqdan da ağır gələn iş yoxdur. İndi mən durub desəm, bu mənim tanrıların sözünə qulaq asmamağım olardı, tanrılara qulaq asmadan isə dinc yaşamaq olmaz, onda sizlər mənə inanmayacaqsınız, mənim sözü gülməyə saldığımı düşünəcəksiniz; yox qayıdıb desəm, gündə-gündə ərdəmlikdən söz açmaq, habelə bu kimi insanlıq dəyərlərindən danışmaq, bir sözlə sizlərin arasında elədiyim təki, özümə də başqalarına da dinclik vermədən hamını yaxşılığa çağırmadan, bu sayaq araşdırmalar aparmadan, mənim üçün yaşamağın dəyəri yoxdur, onda mənə lap az inanacaqsınız. Ancaq sözün düzü elə budur da var, ay kişilər, ancaq neyləyəsən, sizləri buna inandırmaq da qolay bir iş deyildir. Bundan başqa da mən özümə yaraşmayan nəyisə boynuma götürməyə də öyrəşməmişəm. Axçam olsaydı, suçlanmaqdan qurtulmaq üçün ayırardım, bundan ötrü ürəyimi sıxmazdım da, ancaq neyləyəsən, o da yoxumdur, gücüm çatan axçanı verməyə sözünüz yoxsa, onu verə bilərəm. Mən sizlərə bir min gümüş ödəyə bilərəm, istəyirsinizsə bunu sizə verə bilərəm. Baxın, ay afinanın kişiləri,- Platon, Kriton, Kritobul, Apollodor- mənə deyirlər, otuz min ödəməyi boynuma götürüm, onlar mənə sayışçı(zamin) durmağı da boyun olurlar; mənim sayışçılarıma güvənirsinizsə, otuz min ödəməyə də tablaşaram.

3. Məhkəmə ona ölüm kəsəndən sonra Sokratın çıxışı

Bir azca gözləməyə tablaşmadınız, ay afinalı kişilər, insanlar arasında adınızın yamanlığa çəkilməsinə qol qoydunuz, şəhərimizi ələ salmaq istəyənlərə: siz ünlü bilgə Sokratı öldürən adamlar deyilmisiniz—deməyə tutarqa vermiş oldunuz. Sizlərə ilişmək istəyənlər, mən bilgə olmasam da, belə deyib, sizləri qınayacaq, aşağılayacaqlar. Ancaq sizlər bir az tablaşaydınız, mən elə özüm ölüb gedəcəkdim; mənim yaşıma baxın, onsuz da ölməyimə elə də çox qalmamışdı. Mən bunu sizlərin hamısına yox, ölümümə səs verənlərə deyirəm. Bu adamlara bir sözüm də var: ay kişilər, ola bilsin sizlər düşünürsünüz, mənə ölüm kəsilməsinin nədəni o oldu, mən özümü doğrultmaq, sizlərin ürəyini yumşaltmaq üçün yetərli olacaq sözləri burada tapıb deyə bilmədim. Belə olmadığını biləsiniz. Yetərli olmayan mənim sözlərim deyil, yetərli olmayan məndə sırtıqlığın, utanmazlığın olmamasıdır, bir də, özümü sizlərə bəyəndirmək umdusunun olmamasıdır, sizlər çox istərdiniz, məni öz qarşınızda hönkürüb ağlayan, yalvarıb yaxaran, bir sözlə alçalmış bir durumda görəsiniz, axı başqalarını belə görüb, buna alışmısınız. Mən isə belə qorxulası durumlarla üzləşəndə, özümü qul sayağı alçaqlığa salmaq istəmədim, özümü doğrultmaq üçün burada elədiyim çıxışlarımdan da oxsınmıram, özümü sizlər istəyən sayaq doğrultmaqdansa, ölməyi üstün tuturam. Məhkəmədə də, döyüşdə də ölümdən qorunmaq gərəkir. Deyək, döyüşdə yarağını atıb qaçmaqla, ya səni öldürmək istəyənə yalvarmaqla da ölümdən qurtulmaq olar; ancaq bir çox durumlarda ölümdən qorunmağın başqa yolları da var, bunun üçün qorxub çəkinmədən sözün düzünü deyirsən. Ölümdən qaçmaq ağır deyil, ay kişilər, bundan qat-qat ağırı üzüqaralıqdan qaçmaqdır, axı o ölümdən artıq bir yeyinliklə adamın üstünə gəlir. Ona görə də indi məni,- qoca, yavaşgəl birisini, yavaş-yavaş gələn ölüm özünü yetirib yaxalayırsa da, ancaq məni suçlayan bu güclü, başıboş adamları bundan da qat-qat yeyin gələn üzüqaralıq yaxalayır. Mən sizin istəminizlə kəsdiyiniz ölümə qovuşmağa gedirəm, onlar isə düzgünlüyün istəmi ilə, əyriliklərinə, yamanlıqlarına qovuşacaqlar; artıq nə mənim, nə də onların uğracağını(taleyini) dəyişmək olası deyil. Görünür, bu olasıların başa gəlməsi də düzgünlüyün ortaya çıxması üçündür.

İndi isə, ay məni suçlayanlar, bundan sonra başınıza nələr gələcəyini sizlərə söyləmək istəyirəm. Mən indi elə anlarımı yaşayıram, deyilənə görə ölümdən öncə yaşanan bu anlarda, insanların gələcəyi görmə duyğusu qat-qat güclənir. İndi ay kişilər, mən sizlərə dərin bir inamla deyirəm, məni öldürəndən sonra, çox keçmədən, sizlərdən bunun öcü alınacaq, özü də bu öc sizlər üçün, mənim ölümdən duyacağım acılardan qat-qat ağır olacaq. Məni öldürməklə, sizləri ömrünüzü istədiyiniz kimi boş-boşuna yaşamaqdan çəkindirən birini aradan götürmək istədiniz, ancaq bu istəyiniz doğrulmayacaq: bundan belə, sizin bu ölüvay dincliyinizi pozacaq çoxlu adamlar üzə çıxacaq, onları mən indiyə kimi toxdaq saxlamışdım, onlar biri-birindən gənc, biri-birindən artıq dözümsüz olacaqlar, sizin yaşamınızı ağıya döndərəcəklər. Elə düşünürsünüzsə, sizin düzgün yaşamadığınızı açıb ağardan, üzünüzə vuran adamları öldürməklə, sizi gözləyən qorxulu gələcəkdən yayına bilərsiniz, bərk yanılırsınız. Bu sayaq özünü qorumaq olası da deyil, yaxşı da deyil, ən qolayı, ən yaxşısı o olardı, sizlər düz danışanların ağızlarını yummaqdansa, özünüzün yaxşı olmağına çalışaydınız. Mənə ölüm kəsən sizləri nələrin gözlədiyini deyib, çıxıb gedirəm. Ancaq indilikdə şəhərimizin ağalarının başlarının iş-gücdən ayılıb, məni öldürüləcəyim yerə göndərməsindən öncə, mənim ölümümə səs verməyən hakimlərlə qalıb, burada baş verənlərdən danışmağı çox istərdim. Mənim ölümümü istəməyən kişilər, başıma yığışın! İndi artıq bizə danışmağı kimsə yasaq eləyə bilməz. Mən siz arxadaşlarıma, indi burada nə baş verdiyini anlatmaq istəyirəm. Ay hakim kişilər,- sizlərə burada tutduğunuz düzgün yola görə hakim demək olar- buradakı məhkəmənin gedişində mənim başıma çox anlaşılmaz bir iş gəldi. Sözün doğrusu, bütün ömrüm boyunca, ara vermədən tanrıdan gələn bir səs məni görmək istədiyim gərəksiz, düzgün olmayan işlərdən çəkindirmişdir; ancaq indi burada mənim başıma gözləmədiyim bir iş gəldi, bilmirəm buna pislik deyimmi ya yox, axı belə işlərə adamlar yaxşılıq da demirlər; ancaq bu tanrıdan gələn səs, nə mən ertədən evdən çıxanda, nə bu məhkəmənin qapısından içəri girəndə, nə də bütün çıxışlarım boyu, bir yol da olsa belə məni bunlardan çəkindirmədi. Axı qabaqlar mən danışanda, sözümü ağzımda qoyub məni saxlayan bu səs, indi məni nə elədiklərimdən, nə də danışdıqlarımdan çəkindirmək istəmədi. Bunu necə anlamalı? Onda qulaq asın, deyim: belə çıxır bu məhkəmədə baş verənlər mənim yaxşılığım üçündür, deməli buçağacan, bizim ölümün pislik olduğunu düşünməyimiz də yanlış imiş. Mən indi buna ürəkdən inanıram, elə ona görə də mən yaxşılığa sarı getməyən hansısa yolu tutmaq istəyəndə, tanrıdan gələn səs məni o andaca saxlayıb, bunu eləməyimə yol verməyib.

Gəlin bunu araşdırmağa çalışaq, ölümdə hansısa yaxşılığın olmasına umunc yeri varmı? Düzgün yanaşmağa çalışsaq, onda ölüm bu iki nəsnədən biri olmalıdır: bu ya öz diriliyindən bir yolluq ayrılmaqdır, belədirsə, onda ölümdən sonra nə baş verirsə biz onları duyası deyilik, ya da bu öpözün(ruhun) yerdəyişməsi, onun buradan başqa bir yerə köçməsidir, adamların çoxluğunun danışdığına inansaq bu elə belədir də var. Ölümdən sonra insan artıq nəsə duymursa, bu lap yuxu görmədən yatmağa bənzəyir, oysa bu çox gözəl bir uğracaqdır. Mən belə düşünməyə başlayıram, birdən birisi yuxu görmədən yatdığı bir gecəni götürüb, onu ömrünün bütün qalan gecələri, gündüzləri ilə tutuşdursa, bu günlərin o yuxu görmədən yatdığı gecədən nə ilə üstün olduğunu düşünüb-daşınsa, nəinki hansısa sıradan bir adam, deyərdim lap azman bir çar da, bunların arasında böyük bir ayırd olunası nəsnə tapa bilməzdi. Ölüm bu deməksə, o doğrudan da bir gözəl tapıntıdır, axı bütün ömrümüzün, yuxu görmədən yatdığımız o gecədən bir üstünlüyü yox imişsə, ölüm də elə ancaq buna oxşayır. Başqa yandan, ölüm öpözümüzün buradan başqa yerə köçməsidirsə, deyilənlər düzdürsə, yəni bütün ölənlər oradadırsa, onda bundan yaxşı nə ola bilər, ay hakim kişilər? Doğrudan da bu, üzdəniraq hakim deyilən kimsələrdən yaxa qurtarıb, Aidə* gedib çıxsan, orada ən yaxşı hakimlərlə üzləşəcəksən,- Minosla, Radamantla, Eakla, Triptolemlə, beləcə yaşamlarında düzgünlükləri ilə ad çıxarmış bütün yarımtanrıların olduğu bir yerə köç etməkdən də gözəl bir iş olarmı? Sizlərdən hansı biri, Orfeylə, Museylə, Hesiodla, Homerlə görüşə bilmək üçün, nələrindən keçməzdi! Mənə gəlincə, ölüm budursa, mən bir yol yox, dönə-dönə ölmək istərdim; başqasını bilmirəm, ancaq mənim üçün orada düzgün qurulmayan məhkəmələrlə öldürülmüş: Palamedlə, Telamonun oğlu Ayaksla görüşüb danışmaq çox önəmli olardı, öz uğracağımı, onlarınkı ilə tutuşdurub bir toxdaqlıq da tapardım. Bundan başqa da orada olduğum sürədə, burada elədiyim kimi, orada olan adamları da yaxından tanımaq, anlamaq, onlardan hansıların doğrudan bilgə olduqları, hansılarının ancaq belə görünmək istəyib bilgə olmadıqlarını araşdırmaq da mənim üçün çox gözəl bir iş olacaqdır; ay hakim kişilər, istənilən adam nələrindən keçməzdi, Troyaya o böyüklükdə qoşun çəkməyi bacaran adamı görsün, ya da Odisseyi, Sizifi, bu kimi çoxlu adlı-sanlı kişiləri, qadınları, yaxından tanısın; onlarla danışmaq, bir yerdə yaşamaq, tanrıdan gələn ən böyük bir ərməğan olardı. Bir də mən ona arxayınam, orada belə danışıqlara görə adamları öldürmürlər, axı deyilənə görə oradakı adamların hamısı ölümsüz olurlar.

Ona görə də, ay hakim kişilər, ölümdən pislik gözləməyin; deyilənlərə inansaq, yaxşı insanla nə öz ömründə, nə də ölümündən sonra tanrılar yamanlıq eləmirlər, ölümündən sonra da tanrılar onlara qayğı göstərirlər; baxın elə mənim uğracağım(taleyim) özbaşına belə olmadı, tərsinə, məncə mənim indi ölüb, qocalıqdan duymalı olacağım çoxlu sıxıntıllardan qurtulmağım ən yaxşı yoldur. Bax elə buna görə də tanrıdan gələsi səs məni burada elədiklərimdən çəkindirmədi, elə mən özüm də sözün düzü mənə ölüm kəsən bu hakimlərdən çox da incimirəm. Onlar mənim yaxşılığımı istəmədən, mənə korluq vermək üçün, ölüm kəsiblər; ancaq özləri də bilmədən mənə yaxşılıq eləyiblər. Mənim onlardan da, sizlərdən də, bir kiçicik diləyim də var: ay kişilər, birdən görsəniz mənim oğullarım yaşa dolduqdan sonra, öz ərdəmliklərindən çox, axça qazanmaq üçün əlləşirlər, onlardan bunun öcünü alın, elə mən elədiyim təki, onları danlayıb-dansayıb dinclik verməyin; görsəniz düşkünlüyə qapılaraq, ancaq özlərini düşünürlər, onların sıxıb suyunu çıxarın, mən də axı sizlərdən özünü tanımaqdan yayınıb, özündə olmayan üstünlüklərin var olduğunu düşünənlərin beləcə sıxıb suyunu çaxarardım. Belə olarsa, onda sizlərin düzgün olaraq, mənim oğullarıma suçlarına görə kəsdiklərinizdən elə mənə də pay düşəcəkdir. Bax indi buradan getməli olduğum an gəlib çatdı, mənim ölüb getməli, sizlərin yaşamalı olduğunuz çağlar başlayır, indi başladığımız bu yolla—bizlərdən hansımız yaxşılığa çatmağa doğru gedirik, bunu tanrılardan başqa bir kimsə bilmir.

DUYDURMALAR(şərhlər).

1. “Aristofanın komediyası”—Burada, bizim çağdan qabaq, 444-387-ci illərdə yaşamış yunan komediya yazarı, gerilikçi gələnəklərin qızğın qoruculuğu amacı ilə yazıb yaratmış Aristofanın yazdığı “Buludlar” komediyasından söz açılır, Aristofan bu komediyasında Sokratı yanlış olaraq “sofist” kimi göstərmişdir.

2. Min—Əski çağlarda yunanıstanda 280 qramlıq çəkini bildirmişdir, bununla axçanı da ölçmüşlər, bir min axça, 280 qram gümüşün dəyərini bildirmişdir.

3. Delf tanrısı— Delf, Yunanıstanın Fokide bölgəsində şəhər olmuş, burada yunanların ellikcə tapındığı Apollonun Tanrı evi olmuşdur. Delf tanrısı-Apollonun Tanrı evinin orakulu(öncəgörəni-fala baxanı), yunanlar arasında çox sayğılı kimsə sayılmış, o çağların insanları çox önəmli işlərini ona gənəşib, Apollonun istəmini öyrənərək başlamışlar.

4. “And olsun körəyə”—Əski çağlarda yunanlarda bütün durumlara görə tanrıların adına and içmək yolverilməz sayıldığından, sözarası, az önəmli işlərdən danışanda, bu sayaq and içmişlər.

5. Tanrıca—Yunan mifolojisində tanrıların ya öz aralarında, ya da insanlara sevişməsindən törəyən, tanrılardan bir basamaq(pillə) aşağıda duran, çoxlu ölməz tanrıcalar da olmuşdur.

6. “Fetidanın oğlu”—Burada Troya savaşının başlıca ərənlərindən olmuş Axillesdən söz açılır. Yunan mifolojisinə görə, Axilles öləri insan—Mirmidon çarı Peleylə, ölməz dəniz tanrıcası Fetidanın sevişməsindən doğulmuşdur. Anası Axillesi də ölməzliyə qovuşdurmaq üçün, onu yeraltı dünyada axan Stiks çayında çimizdirəndə, topuqlarını əlinin içində saxladığından, onlar qutsal suya toxunmamış, Axillesin topuğu onun öldürülə biləcəyi tək yer olaraq qalmışdır, sonradan onu Troya savaşında topuğundan oxla vurub öldürmüşlər.

7. Aid—Yunan mifolojisində, ölənlərin öpözlərinin (ruhlarının) köçüb getdiyi yeraltı dünya, buranın yönətimçisi də Aid adında tanrı sayılmışdır.

8. “Səslərin bu sayaq bolünməsi”—Sokratın məhkəməsində 501 andlı hakim olmuş, onlardan 280-i onun öldürülməsinə, 221-i isə ölümünə qarşı səs vermişdilər.

9. Drahm—Əski çağlar Yunanıstanında, 4-7 qram arasında olan çəkini bildirmək üçün işlənmişdir, bir drahm axça, bu çəkidə olan gümüşün dəyərində sayılımışdır.

çevirən: ARAZ GÜNDÜZ

http://www.dayaq.org