دُغرودان دا قئرمئزئ

احمد رحیمی

بو دیلده ن باشقا آیرئ دیل بیلمه ین یُلداشئم ابراهئم هفتمندیللی، خاطیره سینه،

قئرمئزئ سایتئ بیر نِچه سطرلیک یازئ بوراخئب کی، اؤزلویونده چُخ اُخومالئ دئر. گؤزه ده ین بیرینجی سؤز اُنون فارسئ دیلینده یازئلماسئ دئر: [«در عرض دهها سال اشغال آذربایجان شمالی بدست اشغالگران روسیه زبان ترکی آذربایجانی بصورت باتلاقی درآمد که حتی یک کلمه جدید به آن اضافه نشد..... و بدینسان زبان آذربایجانجا ابداع شد!!!»]

آذربایجان دیلینه ساتاشان، اُنا تُخونان قاباقجا سؤزونو اُ دیلده دِمه لی دیر کی، اُنو اُخویانلار و اُ دیلین اهلی باشا دوشسونلر. و بیر ده، یازانئن اُ دیله نه قده ر تانئش اُلماغئ و اُنا بو دیله گؤره دانئشماغا صلاحیتی وِره بیلن باشاراجاغئ بل لنسین. بونو اُخویان بولارئن هِچ بیرینی اُردا تاپا بیلمیر. یازان اگر ایسته سه یدی، دیل اوستونده، یا آنجاق بو «باتلاق» اوسته جدی بیر دِییشمه یه سبب اُلسون، آیرئ بیر جور باشلامالئ ایدی. بللی دیر کی، یازان -اگر آذربایجانلئ اُلسا- بیزیم هامئمئز کیمی، اؤز آنا یا آتا دیلینده تحصیل اِتمه ییبدیر. اُنا گؤره ده اگر اؤزو مطالعه گوجو ایله بو دیله گؤره، یا اوست اوسته تورکو دیل لرینه گؤره بیر زادلار اؤرگنمیش اُلسایدئ یازئ اؤزو بونو بیلیندیره ردی، یا اُخویان اؤزو باشا دوشه ردی. آمما، ایندیلیکده توتا بیله ریک کی، اُنون دا بو دیلده ساوادی، دؤرد بِش یوز کلمه ده ن آرتئق اُلا بیلمه ز، و بو دا اِله، هر بیر آدامئن بیلدیگی زاددئر، و نه اُنو دیلچی اِده بیله ر، نه ده اُنو بِله فیتوالار بوراخماغا صلاحیتلی. مثل وار دِیه رلر اِرمنیده ن شاهید ایسته دیلر، گِتدی اوزوم آیاقلایانئ گتیردی. بیزیم بو یازئچئمئز دا اؤز نِچه سطرلیک یازئسئنا بو ایشی گؤرمک اوچون کؤلگه، میری، بالاجا، دوزلو، یئلماز... کیمی موشتریلرینین آدئنئ چکیب. من بو یازئیا ماراقلاناندان سُرا ایسته دیم بونلارئن بیر نِچه سینین رأیینی اُخویام، آمما هِچ بیرینی آچا بیلمه دیم. اُنا گؤره بللی اُلمادئ کی، میری گیل یازئنئ حق له ییر یا یُخ. آمما، افراط تورکچولوک گؤرسده نلر هانسئ الهام لا آذربایجان دیلینه کی، بیزیم قورشاقلاردا تورک دیلی نین روایتی دیر هجوم گتیریب تخریبات آپارئرلار؟. بونلار دُغروچو تورکچولر، یُخسا تاپشئرما تورکچولر دیلر؟

من بیلمیره م بو امضاسئز یازئ نه اوچون بیرده ن بیره بولارئن عقلینه گلیب، سایتا قُیوبلار، آمما ایلک باخئشدا آذربایجان دیلینی اؤز نوبتی یوروشلرینه هده ف توتماق نیتی گؤزده ن یایئنا بیلمه ز. بو کی، آذربایجان دیلی اوزون ایل لردیر ایکی جغرافیایی یؤنده ن یا سمتده ن هجوما معروض قالئبدئر هامئیا آیدئن دئر. بو ایکی جغرافی یؤنلرین اوزاق گؤروشلری بیربیرینده ن آیرئ اُلسا دا، یاخئن گؤروشلری بیربیری ایله اوست اوسته دوشور. دوشونمک اُلارکی، بو نوبتی تخریبات ایشلری بو تِزلیک لره کسیلمه یه جکدیر. هر ایکی باخئشئندا نیّتی آذربایجان دیلینی پیس لمک، اُنو یاراماز گؤرستمک و چئخارسئز بیر دیل کیمی اُرتایا قُیما دئر.

بیر حالداکی، بو دیل هم یاخچئ، هم اُلدوقجا یارارلئ، و هم چئخارلئ دئر. بو اُن جیلدیلیک آنسیکلوپدی، دؤرد جیلدلیک ایضاحلئ لغتی هاردان جعل اُلونوبدور. بو لغتین ایچینده آزارکش و خرچنگ دن باشقا بیر سؤز یُخدور؟ اگر چئخارسئزلئق وارسا دا، بو یازانلارئن و یازئچئلارئن اؤزونده دیر، نه دیلیمیزده. بونلار اِله چئخارسئزدئرلار کی، اُنون چئخارئنا، باشاراجاغئنا ال تاپا بیلمیرلر. و اُنا هجوملارئن بؤیوک بیر دلیلی ده اُاِله هامان بو مثبت خاصیتلری دیر. یُخسا حتی ابتدایی بیر مکتبجه ده اؤز دیلینده اُخومامئش کیمسه، اؤزونه جساره ت وِره بیلمه ز بِله قئلئنج چکیب، آت اُیناتسئن. اُنا گؤره ده یوخارئدا دِییلن نیّتی تانئماق و جوابئندا سندلر و یازئلار تُپلاما بیزیم تحصیل آلمئش و چالئشقان جوانلارئمئزئن و یاشلئلارئمئزئن بُرجو دور. یُخسا بو قئرمئزئلئقدا ایکی، غلط دوشونولموش سؤزو عنوان توتوب بیر سانباللئ دیلی جعلی آدلاندئرماق نِجه اُلا بیله ردی؟

آذربایجان دیلی پیس ده اُلسا، یاخچئ دا اُلسا بیزیم دیلمیز دیر. دیلیمیزی یوکسلتمک یا آلچالتماق دا بیزیم اؤز الیمیزده دیر. بیر نِچه بیزیم دیلده دُغولموش آداملار بو دیلی آراشدئرئب، اُنونلا یازئب یایماغئ اؤزلرینه ایش اِتمک یِرینه، اُ تهرانا گِدیب قایئتمئش کندلی قئزئنئن «این دینگه ها، دینگه ها» حکایتینی آدامئن یادئنا سالئرلار. بیر پارا بیزیم چالئشقانلارئمئزدان فارسئ دیلینین آجئغئندان و بو اوزده ن کی، حکومتلر بیزیم دیلیمیزی فارسئنئن خیرینه سئخئشدئرئب آرادان آپارماق ایسته ییرلر، و بونو گیزلتمیرلر ده؛ دووارئن اُ تایئندان دوشوب، و بیر پارا دارئسقال لئغا بُیون قُیوب اؤز دیل لرینی خیال اِدیلن، اُلا بیله جک، یا حتی اُلمالئ تورکونون قاباغئندا قوربان کسیرلر. و بو ایشده یاندان بو تُنقالا اُدون قُیانلارئن فِلینه اویوب، بیربیرینی قاباقلاماغا چالئشئرلار. بونلارئن هِچ بیری، دیلیمیزه حؤرمتسیزلیک اِتمه یه کیفایت اِده ن دلیل اُلا بیلمه ز. معین یِرلرده ن معین تاپشئرئق آلمایان بیر کیمسه، بِله داورانماز. اشاره اِتدیگیمیز جغرافیانی یؤن لر ال قُلتوق قالمایئب و اؤز دنلرینی ده ییرمانا گتیریرلر. بونو بیلمه لی ییک کی، بیز اؤز دنیمیزی دارتمالئ یئق. هر کیم آذربایجان دیلینه، اُنون آدلانماسئنا، اُنون وارئنا، لغت خزانه سینه، اده بیات دنیزینه، قرامر گوجونه تُخونورسا، اؤز یارامازلئغئندان اُلماسا، بیر یاندان الهام، بیر یِرده ن تاپشئرئغئ آلماسئنا دوشونمک چتین بیر ایش دگیل. یُخسا، بیر بِله مسئله میز اُلدوغو حالدا، نه اوچون بو دیلی بسله مک یِرینه اُنا هجوم گتیریلیر؟ نه اچون بس، اُخومامئش ماللا پناه اُلانلار، ساغدان، سُلدان بیزیم اوچون لغت یاغدئرئرلار؟ بِله یازئن، بِله دِیین. بونلار تخریبات اوچون دگیل، نه دیر؟ قمه نی اوستده ن باغلایان آداملار و سایتلار، اؤزلرینی لاپ رادیکال گؤرسده نلرین هامئسئ سؤزون دوزون دِییر؟

بو بالاجا یازئدا آذربایجان دیلینی باتلاق آد لاندئران کیمسه، بیلدیرمیری باتلاق اُلمایان و گؤزه ل، یِمله مه لی اُتلاق اُلان دیل هاردادئر و هانسئ دئر. آنجاق ایکی کلمه یه یاپئشئب و اُنو بایداق کیمی باشئ اوسته قالدئران یازئچئ هِچ اُلماسا بو ایکی سؤزونده کؤکونه وارا بیلمه ییب، و آنجاق دیله یومولماق شوقو ایله سِوینجک دوشوبدور. بیری اِله هامان بو «آزارکش» سؤزو دور. بو سؤز آرازئن بوتایئنداکئ باتلاقدا ایشلینمه ز. بو کو، فارسلار بو سؤزلری بو معنادا ایشلتمه زلر، بونو دِمکدگیل کی، آیرئلارئنئن دا حقی یُخدور بِله اِتسینلر. ایکینجیسی، یازئچئنئ اوشاق کیمی سِوینجک سالان بو سؤزون ده دوزگون معناسئ اُنون گؤزونده ن یایئنئب. آزارکش اُ باتلاقدا، مقاله یازانئن و اُنون اوره یینده محبت بسله دیگی تورکوده ایشله نن «یانداش» یانئ هاوادار یا طره فدار دگیل. آزارکش هوه سکار، یا آماتور دئر یانئ بیر ایشه پِشه کار، حرفه یی، پول قازانما یُلو کیمی یُخ، باش قاتما، سِومه، خُشو گلمه، ذوق آپارماق اوزونده ن گؤره ن دیر.

ایکینجی سؤز «خرچنگ» دیر. باتلاقدا ایشله نن جعلی دیلین غنیمی اُلان یازئچئ بو سؤزون یِرینه سرطان یا کانسِر سؤزونو ایشلتمه مه لری، و اُنون یِرینه قُندارما خرچنگ کیمی فارسئ سؤزو اوچون گولونج سایئبدئر. خرچنگ اولدوزلار علمی یا منجم لیکده ایشله نن قدیمی سؤزلرده ن بیری و اُن ایکی بورجدان بیرینین، یانئ زُدیاک بورجونون آدئ دئر. بو اُتوز بیر گونلوک بورجون بیر آدئ دا «ینگج» دیر. بس خرچنگ و سرطان، و کانسر و ینگج هر دؤردو آیرئ آیرئ دیل لرده بیر سؤزو یِتیره ن کلمه دیر. بِله لیک له بونون هاراسئ گولمه لی دیر کی، بو سؤزلرده ن بونو یُخ، اُ بیرینی ایشله تسینلر؟ عربی یا لاتین سؤزونون فارسئ بیر سؤزه اوستونلویو هاردان تاپئلئر؟ نه اوچون کانسر دِمک خرچنگ دمکده ن یاخچئ دئر؟ اُنون اوچون کی، تورکیه ده ده اُنو ایشله دیرلر؟ بیزیم تورکیه یه تقلیدیمیز هارادان واجیب اُلوبدور؟

ایکی سؤزده ایکی غلطی اُلان بیر یازئ یازانئن نه صلاحیتی اُلا بیله ر یوکسک تحصیله احتیاجئ اُلان، دیلچیلیک کیمی بیر ساحه ده نطر ورسین؟ نظر وِرسین کی هِچ، لُغازا دا قُیسون؟