دِدین تورکو دیلی؟!

تورک عالیمی حسین کاظئم قدری نین دؤرد جیلدلیک «بؤیوک تورک لغتی» آدلئ سؤزلویونون بیرینجی جیلدی ۱۹۲۷ده نشر اُلوندو. بو بؤیوک کیتاب دؤرد جیلدده، بیرینجی و ایکینجی جیلدلری ساغدان سُلا یازئلان عره ب الیف بِیی، اوچونجو و دؤردونجو جیلدلری سُلدان یازئلان لاتین الیف بِیی ایله چاپ اُلونوبدور. بو سؤزلویون تک تورکیّه یُخ، بوتون تورک دیل لی دونیانئن سؤزلرینی یئغماق گؤیلو اُلسایدئ دا، دُغروسونا دوراندا، بونلارئن اوچ بؤیوک وگنیش یایئلمئش دیلینه، دیلچی لرین جنوب غربی یا اُغوز دیل لری آد وِره جکلری چاغاتای (اؤزبک)، آذری (آذربایجانجا) و غرب تورکجه سی یا تورکیه دیلی آد وِردیگی دیل لره باش قُشموشدو. بِله ده اُلمایا بیلمه زدی. شومال بوزلو اوقیانوسدان «خلیج فارس» قئراغئناجان، ساکیت اوقیانوسدان آدریاتیک دنیزینه قده ر یایئلمئش بؤیوک بیر دیل دسته سینین سؤزلرینی بیر یِره یئغماق نه تک بیر آدامئن، نه ده بیر عؤمرون ایشی دیر. بو کیتاب، دِمک اُلار علی سیّدی نین «رسملی قاموس عثمانی»، ف. بهاالدین ین «یِنی تورکجه لغت»، احمد واقف ین «لهجه عثمانیه»، شمس الدین سامی نین «قاموس تورکو» آدلئ کیتابلارئنئن اوستونه کسمه ایدی.

کاظئم قدری یازان آذری هامان کسروی یازان آذری دیر؟

یُخ! کسروی یازان آذری اُنون قوراتلادئغئ و آنجاق اوچ بیت شعری بللی اُلان خیال اِدیلمیش و آذری آدئ وِریلمیش بیر دیل اُلمالئ ایمیش. آمما «بؤیوک تورک لغتی»نده یازئلان سؤز بیزیم اؤز شاعیرلریمیزین و ادیبلریمیزین ده ایشله تدیگی بیر سؤز دور. بونو بِله جه ده ایشله دیبلر؛ مثلاً صمد وورغون دِییر: آذری دیر منیم آدئم، فضولی دیر شعر اوستادئم ـ ورغون. یا تبریزده ایلک شاعرلر مجلیسی قورولان زمان اُنا خطاباً یازئلمئش اوزون بیر منظومه ده بو بیت یازئلئبدئر: بو عیاندئر دردینه بو ملتین اُلسا دوا؛ آذری لرده ن اُلور، آنلار بونو شاه و گدا. یا میرمهدی اعتماد شعرلرینین بیرینده دِییر: آذرم، من ده آذری اِلی یم؛ بو باغئن بیر ساچاقلئ سونبولویم ـ اعتماد. هامان شعر ضروریلیگی اوزونده ن میلانی آدلئ بیر شاعیریمیز یازمئشدئر: سیز ده اِی آذری اِلی چالئشئن؛ یاخود آذری مولکونده باکو شهرینی جان گؤرموشم ـ میلانی. یا دا، اُ طره فده ن آذریلر، ایگید ارلر، هنرلی لر؛ آتلارئنا قئی ووردولار، دوشمنه قارشئ دوردولار ـ دکتر نوری. انقلابدان سُنرا قُشولان شعرلرده ده بو سؤز ایشله نیبدیر. آمان بو لاله اوزلو شوخ و شیرین آذری قئزلار ـ شیوا (مدرّس اوّل)ین قُشدوغو شعرلرده ن گؤتورولوب.

آمما اوچونجو بیر آذری سؤزو ایشله ده ن وار دئر؛ اُ دا تورکیه خلقینین اؤزو یا آزئندان بیز گؤردویوموز یوردداشلارئ دئر کی، یا آذربایجان سؤزونو قئسسالتماق یا هر هانسئ آیرئ بیر سببه بیزیم دانئشئغئمئزئ اِشیدجک- آذری می سینیز؟سؤزونو اُرتایا گتیریرلر.

بیر پارانئن دوشوندویونه گؤره بو سؤز چُخ یِرلرده دوزگون ایشلنمیر و اُنون یِرینه آیرئ سؤزلرین ایشلنمه سی آرتئق دقت لی سایئلا بیله ر. آمما دانئشئقدا، خلق آراسئندا هر زاد دوز یِرینده ایشله نیر؟

اُ یوخارئدا دانئشدئغئمئز اوجسوز بوجاقسئز گنیشلیکده ایندی ۳۵ تورک کؤکلو دیل یاشایئر. بونلارئن چُخونون آدئنئ بیزلرین چُخو اِشیتمه ییبدیر. بو دیل لری نه آدلا تانئماق و چاغئرماق اُلار؟

دیلچی لر اوچون مسئله آیدئن دئر. آیرئ پِشه کار اوچون ده مطلب بللی دیر. آمما بو ایکی دسته ده ن باشقا میلیونلارلا آدام وار کی، اؤلچولری اُنلارئن ایشله تدیگی اؤلچولر دگیل. اِله بورادان دگیل کی، چاغاتایئن یِرینه اؤزبک دیلی ایشله نیر؟

ایندی بیر فورجه تاپئب دیلین کؤکونده ن بیر آز آرا آچئب نه کؤکه دوشدویونه باخساق گؤزوموز بیر پارا نا کؤنده ملیک لره دوشه ر کی، سببینی آختارماق قوت قوتولوقدان باشقا، بیزلری ایسته نیلمز یِرلره و گؤزله نیلمز چاققئشمالارا آپارئب چئخارا بیله ر.

دیلچی لر بیزه دِییرلر کی، ایلک اوّل کؤک تورک وار ایمیش و بو اؤزو ایکی یه بؤلونوب: ایلکین بولقار و ایلکین تورک اُلوب. سُنرا بو ایلکین تورکده ن ایندی گلیب ۳۵ دیله چاتئب. داها بونا دیلچی اُلماق زاد لازئم دگیل کی بیز گؤره ک باشلانئشدان بؤلونمک قاباغا گلیب، و تاریخ بیزه اؤرگدیر کی، بو بؤلونمک لر ایل لر، یوزایل لر بُیو داوام اِدیب. هِچ دیل بیر آیرئ دیل له بیرلشمه ییب. یا قالئب یا دا آرادان قالدئرئلئب. توتاق اِله اؤز بو اُغوز دیلیمیزی. سلجوقلار دؤرونده سیحون جیحوندان انطاکیه یه جان بیر ایمپراتورلوق، و بِله دوشونورک کی، بیر دیل وار ایمیش. بونو کاظئم قدری «بؤیوک تورک لغتی» سؤزولویونون باش سؤزونده بِله گؤرسدیبدیر: «تورک لهجه لری آراسینده غرب تورکجه سینه ان زیاده یاقلاشان [یاخئنلاشان] آذری دیلیدر؛ و داها دوغروسی غرب لهجه سی آذرینک [آذرینین]بیر استحاله سیدر. بودیل، قافقاسیا و ایران آذربایجانیندن باشقا، ایران و آنادولی ایچریلرینه قادار یاییلمشدر. سوریه نک [سوریّه نین] حلب شهرینه تابع کویلرینده و آق ده کیز [آق دنیز] ساحللرینده بیله آذری آهنگینه و سلیقه سینه بالذات مصادف اولمشدم. بو ایکی لهجه نین حدودینی بربریندن [بیربیرینده ن] تفریق ایتمک مشکلدر. سلچوق لهجه سینک چاغاتای و آذری دیل لریندن طرز استحاله سینی بیلدیره ن آثارک مفقودیتّی بو خصوصده بیر فکر و قناعت حصولینه و بونلرک [بونلارئن] گچیردیکلری انقلاباتده نه گیبی تأثیرلر آلتینده قالدیقلرینی تعیینه مانعدر. یالکز [یالنئز] محقق اولان بر شی وارسا، اوده غرب لهجه سینک [سینین] آذری دیلینین بیر استحاله سی اولماسیدر». (بؤیوک تورک لغتی- باش سؤز- صفحه ۳۱).

بو استحاله نین تاریخی اجتماعی سببلری اؤز اینکشافئندا بیر دؤلتین اؤز ایلکین یِرینده ن وخلقینده ن قات قات آرتئق یِر و اینسانا ال تاپئب دُلاندئرماغا، و اُنلارئن دیلی، دبلری و دُلانئشئق مسئله لری ایله یاناشماغا چاغئرئردئ. عثمانلئ ایمپراتورلوغو سلطان سلیمده ن بو یانا داراشمئشدئ اوروپا، شرق مدیترانه، و شومال آفریکا اؤلکه لرینه. دؤردیوز اللی ایل سوره ن بو ایمپراتورلوق، چُخلو عرب و اسلاو الی آلتئنا گتیره نده ن سُنرا، اتریش پایتختی وین شهرینی محاصره یه آلاندان سُنرا اوروپا ایله گل گِدی آرتدئ. عربلرله دینه گؤره، خلیفه لیگه گؤره، اوروپا ایله یِنی تکنیکلره گؤره، آلوِره گؤره، چُخلو سؤز آلئب سؤز وِرمه باشلاندئ. و گون به گون کؤکونده ن بیر اُلان دیل لرده ن اوزاقلاشدئ. بو دا طبیعی بیر ایش ایدی و ایمپراتورلوق، بؤیوک بیر اؤلکه نی دُلاندئرماقدان قاباغا گلمیشدی. بورادا هر ایش کیمی، خِیر ده وار ایدی، زیان دا، قازانج دا وار ایدی، اودوزما دا. دیل باخئمئندان زیانئ بو ایدی کی، عرب شاعیرلرینین شیشیرتمه و مبالغه لی سؤزلری ایله بیرلیکده فارس شعرینین طنطنه لی و اغراقلئ تعبیرلری اُلارئن ساده و شاق قاتارسئز دیلینه قاتئشدئ.

بو استحاله اُرا چاتدئ کئ، بیر نِچه یوز ایل اُندان سُنرا، بؤیوک دیل ده ییشیک لیگینه گتیریب چئخارتدی. بیز اوشاقلئقدا ایکی تکه رلی مینیک هاجاتئنا یِل آتئ سؤیله ردیک و من ایندی ده بو سؤزو ایشله دیره م. بیر گون استانبولدا گیردیم بیر یِل آتئ ساتان اوستانئن

دوکانئنا،

دِدیم: یِل آتئ دِدی: بیسیکلت

دِدیم: یهه ر دِدی: سِل

دِدیم ترموز (اه یله ج) دِدی: قره ک

دِدیم: اُتاق دِدی: کادر

دِدیم: سیم دِدی: ریپون

دِدیم: شارقاپاق دِدی: کووِت

دِدیم: زنجیر دِدی: شِل

دِدیم: آیاق دِدی: رودانته

دِدیم: ماشا دِدی: فورشل

دِدیم: اُخ دِدی: میل

دِدیم: پلمتیک دِدی: سوپاپ

دِدیم: منتش دِدی: ژانت

دِدیم: تکه ر دِدی: قائوچوق.

آیرئ دیل له دِسه ک، عثمانلئ تورکو و اُنون یِرچیسی تورکیه ده ایشله نن تورکو، تاریخی سیاسی و حتی مذهبی علت لره گؤره آذربایجان دیلینده ن آیرئ بیر اینکشاف یُلو کِچیردیبدی. و بو اینکشاف اؤزونو دیلین هر بیر بوجاغئندا گؤرسدیر: ایسته ر لِکزیک یعنی سؤز خزانه سی اوزره، ایسته رسه ده آیرئ جهتلرده (قراماتیک و....). زُراکئلئق لا دؤرد بِش یوز ایل آیرئلئقدا [اؤزو ده نه آیرئلئق، بوتون چاققئشما].یاشایان دیل لری بو یونگول لوکده بیربیرینه تای اِله مک سهل دی کی، بیربیرینه اُخشاتماق دا اُلماز.

بو اُخشادئلان دیلین هرده ن بیر، ساکئ اؤز دیلیمیزده یازئلان مقاله لره اُخشایئشئ وار. تاریخ و یاشایئش گتیرمیش ده ییشیکلیک لره اؤزباشئنالئق لا یاناشماق اُلماز. دوز دور کی، تاریخده اراده نین معیّن رُلو وار، آمما هر زادئ بونونلا یُلا سالماق اُلماز.

بیر تهه ر تورکو دیلینده ن نمونه اوچون مثلاً باخاق بو آقا، مهران باهارئنئن یازدئغئ بالاجا بیر یازئیا. بونا [تُی اوچون چاغئرئش یا دعوت کارتئ گؤنده رمک اوچون یازئلمئش بیر یازئ] باخاندا تانئنمامئش سؤزلر قاپ باجادان یاغئر: اوخوندو- ایزباسی- دورو- دونور. بوسؤزلر بللی دگیل هاردان چئخئب. بونلارئن قارشئسئندا وِردیگی معنالار هامئسئ بیزیم دیلده وار و هِچ بیری ده آیرئ دیلده ن گلمه سؤز دگیلدیر. بونلارئن یِرینه تازا سؤزلر قُیماغئن گره کلیگی هاردان گلیر بیرآداما بللی دگیل. «قُل چکمه» نین یِرینه ایزباسی قُیماغئن اوستونلویو هاراسئندا دئر؟ قاینانا وقایناتا سؤزونو بوراخئب «دونور» دِمه یین ضرورتی هاردان چئخئر؟ بِله بیر افراطا وارمئش، هِچ کندلینین داغارجئغئندا تاپئلمایان سؤزلرین تاپشئرئغئ نه قصدلن دیر؟ دیلی کُرلاماق؟ اُلمازئندان دا اِله مک؟ خلقی قاچئرتماق؟ یا اؤزونو شیشیرتمک؟ هانسئ تُنقالئن اُدو ایله قئزئشئرئق؟ نِجه یانئ اُخوندو چاغئرئش اُلار؟ اُخوندو مجهول فعلین اوچونجو شخص صرفی دیر، نه تهر آد اُلور؟ ایندی کی دِدین تورکو، بویور گؤره ک تورکو مهران بهارئ ایشله دن سؤزلر دیر؟ یا «آز»ا آزئن، «بوجاغا» آچئ، «اوچ بوجاغا» اوچ گن سؤیله ین یازئ یازان، یا یازئچئلارئن دیلی دیر؟ یا بیزیم ایشلتدیگیمیز نسیمی دن، فضولی دن، ختایی دن، واقف دن، شهریاردان کِچمیش، آتابابامئزدان قالان دیلیمیز دیر؟

بیرینجی دونیا ساواشئندان سُنرادا کی، ۱۹۲۰ لرین اُرتالارئندا آتاتورک گیل آنادُلودا یونانلار و اُنلارئن حامی لری ایله یِنی تورکیه دوزه لتمه اوستونده اؤلوم دیریم دؤیوشونده ن قورتولدولار، گؤردویو ایشلرده ن بیری ده بو ایدی کی، باشلادئلار دیلی آرئتلاماغا. یانئ چُخلو عرب فارس سؤزلرینی دیلین لغت فُندوندان چئخارماغا. گؤتوردوکلری سؤزلرین یِرینه قُیماغا، و یِنی تکنیک و علم ایشلرینده لازئم اُلان زادلاردا تازا سؤزلر دوزه لتمه یه، و بورادا اِله ایری آددئملار آتدئلار کی، عبدالحمید دؤرونده یاشایانلار یُخ، آتاتورک دؤرونده کیلر قبیرده ن دورسالار، بو دیلی سیزده ن و منده ن آرتئق باشا دوشمه زلر. بونا دا هِچ کیمین سؤزو یُخدور و اُلا بیلمه ز ده؛ دیل یی یه لری اؤزلری بیلیب لر.

تورکو دیلی اِله جه کی، تورکیه ده دانئشئلئر و یازئلئر، و یِر اوزونده بین الملل بیرلیک لرده و تشکیلاتلاردا آدلانئر، و اِله جه کی دیلچیلر اُنو تانئیئرلار و تانئتدئرئرلار، آنجاق اُ اؤلکه ده اُلان دیل، اُرالئلار ایشله دن دیل دیر. بو دیلین کؤکو، لاپ اوزاقلاردا گِدیب ایلکین تورک و کؤک تورکه چاتدئغئ ایله- عینی بو بیری تورک کؤکلو دیل لر کیمی- هامان کؤکه گِدیب چاتان دیل لرده ن ایندیکی فُرماسئندا چُخ فرقلی دیر. دیلچی لرین ایشله تدیگی Turkish و Turkic سؤزو ده اِله بونون اوچون، بو فرقی، بو آیئرد اِتمه نی دُغرولتماق دئر. بو ایکی سؤز آزلا چُخ جا فرقلی دیر. بیرینجیسی تورکیه لی و بیزیم دوشوندویوموز تورکو دور. ایکینجیسی بیر دیل یئغئنئنا عاید دیر. یعنی بوتون تورک کؤکلو دیل لر. بیزده هله لیک بونو آیئرد اِتمه یه بیر سؤز یُخدور.

بیر ده تورک عالَمی و تورک جغرافیاسئندا- بو اوجسوز، بوجاقسئز دؤشه مه ده- یاشایانلارئن هامئسئ بیر تورکو ایشله تسه ایدیلر، گره ک آلماآتادا یا کاشغرده یازئلان بیر زادئ چتینسیزلیک له اُخوماق و دوشونمک بیر استانبول لو اوچون الوریشلی اُلایدئ. آمما هامئ بیلیر کی بِله دگیل.

بوندان باشقا ۱۹۰۰نجو ایلده باکئ دا چئخان آذربایجانجا-تورکجه سؤزلوک نه یی یِتیریر؟ بیربِله تورکو دیل لرینین بیربیرینه چِویرمه سی اوچون سؤزلوک لر گره کلی اُلدوغوندان یازئلئبلار دا !؟.

بیزده ن دِمک ایدی.

ممدلی