نمونه انشای دانش آموزان آذربایجانی در یکصد سال پیش

آلب ارسلان صرافی:

دو نمونه انشایی که ذیلاً ملاحظه خواهید کرد، توسط محصلان مدرسه ی "سعادت و نوبر" و مدرسه ی "پرورش" تبریز به مناسبت پیروزی انقلاب مشروطیت نوشته شده و در ساحت انجمن ایالتی آذربایجان قرائت گردیده است.

عین متن انشاءها در شمارهی 116 جریدهی انجمن به تاریخ 25 جمادیالثانی 1325، برابر با 13 مرداد ماه 1286 شمسی و 5 آگوست 1907 (یعنی یکصد و پنج سال پیش) به چاپ رسیده است.

چنانچه از حال و هوای این انشاءها ملاحظه خواهید نمود، در اذهان مردم آن زمان، ترک بودن نه تنها تعارضی با ایرانی بودن ندارد، بلکه اساساً همخوانی این دو جز بدیهیات است، حقیقتی که بعدها توسط تئوریسینهای رژیم حاکم قلب شد و با اعمال  سیاستهای شوونیستی در کشور به تدریج ترکها به همراه اکثریت غیرفارس کشور به حاشیه رانده شدند.

ذکر چند نکته نیز در رابطه با شیوهشناسی این متون خالی از فائده نیست:

1-     انشاءها مطابق نثر رایج ترکی آن دوره چنانچه در عثمانی نیز کاملاً رایج بود، مشحون از عبارات و لغات فارسی و عربی است.

2-     در انشاءهای ذیل بعضاً گویش ترکی تبریز غلبه کرده است، مانند: "ائلییاخ"، به جای "ائلهیک" و "ائشیدیلماغا" به جای "ائشیدیلمگه" و ...

3-     در مواردی اغلاط کوچک چاپی وجود داشت، که اصلاح آنرا داخل کروشه آوردهام. یک مورد نیز خوانا نبود، که در مقابل آن علامت [؟] گذاردهام.

متن انشاء اول

خطابه تلامذه مدرسه سعادت و نوبر

بو روز فیروز کی حقیقتا ثانی نوروز و بلکه ملی بایراملارین لاپ شرفلیسی و قیمتلیسیدیر، دبستان نوبر و سعادت شاگردلری تبریکات صمیمانهلری یگانه حامیلریمیز انجمن مقدس ملّی حضورلرینه و حضرت اجل آقای حکمران قوللوغونا خصوصا و افراد مجاهدین هموطنلریمیزه عموما تقدیم و حسّیات ملّیهمیزی ذیلا عرض ائلیروخ:

دونیادا هر بایرامون بیر سببی واردیر کی افراد ملت او گونون احترامینی و عظمتینی او سببه رعایت ائیلرلر و بو بایراملار هر بیریسی ملّتون بیر قدرت و اختیار و شرف و اعتبار قازاندیغی گوندور.

بیزیم بو بایرامیمیزون شرف و اعتبارینی تخمین ائلهماخ[غی] بیزیمکیلر نه باشارا بیلر؟ آنجاق دییه بیللم کی بو گون ادنی و بیادب ستمگر و دلبخواه حاکملرون ظلموندن گئجه-گوندوز آخان گؤزیاشلاری قورودو و آجی-آجی نوحهلر و انینلر، شیرین-شیرین امیدلره و تبسملره عوض اولدی، حدی، حسابی، اؤلچوسو اولمیین قولی چوماخلولارا سدّ چکیلدی و اللی-آلتمیش بلکه نئچه یوز ایللوخ مظلوملارون تظلم سسی بو گوندن اعتیبارا ائشیدیلماغا باشلادی، دین و دولت یولوندا باش وئرن سربازلارون شرف و اعتبارلاری کئچن ایل بوگونکی گونون واسطهسیله معین اولدی، بیر ایل مقدّم هر جور حقارت و بیاعتنالوخلارا مستحق سربازلارا بوگون هرکس آرزوسیلا افتخارا تقلید و پیرو اولورلار.

نئچه مین نفر، (بلکه خانوار) زراعتچیلریمیز کی ایندییه کیمی بیر خدانشناس وجدانسیز مباشرون معده بخارینه و بیر بوش سؤزلرینه آیهی منزل کیمی اطاعت ائلردی و هرگونه حقوق بشریتدن محروم ائدردیلر، اما ایندی طهران انجمن ملّیسینده، عالم و سؤزی نافذ وکیللری وار، بوندان اقدم بیر نفر بدخواه و دشمن معارف و ترقینین نجواسیله مدرسهلر ایله میخانهلری بیر گؤزده گؤرردیلر، بیر حکم ایله مسدود ائیلردیلر. اولادین مربیلرینی سورغو-سوآلسیز محکوم ائلییوب، بیگانه مملکتلره نفی[بلد و] تبعید ائلردیلر، اما الحمدلله ایندی کمال شوق و اشتها ایله معلملری آختارورلار و نوباوگان وطنی تربیت و تعلیم اوچون مجلس و انجمنلر منعقد اولور و مدرسهلر تاسیس ائدیرلر.

پس بیزیم بورجوموزدور کی بو مشروطه مقدسون یولونداکی طهران شهداسی و قاراجاداغ و ماکو مظلوملارینی خیر دعا ایله ذکر ائلییاخ و حال حاضیر[ده] جان و مال ایله چالیشان وکیللریمیزی دعا ائلییاخ.

متن انشاء دوم

مقاله تلامذه مدرسه پرورش

بو گون   میدان  حریتــــده  یکتــا  حکــمرانوخ  بیز

حسودی کور ائدوب، خوشبخت اولان ایرانیانوخ بیز

دونیانین تمام نقطهلرینده ساکن اولان حریتپرورلره بشارت اولسون:

بیز ملت ایران گوللر اطرافینه عشق ایله دولانوب، اخذ کام ائدن بولبوللر کیمی سلسبیل چشمهسینون دورهسینه عطشانلارین طوافی کیمی مشروطیت بهشت اعلیسینی حوالیسینه دولانوب، آخرده نائل اولدوق.

اوچیوز آلتمیش بئش کرور مسلمانلارین نفخه حیاتی اولان آزادلیق، اوچیوز آلتمیش بئش گوندور مملکتیمیزده اؤز جولانییله سست اولموش قانلاریمیزی جوشه، یاددان چیخمیش تعصبلری خروشه و افسرده قلبلریمیزی هیجانه گتیریب و بو گوندن تازه اؤز دورهسینه قدم قویوب، و یئر یوزونده یاشایان عالملرین قلبین اؤز حرکتییله متاثر ائدوب.

ای حقیقت دین، ای ملجاء مسلمین، ای منشاء یقین، اؤز  وجود پاکیوی بیز ایرانلولاریون افقونده ظاهر ائت  و ایللرجه سعی ائدوب درک ائتدیغیمیز افتخارین نیشانهلرون فوریتله آشکاره گتور تا عالم اسلام حشمت تمام ایله عارفلره لطف شامل، عاقللره بدر کامل و حسودلره زهر قاتل اولسون!

سعادت تمام و حیات جاودان بیر نجیب و مودب ملت اوچوندور کی اؤز ثروت و ساحتلری ایتهدهکی[؟] اخلاف و اولادلارونون اوغروندا باغیشلییوبلر تا کره ارضده علم و معرفت کی ثروت[و] سعادت توپونی قاپوپ تا تلاش و زحمت اوزریله مقصد مقدسلرینه چاتوبلار.

ملت مجاهدلرینون ائوی آباد، وطن شهداسینون روحی شاد.

هان ای مرحوم سیدجمالالدین، ای مستشارالدوله مرحوم، ای میرزا تقیخان امیرکبیر، ای ربالنوع معارف امینالدوله مرحوم، ای ارواح پاک سیدعبدالحمید و آقاسیدحسین، ای بخون آغشتگان آذربایجان، ای ارواح طیبهی شهدا، ای تابعین شهدای کربلا، ای متحدین ایران، ای شهدای طهران، ای مبارک ارواحین بیز اطفالین آزادلیق یولوندا بخشش ائدیب و بیزه بئله بیر بایرام یادگار قویوب گئدن مجاهدلریمیز، ای بیر باش قبر مطهرلریندن گتیرن و هیجان ملتی گؤرن یقینا کی بو ساعتده مزاریزدا وجدکنان، کفزنان، پایکوبان، هلهلهکنان بو محضر مبارکده دولانورسوز و الان طاب لناالموت دییرسوز، بیز مکتب اوشاقلاری سیزین فراق یولوزدا اشعار دلسوز ایله سیزیلداماغا حاضیروخ، ولی معلومدور کی اگر سیزین روحلریز بهشت باغلاریندا سیر ائتمهسئیدی، بیزیم اوچون بئله شادلیخ فراهم گلمزدی.

بیز دبستان گوشهلرینده علم نوالریله مشروطیت اساسینین استحکامینه چالیشان شاگیرلر[د]ن، جوان و غیور ملتیمیزه سلام و تبریک اولسون.

یاشاسین ایران ملتی و مشروطیتی