Məhəmməd Azadgər

Türkcəyə çevirən: Dr.Sedige Adalati

Alber Memi‘nin « İstimar Edənin və İstimar Olanın Siması» adlı kitabı həqində

1357 il inqilabından öncə « Alber Memi» Tunəsli bir yazarın yazdığı və « Homa Nateq» tərəfindən tərcümə olunan « İstimar Edən və İstimar Olanın Siması» adında kiçik bir kitab yayınlandı . əlbtə xanım Nateq İrandakı milli məsələyə olan görüş və düşüncələrindən dolayı bizim bu kitab həqində olan düşüncələrimizə kəsinliklə muxalifdir. Bu xanım « Batılaşma» ( qərb zədegi ) və « İrançı Nasiyonalism» mozeindən və bəlkə də Cəlal Al əhmədin qərbə qarşı baxışlarının etkisində bu kitabı tərcümə etmişdir . Xanım Homa Nateq bu kitabı Cəlal Al əhmədin xatirəsinə tərcümə edibdir.

Bu kitab yayınlandığı zaman da qeyri Fars millətlərin aydınları nın və özəlliklə Azərbaycan ziyalılarının bir iddesinin arasında tartışmalara səbəb oldu və bu sual meydana gəldi ki Azərbaycanlılara istimar olan və mərkzi dövlətə istimar edən demək olar ya yox . əlbətə öncələr Cəlal Al əhməd yaxın və səmimi dostları qolamhoseyn Saedi və Rıza Bərahəninin etki sində qalaraq « Azərbaycanın mərkəzi dövlətin fərhəngi müstəmirəsi» olduğunu söyləmişdi .

Biz Meminin kitabını oxuyaraq görəbilirik ki Azərbaycan tam anlamda bir müstəmirədir.

Adətən istimar edənin sifətindən zehinlərdə olan istimar edənlərin və Halivudun sinama filmlərinin yaratdıqlarıdır . Alber Memi də kitabının ilk paragrafında buna işarə etmişdir . : Bəzi ləri hələ xoşları gəlir ki istimar edənləri uca boylu , günəş altında yanmış , ayaqlarında çəkmələriylə bir belə dayanmış bir adam olaraq görsünlər . Yəәni o işləməkdən qaçmır . Gözləri mülklərin uzaq ofuqlarına xirə olmuş və təbiətlə olan mübarizə də , öz varlığını insanlara sərf etmiş , xəstələri dərman etməyə və kültür yaymağa məşquldur . Xülasə o əsil və qabaqcıl bir maceraçı olaraq tanınır.

əlbətə biz istimar edənin başqa bir sifəti ilə də tanışıq: ərəbistanın lorənsi , bir İngiliz nəcib zadə ki ev və yaşayışını tərk edir və ərəbləri müdafiə etmək üçün osmanlı xəlifələriylə savaşır .

əlbətə əgər bizim təsəvvürümüz istimar edəndən bizə öyrtilənlərdirsə o zaman İranda istimar edəndən və istimar olan dan bir əsər yoxdur . Ama əgər İran toplumunun gərçəklərinə baxarsaq və sitəm altındakı millətlərin vəziyətini , hakim millətin və mərkəzi dövlətin vəziyətiylə müqayisə edərsək , görə bilirik ki İranda yaşayan millətlər mərkəzi dövlətin müstəmirəsi dirlər . Bir ləhzə xiyal gücümüzü çalışdıraq və zehnimizdə o səhnəni ki Məhəmməd Rıza Şah Səəd abad Kaxında iki əlinin sübabə barmaqları cılıqasının ciblərində və iş otaqında Təbrizdə toxunan bahalı fərşlərin üstündə yerirkən , Azərbaycan milli hükümətinə saldırma fərmanı sadir edir , canlandıraq . Bu şahın nəyi İngilizi və ya Fəransəvi istimar edəndən ki müstəmirələrində yerli millətləri öldürürlər fərqlidir ? və ya bir ləhzə Xumeyni və ya Xamnəini Cəmaran sarayında düşünək ki Kürdüstana , Azərbaycana , Türkmən Səhraya , ərəbistan və Bəluçistana saldırma əmri verirlər . kimlər bunu əmr edir ki Azərbaycan Türki , ana dilini müdafiə etdigi üçün həbis olunub işkəncə görüb və öz hüviyyətini savunmaqda israrlı olursa zindanda işkəncə altında öldurulur və ya zindandan dışarıda saxta təsadüflər və ya fərqli yollarla öldürülsün .

Alber Meminin kitabını təkrar oxurkən şahid olacağıq ki biz Türklərin və başqa millətlərin moqeiyəti İranda müstəmirə moqeiyətidir . Memi əsasən Avrupalı istimar edənlərdən və Afriqalı istimar olanlardan bəhs edir. Ama İranda yaşayan millətlərin vəziyəti Alber Meminin işarə etdiği müstəmirələrdən fərqli deyil.

Kitabın birinci bölümündə , Memi istimar edənin müstəmirədə ki moqeiyətinə işarə edir ki bu bizim istimar edənlə hiç bir oxşarlığı yoxdur . . . Ama Memi təkid edir ki istimar edənin zatında faşismə və ırqçılığa təmayül vardır: « bütün istimari millətlərin ürəklərində faşisti təmayüllərinin tomurcuqları ( cəvanə ) vardır.»

Faşısm nədir ? az sayılı insanların yararına dolanan zülm və basqı dəstgahından başqa bir şey dir mi ? « müstəmirənin siyasi və idari maşınının da bundan başqa bir hədəfi yoxdur . Burada insani rabitələr istismarın ən qorxunc qaydalarının məhsuludur və onun əsası eşitsizligə və təhqirə dayanır və zamini də intizami güclərdir . Hiç bir şübhə yoxdur ki istimar bir noı faşısmdir» S. 79 - 80

Memi yazır: « istimartələbin simasını tanımladığımızda son olaraq onun ırqçılığından bəhs etməliyk. əcib budur ki bu ırqçılık istimar edən ilə istimar olanı birbirnə bağlıyan əsası rabitənin bir nişanəsidir . » S.87

Memi istimar edən və istimar olanın rabitəsi həqində nisbətən kamil anlatımdan sonra belə yazır:

« ən azından və anlaşıldığı kimin bir ışçı öz təbəqəsini tərk edəbilir və öz ictimayi durumunu dəyişdirəbilir ama müstəmirə çərçivəsində istimar olunanlara özgürlük yoxdur , hətta əgər sərvəti çox olsa da , bütün ünvanlara sahib olsa da və hər gün güclənsə də istimar olan kəsinliklə imtiyazlıların gurupuna qoşulamaz . Buna görə ırqçılıq kiçik və ittifaqi bir məsələ deyildir , bəlki istimar dəstgahının tərkibində həyatı bir amildir . S. 91 - 92

Bu rabitədə onlarca numunə və örnək vermək olar.

Memi kitabının ikinci bölümündə kamil bir şəkildə istimar olanın simasını tərsim edir ki İrandakı sitəm altındakı millətlər bununla yaxından tanışdırlar . Memi yazır ki istimarçılar inanırlar ki istimar olan « tənbəl » dir . istimar olan hiç bir zaman müsbət bir fərd olaraq tanınmaz: istimar olan belə « deyil» elə « deyil» . istimar olan kəsinliklə bir fərd olaraq tanınmaz və ona adsız bir cəmiyət içində boğulmaqdan başqa həq tanınmaz . Bunlar belədir , bunların hamısı belədir .

Memi yazır:istimar olan yavaş yavaş istimar edənin onun həqində söylədiklərini qəbul edir və elə buradan faciə başlayır « hərkəs bilir ki hakim təbəqənin fikrinin usulı büyük ölçüdə aşağa təbəqələrin tərəfindən qəbul edilir və mübarizə fəlsəfəsində düşmən həqində bir fikir və təsəvvür vardır . əşağı təbəqələr bu fikri usulları qəbul etməklə , onlara verilən rolları da qəbul etmiş olurlar və elə bu məsələ toplumların nisbi olaraq ayaqda qalmalarının səbəblərinin biridir . Çünkü bu toplumlarda istər isətməz məzlumlardır ki zülmə boyun qoyurlar . Müstəmirələrdə bu rabitələrin anlamı bir millətin başqa bir millətə olan hakimiyətidir , əsas prənsip ginə həmandır» S. 107 - 108

Kitabın oxunmasına idamə veririk: « artırmalıyk ki istimar olan getdikcə keçmişini unudur , o keçmişi ki istimar edən hiç zaman rəsmiyətə tanımayıb , çünkü « hər kəs bilir ki ərzişsiz yerlinin əsli və nəsəbi bəlli deyildir və əslində əsl və nəsəbsiz olmalıdır ! » Ama tək xətər bu deyildir . İstimar olanın özündən soruşaq ki milli qəhrəmanlarının adı nədir ? millətinin büyük rəhbərləri kimlərlər ? həkimləri kimlərlər ? olabilsin çətinliklə bir və ya iki nəfərin adını dilə gətirsin , o da çox düzənsiz şəkildə , və hər nə qədər cəvan nəsillərə yaxınlaşırsaq bu daha da bətərləşir ! istimar olan öz hafizəsini yavaş yavaş əldən verməyə məhkümdür .

Xatirəni təmamən zehni bir olay olaraq görməməliyik. Elə ki hər fərdin hafizəsi onun təbiyi və tarixi vəziinin səmərəsidir , hər millətin hafizəsi də o millətin təməllərinə dayanır . Halbuki istimar olanın təməlləri ölü və müncəmiddir. Və əgər onların bəzisi hələ yaşamış kimin görünsə də istimar olanın onlara etenası yoxdur və hətta bəzən bu bais olar ki o bundan utansın: Bu o utanc duyqusu kimidir ki gülünc bir eski bina görəndə əl verir . S.125 - 124

Alber Memi soruşur: « hankı yoldan bir millət öz keçmişinin varisi olabilir ? və özü cavab verir: uşaqları yetişdirmə yolu ilə , dil yolu ilə , bu dil - xəzinə ki dəvamlı olaraq öyrənilənlərin yardımı ilə gənişlənir və bu vasitə ilə tarix də keçmiş nəsillərin nailiyyətləri , adətləri , rəsmləri , qalibiyyətləri və davranışları və əməlləri zəbt və müntəqil olur.» S.127

İranda mədrəsələrdə zülmə məruz qalmış millətlərin uşaqlarına düzəldilən hafizə « millətinin hafizəsi deyil və o öyrətilən tarix də millətinin tarixi deyildir» S. 127

Malkom İks zindanda tarixi mütaliə etməyə başladığında görür ki tarixdən qaralar həzf olunublar . Ağlar qaraları yazmırlar! Ağlar qaraları həzf edirlər. Ama Malkom İks yazılmayanları yazılanların arasında oxur.

Biz Türklər də Farslar və ya Farslaşmış Türklər tərəfindən yazılan tarix kitablarından həzf olunmuşuq . Bizim keçmişimiz və tariximiz təhrif olunubdur.

iki dillilik müstəmirədə

« İstimar olanın əsası pərişanlığının bəyan və nişanəsini onun iki dilliligində görəbilirik»

əgər istimar olan savadsızlıkdan da qurtulsa ginə də dil baxımından bir ikiləm ( doganegi ) yaşar . əlbtə əgər bu qurtuluşda şanslı isə: çünkü istimar olanların çoxu iki dilli olma şansına da sahib deyillər və ana dilindən başqa dil tanımırlar , yəәni o dil ki nə onu yazabilirlər və nə də oxuyabilirlər , yalnız yoxsul və naməlum kültürü şəfahı şəkildə qullanırlar .

əlbətə ki savadlı küçük quruplar da tapılırlar ki öz milli dillərini yaymaq və bunu öz möhtəşəm elmi keçmişlərinə bağlamaq istirlər . Ancaq çoxdandır ki bu zərif şəkillərin rabitəsi günlük yaşayışdan kəsilmişdir və küçə bazar adamlarına tanıdıq deyil və anlamsız görünür . İstimar olan bunlara sayqı duyar və bu insanlara keçmiş rüyaları yenidən diriltmək istəyən yuxuda yeriyən başçılar gözüylə baxar.

əgər bu dil ictimayi yaşamda etkili olsaydı və ya idarələrin qapısından geçəbilseydi və ya post məktublarının git gəlində bir roli olsaydı , pis olmazdı ama bu qədər də deyil . Bütün idari , qəzayı və fəni sazmanlarda yalnız istimar edənin dili qullanılır: cadələrin əlamət qoymasında , musafir daşıma istgahların əlamətlərində , küçələri adlandırmaqda , və rəsid bərgələrində. İstimar olan ki öz dilindən başqa bir şeyi yoxdur öz vətənində bir yabancıdır .

İstimar dəstgahının çərçivəsində bu iki dillilik gərklidir , və bütün irtibatlar , bilgilər və gəlişmələrin birinci şərtidir . Ama iki dilli fərd öz hisarından çıxdığında fərhəngi baxımdan cübran olamayan faciə ilə qarşılaşır .

Ana dili ilə və kültür dilinin arasındakı nasazıgarlıq yalnız istimar olanlara məxsus deyil , ama müstəmirədə iki dilli olmaq ayrı millətlərin iki dilliliginə oxşamaz . Adətən iki dildən yararlanmaq yalnız iki iş vəsiləsindən yararlanmaq deyil , eyni zamanda iki rəvani və kültürəl dünyada şirkət etməkdir . Halbuki müstəmirədə o iki dünya ki bu iki dil vasitəsinən tanıtılır birbirilə qarşı qarşıyadır .

Ayrıca istimar olanın ana dili , yəәni o dil ki istimar olanın duyqularından , rüyalarından və sevinclərindən qaynaqlanır , o dil ki onun sevgilərini , heyrətlərini anlatır , o dil ki onun ən büyük atifi yükünü daşır . . . . . bu dilin dəyəri yoxdur və şəhər ona hiç bir etibar qayil deyil . əgər istimar olan iş axtarırsa və özünə bir yer tapmaq istirsə öncə başqalarının dilinə , yəәni istmarçıların və ərbabların dilinə danışmalıdır . Bu dillərin mübarizəsində və savaş meydanında istimar olanın qəlbidirki məğlub olub və məhv olacaqdır . Və sonucda o həqarət ki xaricdən ona emal olunur onu sındıracaq : yəәni o özü yavaş yavaş öz naqis dilini bıraxıb və yabancılardan gizlədəcəkdir və istimar edənin dilində danışmaqla özünü rahat his edəcəkdir . Hər müstəmirənin iki dilli olmasından əvam və ədəbi dilin birbirilə vahid bir dünyada bir biri ilə dinc yaşadıqları bir ərsə deyildir . Bu iki dillilik sərvət hesab olunmur. Çünkü onların birisi artıqdır və təqribən də faydasızdır: söyləməmiz gərəkən gərçək budur ki bu bir dil faciəsidir» S. 130 - 129 - 128

İstimar olanın yazarının moqeiyəti

Bəzən təəccüb olunur ki niyə istimar olanın ana dilində canlı ədəbiyatı yoxdur . O təhqir etdigi dili işlədəbilər mi ? Eyni şəkildə də öz milli musiqisindən , incə sənətindən və keçmiş kültüründən üz çevirmişdir ! dildə ki ikiləm ( doganegi ) kültürdə ki ikiləmin bir illəti və nişanəsidir . və bunun ən gözəl açıqlaması yazarın moqeiyətidir.

əlbətə istimar olanın yaşayışının madı şərayiti tək başına yazarların az sayıda olmalarını tocih edəbilir. Çünkü həddən artıq yoxsulluq qələm əhlinin ortaya çıxmasını və çoxalmasını məhdudlaşdırır. Ama tarix bizə göstərmişdir ki bir millətin sənətçi ( hünərmənd ) baxımından , ihtiyacının rəfı olması üçün bir seçilmiş kəsimin varlığı yetərlidir. Halbukı istimar olanın yazarı olmaq çox çətindir. Çünkü o imkan daxilində toplumu təmsil edir.

İstimar olanın ikiləmini və imkanların olmadığını ortaya çıxarır .

Tutalım ki o oqədr ana dilini öyrnmiş ki yazılarında bu dili yeni dən canlandırsın və bütün iç dalaşmaya rəğmən bu dili qullanmayı başardı . . . kim və hangı oxucu üçün yazacaqdır ? əgər bu işdə çox inadcı olursa özünü məhküm edər ; çünkü kar və lal bir cəm üçün qonuşmuş olacaqdır . Çünkü onun milləti savadsızdır və hiç bir dilin oxumasını və yazmasını bilmir. . . Şəhərlilər və savadlılar yalnız istimarçının dili ilə tanışdırlar. Demək tək bir yol vardır və o da istimar edənin dilinə yazmaqdır: yəәni bir çıxmazdan başqa bir çıxmaza düşmək !

Yazar bu çətinlikdən bir qaçar yolu tapmalıdır. iki dilli istimar olan gərçi iki dilə sahib olma şansı vardır əma hiç birisinə hakim deyildir . və bu üzdəndir ki istimar olanların ədəbiyatı çox yavaş ortaya çıxar və bir şah əsərin ortaya çıxması üçün çox insani zəhmət və iş lazimdir . Və hələ bundan sonradır ki istimar olan yazarın ikiləmi taza bir çöhrə ilə , ama öncədən daha da təhlikəli təcəlli edər .

Nə qədər əcib bir taleedir ki insan öz millətinə yox bəlkə bir başqa millətə yazsın ! və ondan daha da bətər budur ki bu yazı onlaradır ki bu milləti məğlub etmişlər . İlkin istimar olan yazarların xəşin ləhni hamiyə qərib gəlmişdir ! bu insanlar unudurlar ki o oxuculara yazırlar ki dillərini borc almışlar ? ama bunun səbəbi xəbərsizlik , həq naşnaslıq və ya güstaxlıq deyildir , bunlar istirlər ki bir dəfə qonuşmaya cürət tapdıqlarında bu oxuculara öz sıxıntılarından və isyanlarından söz etsinlər . Birisindən ki illər boyu nasazlıq acısı çəkmiş barışcıl sözlər eşitmək mümkün mü ? və ya bu ağır vergi verən borc alandan həqşinaslıq bəkləntisi olabilir mi ? bir borc ki hər zaman borc qalacaqdır .

Unutmamalıyıq ki əgər istimar olan yazar Avrupalıların yəәni istimar edənlərin dilini öyrənirsə yalnız buna görədir ki bu vəsilə dən özünü və öz adamlarını müdafiə etmək üçün istifadə etsin . Burada nasazgarlıq və ya yersiz istəklər və onun koru koruna kinələri mətrəh deyil , o ki mətrəh olur zəruriyətdir , əgər o bu işi görməsə bir gün bütün millət görəcəkdir. S.134 - 133 - 132

İstimar olanın cavabı

Gərçəkdən də istimar olanın zahiri və çöhrəsi xoşa gələn deyil . əlbətə ki bu qədər bəxtsizligi zərərsiz daşımaq mümkün deyildir. Gərçi istimar edənin çöhrəsi zalimin nifrət doğuran çöhrəsidir . Qurbanisinin çöhrəsində də həmahnglik və aramiş yoxdur . Demək istimar edən hikayələrinin yaratdığı o istimar olanın vucudu yoxdur ama buna rəğmən istimar olanı tanımaq mümkündür . Çünkü zülmə məruz qalmış istimar olan çatışmazlıqlarla dolu olan bir insandır .

Bu üzdən necə inanabilirik ki bu qədər bəd bəxtlikdən sonra istimar olan ginə öz moqeiyətini qəbul etsin ? bu istimarı munasibtləri - ki bu acı çəkmiş çöhrənin yaradıcısıdır - qəbul etsin ? hər istimar olanın içində mocud vəzin dəyişməsinin istə ki vardır . Və bu noktəni inkar etmək istimar məsələsinə yabancı olmaq və mənfəət pərəstlikdən kor olmaqdır . Başqa tərəfdən də belə göstrilir ki « istimarzədələrin istəki yalnız bir neçə nəfərin işidir:neçə nəfər aydın və ya şöhrət pərəst , yəәni ya ümidsizliğin məhsuludur və ya şəxsi mənfəət ! . . . . Gərçəkdə bunlar istirlər istimar olanın itaətsizligini bir geçici olay kimi tanısınlar . Halbukı bu itaətsizlik istimari moqeiyətdən doğur». S. 143 - 142

İsyan

İstimar olanın nə etməsi gərəkir ? Çün öz moqeiyətini istimar edənin iş birligi ilə dəyişdirməsi mümkün deyil , çaba edir onun əlindən qurtarsın , yəәni isyan etməlidir .

İstimar olanların isyan etmələrinə təəccüb etməməliyik , əslində bu isyanların daha çox və artıq olmamalarına təəccüb etmək gərəkir . Gərçək budur ki istimarçı çox diqqətlidir və seçilmiş təbəqəni dəvamlı axtalayaraq və ya bu çətin vəzdə ayaqa qalxanları aradan apararaq , cinayətkarcasına , nizamı basqı ilə hər milli hərəkəti nütfədə boğub və dər hal tapdalayır. . . . S.151 - 152

Jan Pol Sartr Alber Meminin kitabına yazdığı ön sözdə təkid edir ki « o zaman ki bir xəlqin ölümdən başqa bir seçimi yoxdur və o zaman ki zalimlərdən ümidsizlikdən başqa bir hәdiyyә gəlmir , daha əldən verəcək bir şeyi yoxdur əldən versin ! »

« Demək isyan istimarı vəziyətdən qurtulmanın tək yoludur. Bir yol ki aldadıcı deyil və istimar olan da gec və ya tez onu tapacaqdır . onun şərtləri mütləqdir və mütləq çözüm yoluna ihtiyacı vardır ; kəsməyə və qırmaqa ihtiyac var , müsalihə lazim deyil ! onu keçmişindən qopartmışlar , gələcəğin yolunu bağlamışlar , adətlər və gələnkləri son nəfəsini alır və yeni bir kültür qazanma şansı əldən getmişdir . İstimar olan dildən , bayraqdan , bilikdən , milli və dünyəvi yaşayışdan , həqdən və vəzifədən yoxsul bıraxılmışdır . Hiç bir şeyi yoxdur , hiç bir şey deyildir və hiç bir şeyin ümidini ürəgində bəsləmir. Hər gün bu çözüm yolunun gərəkliliği və zərurəti daha çox hiss olunur . . . əgər kəsməsən necə qurtulabilirsin ? və bu , bu cəhənəmlik dörənin patlamasının hər günlük nişanəsidir . İstimarı vəzin iç cəbiridir ki isyanı gərəkdirir. Çünkü istimarı şərayit islah olunan deyil və boynundakı bir halqa kimindir ki ondan qurtulmaq onu qırmaqdır» S. 152 – 153