آرتيق ديلماجين ديلي باغلاناراق، اؤزومون ده توتولوب اسير دوشدوگومدن سونرا، بوتون قيش بويونجا دينمز-سؤلهمز بير بوجاغا چکيليب، قيشلاماغا مجبور قالميشديم.

ايندي ايسه، باهارين اوغورلو گليشيني اوزومه توتوب، سيز عزيز دوستلاريمي بير داها سالاملايير و سيزلري خبرسيز بوراخديغيم اوچون عفو ديلر، يئري گلميشکن ده نوروز بايرامي حاقيندا آپارديغيم سون آراشديرمامي سيزلره تقديم ائتمک ايسترديم.

بو قصور ايله نولور قاپينا گر گئج گلسم

ايلده بير کرّه گلر گولشنه اکثر نوروز

عليرضا صرافي

بايراملار بايرامي

بيرينجي ائديت: 25/11/1387

ايکينجي ائديت: 29/12/1387

اؤزت:

نوروز بايرامي بيزيم ان اسکي و ان طنطنهلي بايراميميزدير. او عيني حالدا نئچه بايراملارين ذيروهسينده يئر آلان بير کمپلکسدير.

آذربايجانليلاردان علاوره، بوتون تورک خالقلاري دا بو بايرامي اؤز دوغما و اسکي بايراملاري کيمي عزيز توتار. بو بايرام عصيرلر بويو چئورهدهکي دينلر و اينانج سيستملري ايله قايناييب، قاريشاراق گونوموزه قدر گليب، چاتميشدير.

نوروز آذربايجان خالقينا نه قدر دوغما اولسا دا، اؤز گنيش جوغرافياسي و اسکي تاريخي اعتيباري ايله، بير چوخ تورک و تات خالقلارين دا دوغما و اورتاق بايراميدير.

دينلره گلديکده دئمک اولار کي بو بايرام نه زرتشتيليگين، نه ده اوندان سونرا گلن هئچ بير دينين اؤزل مالي اولماميشدير، اما سونرالار زرتشتيلشن، کريستانلاشان و مسلمانلاشان شرق خالقلاري، اؤز اسکي گلهنکلريني ايتيرمهمک اوچون اونو يئني دينلرله باريشديراراق ياشاتماغي باجارميشلار.

---------------------------------------------------

· بو مقالهنين بيرينجي ائديتي "ائل بيليمي" داخيلي نشريهسينين 3-جو نومرهسينده (اسفند 1387) چاپ اولموشدور.

--------------------------------------------------

آچار سؤزلر: بايرام، نوروز، آذربايجان، ارگنهکون، شامانيسم، سومر، زرتشتيليک، جمشيد، بايرام آيي، اميرالمؤمنين، حضرت علي (ع)

آذربايجانين اکثر يئرلرينده نوروز بايرامينا صيرف "بايرام" دئييلر و آنجاق باشقا بايراملاردان آييرد ائدن زامان بعضا اونا نوروزبايرامي، اميربايرامي و سون ايللرده ده باهاربايرامي، يئنيگون، ايلباشي ... دئييرلر. نوروز بايرامي خالقيميزين ان طنطنهلي و ان اسکي بايراميدير.

بيلديگينيز کيمي بيزيم بير پارا بايراملاريميز اسلاميتله باغليدير. ميثالچون: قوربان، مبعث و اوروجلوق (فيطير) بايرامي، يا دا شيعه مسلمانلارا مخصوص اولان: غدير و بارات بايرامي.

بو بايراملار تماميله قمري تقويم اساسيندا توتولور، اونا گؤره ده ايل بويونجا فصيلدن فصيله بونلارين يئري دييشيلير. آنجاق اسلاميتدن اؤنجهکي بايراملاريميزين هاميسي شمسي تقويم ايله توتولاراق، ثابيت موسيم و فصيللرده کئچيريلير. او جملهدن: خيدير نبي بايرامي، چيلله گئجهسي، آخير چرشنبهلر و نوروز بايرامي.

نوروز بايرامي کمپلکس بير بايرامدير، او تقريبا ايکي آي سورن بير نئچه شنليکلرين تام ذيروهسينده يئر آلير. نوروزون عرفهسينده باشلايان خيديرنبي، چيللهقوودو، قيشدانچيخديم، چرشنبه آخشاملاري شنليکلريني، نوروزون مقدمهسي و اونا حاضيرليق مراسيمي کيمي دُيُرلنديرمک اولار. تصادفي دئييلدير کي ايلين سون آيينا دا "بايرام آيي" آدي وئريلميشدير.(1)

باهار بايرامي اولان نوروز اساسا اکينچي خالقلارين آراسيندا ميدانا گلميشدير، هر بير خالق بو بايراملا باغلي اتنيک، يئرلي ميللي خصوصيتلرينه اويغون موسيم نغمهلري، مراسيم نغمهلري، رقصلر ياراتميشدير. آذربايجاندا بو بايرامدا گؤيرديلن سمني يازين گلمهسينين، طبيعتين جانلانماسينين نيشانهسي ساييلير . ..سمني گؤيرتمکله گلن ايل اوچون برکت، بوللوق آرزولارميشلار. بايراما دؤرد هفته قالميش هر چرشنبه آخشامي و بايرام گونو تونقال قالاماقلا و چال چاغير يولا سالماقلا، اودا، گونشه اولان اعتيقاد و ايناملاريني ايفاده ائتميش اولورلار. (Azərbaycan Ensiklopedyası-Novruz)

ù

بير چوخ تدقيقاتچيلار او جملهدن: دکتر مهرداد بهار و دکتر محمدتقي زهتابي بؤلگهنين اسکي خالقلاري اولان سومر، قوتتي، لولوبي و ماننالاردا دا باهار بايرامينين کئچيريلديگيني و اساسا اسکي چاغلاردان باشلاياراق بو گونه گلديگيني سؤيلرلر. (Celil Yegubzade S. 359)

سومر اساطيرينده بو بايرامين يارانماسي بيتگي و ديريليک آغاجي تانريسي -دوموزون، گؤي آنا تانريسي "اين آنا"-يا ائلچي گئتمهسي و سونرا دا (يايين سونوندا) انکيمدونون طرفيندن اؤلدورولمهسي و هر ايل يئنيدن (يازين اولينده) ديريلمهسي ايله ايلگيلي قيد ائديلير. دئمک دوموز اؤلدورولنده پائيز و قيش گلير، ديريلنده ده ياز گليب، طبيعت ديرچلير. (حسين فيض الهي وحيد)

شرق تورکلرينين فولکوروندا همين گون ارگنهکون ايله باغلانار و تورکلرين بوزقورد قيلاووزلوغو ايله ارگنهکوندان اوغورلو چيخيشلاري گونو کيمي حسابا آلينار. (Cavad Hey’et – S. 158)

ابوريحان بيرونينين يازديغينا گؤره نوروز، اسطورهوي پادشاه جميشيدين قيزيل تخته مينيب، آذربايجانا گلمهسي گونودور. (پرويز يکاني زارع - ص117)

محمدحسين ابن خلف تبريزي ده عيني روايتي بئله يازميشدير:

"جمشيد يئر اوزونو گزيرميش، آذربايجانا چاتينجا، بويوردو جواهيرلرله سوسلنميش تختيني اوزو گوندوغانا، هوندور بير يئرده قورسونلار، اؤزو ده جواهير تاجيني باشينا قويوب، تخت اوزرينده اَيلشير. گون چيخينجا، ايشيغي تاج و تخته دوشرک، چوخ پارلاق شعاعلار ساچيلدي، خالق سئوينيب، سؤيلهديلر: بو يئني گوندور" (برهان قاطع- نوروز مادهسي) (2)

ابوالقاسم فردوسي ده شاهنامهده عيني روايتي بئله يازميشدير:

"جمشيد پادشاه گونشه بنزين جواهيرنيشان تخته ايلشديگي اوچون خالق بونا حيران قاليب و يئني گون دئميشلر."(3) و (4) (فرهنگ معين- نوروز مادهسي)

بيلديرمهلييم کي فردوسينين روايتينده اساسا بو آد قويمانين هانسي اؤلکهده اوز وئرديگينه توخونولماميشدير.

اسطورهوي پادشاه جمشيد، هله ده بيزيم خالق ناغيللاريميزدا "مليک جومشود" کيمي تانينير. هم ده آغساققاللاريميزدان بئله ائشيتميشيک کي:

"بو بايرام مليک جومشوددن قاليب" (5)

الده اولان معلوماتلار ثبوت ائدير کي ساسانيلر (224-652 م.) بو بايرامي رسمي بير بايرام کيمي قبول ائديب و اونو چوخ طنطنهلي کئچيريرميشلر. (فرهنگ فارسي- ماده نوروز)

دئمک اسلاميتدن اول ماننالاردان باشلاميش ساسانيلره قدر همين بايراما آذربايجاندا يوکسک قيمت وئريلرميش، او ساسانيلر دورونده زرتشتيليک و سونرالار دا اسلام ديني ايله بير پارا ظاهيري اويوشمالاردا بولونموش و نهايت بوگونوموزه گليب چاتميشدير.

آذربايجانين اسلاميتدن اول زرتشتي دينينين اساس مرکزلريندن اولماسي هامييا آيديندير، بو گون آذربايجانين يئرلي اهاليسينده هئچ بير زرتشتي يوخدور، اونلار آنجاق اورتا ايران، بيرده هيندوستاندا ياشاييرلار(6)، ماراقليدير کي همين زردشتي آزينليق، نوروز بايراميني اؤز ديني بايراملاري کيمي بيليب، اونو اولدوقجا عزيز توتارلار.

ù

باهار بايرامينين جغرافياسي باهارين اؤزو قدر ده گنيشدير. تورک دونياسينين هر بير يئرينده: اويغوروستاندان، بالکانلارا، تاتاريستاندان قاشقاييستانا کيمي يئر کورهسينين بؤيوک بير منطقهسينده ياشايان تورک خالقلاري هر ايل بو بايرامي قئيد ائدرلر.

ايران اسلام جمهوريتي و افغانيستاندا اساسا رسمي ايل تقويمينين ايلک گونو نوروز بايرامي ايله باشلار.

اسکي هونلار، گؤيتورکلر و تاپقاچلاردا دا همين بايرامين قيده آلينماسي بيزه معلومدور. بوگون ياقوت، چوواش، باشقيرد، آلتاي، خاکاس، قيريم تاتارلاري، قاراچاي- مالقار تورکلري، آذربايجان، اويغور، آنادولو، تورکمن ، اؤزبک، قازاق، قيرقيز، قاراقالپاق، نوغاي، بولغاريستان، باتي تراکيا و کوزوو تورکلري (14-1 مارت) بو بايرامي قيد ائديرلر .... بونلارين ايچينده ايران و حتي عراق و ميصيردن ده آد چکمک اولار. (Mehmet Tekin S.332,333)

آدي کوردجهده Newroz ، فارسجادا ايسه Noorouz کيمي تلفظ اولونان بو بايرام کوردلر، فارسلار آراسيندا دا چوخ طنطنهلي کئچيريلر. اونلاردان علاوه افغانلار، تاجيکلر ده همين بايرامي قيده آلارلار.

گؤروندوگو کيمي، غيرمسلمان (شامانيست، يهودي، کريستيان) تورکلر او جملهدن ياقوتلار (ساخالار)، آلتايلار، خاکاسلار، قرائيم و قاقاووزلار دا بو گونو بايرام توتارلار.

شامانيست آلتايلار بو بايراما "جيلقاياک (7) Cılqayak" دئيرلر. بيزيم ديلده دئييلسهيدي" ايلآياق" اولاردي. دئمک آلتايلار يئني ايله آياق باسديق دئيه بو گونده سئوينر و شنليک ائدرلر.

شامانيست خاکاسلار اونا "چيل پازي Çılpazı" يا خود "ايل باشي" آدي وئرميشلر.

قازاقلار ايسه بو بايراما "ژاناکون (8) Jana kün" يا خود "يئنيگون" دئيرلر. اونلار هم ده بو بايراما "اولوس گونو" و "اولوسون اولو گونو" آدي وئرميشلر.

افغانيستاندا اونا "عيد گل سرخ" ياخود "قيزيل گول بايرامي" دئيرلر.

بو فرقلي آدلاردان باشقا عيني حالدا اکثر خالقلار اونو نوروز آدي ايله ده تانييارلار.

باهار بايرامينا نوروز آدي وئريلمهسينه بير چوخ قديم منبعلرده ده راست گلمک اولور. يوخاريدا ابوريحان بيروني و محمدحسين خلف تبريزينين يازديقلاري اسطوهوي روايتلردن بحث ائتديک، ماراقليدير کي تورک تقويميندن سؤز آچان محمود کاشغرلي دا ديوان لغاتالترکده همين کلمهني ايشلتميشدير.

او پارس سؤزونون ايضاحيندا تورک ايللرينه، سونرا دا فصيللر و آيلارينا توخوناراق بئله يازير:

"کؤچبه و مسلمان اولمايان تورکلر، ايلي دؤرد آيريما بؤلرک آد وئريرلر. هر اوچ آيين بير آدي واردير. ايلين کئچمهسي بونونلار بيلينير: "نيروز"دان ايلکباهارا "اغلاق آي" ، سونرا دا "الوغ اوغلاق آي" دئيرلر." (ديوان لغات الترک، ج1 ص291)

گؤروندوگو کيمي کاشغرلي بو سؤزو "نيروز Nəyruz" کيمي قيده آلميشدير. (9)

بايراما وئريلن بو آد گونوموزده ده تورک خالقلاري آراسيندا ايشلنمکدهدير. کارشيلاشتيرمالي تورک لهجهلري سؤزلوگوندن آلديغيم (لهجه خصوصيتلرينه گؤره آزجا دييشن) نوروز سؤزونو آشاغيداکي تابلو دا گؤره بيلرسينيز.

(Karşılaştırmalı Türk Lehceleri Sözlüğü- nevruz maddesi)

آذربايجانليلار:	نوًوروز	Novruz
اويغورلار:	نوًروز	Noruz(10)
اؤزبکلر:	نَوروًز	Nəvroz
باشقوردلار:	ناوروذ	Nauruź
تاتارلار:	نَوروز	Nəvruz
تورکمنلر:	نوًوروز	Novruz
تورکيه تورکلري:	نئوروز	Nevruz
قازاقلار:	ناوروز	Navruz
قيرقيزلار:	نؤروز	Növruz

دئمک بو بايرام آذربايجان خالقينا نه قدر دوغما اولسا دا، اؤز گنيش جوغرافياسي و اسکي تاريخي اعتيباري ايله، بير چوخ شرق خالقلارينين دا دوغما و اورتاق بايراميدير.

ù

آتا-بابالاريميز "تاتسيز تورک اولماز"(11) دئميشلر. منجه نوروز بايرامي ائله همين ادعانين تثبيتينده ان کسگين تاريخي بير گرچکدير. چونکو بو بايرام عصيرلردن بري هم تورکلرين، هم ده تاتلارين اورتاق بايرامي اولموشدور. نوروز بايرامي مراسيمينده دونيانين هاراسيندا و هانسي خالق طرفيندن توتولورسا توتولسون، بير سيرا اورتاق اؤزلليکلر ياشاماقدادير. مثلا هر يئرده:

بايرام قاباغي قبريستانليقلارا گئديلر. حضورلو يئرلره باش چکيليب، ياسليلارا باشساغليغي وئريلر، بايرام گونلرينده قوهوم-قارداشين، يار-يولداشين گؤروشونه گئديلر، کوسولولر باريشار، فقير- فقرايه، خستهلره، يوخسوللارا باش چکيليب، اونلارا يارديم اولونار. بايرام مناسيبتينه کؤهنه ساخسيلار، کؤهنه پالتارلار آتيليب، دئييشيلر. يئني قاب-قاجاق يئني پار-پالتار آلينار. بايرام اوچون اؤزل يئمکلر و تاتليلار حاضيرلانير، (سمني، باغلاوا کيمي) بايرام گونلرينده جمعي اولاراق چؤله گئديلر و شنليکلر کئچيريلر و س.

ù

نوروز تاريخ بويو اطراف محيطده يايغين اولان دين، مذهب و خالق کولتورلري ايله قايناييب، قاريشميشدير. اونا گؤره ده اوندا بير چوخ مذهبلرين و کولتورلرين ايزلريني تاپماق اولار. مثلا:

آوستادا بو گونه هئچ بير ايشاره اولماديغينا باخماياراق زرتشتيلر اونو اؤز ديني بايراملاري کيمي بيلرلر. اونلار چرشنبه آخشامي اود اوستوندن آتلانماغي آتشپرستليکدن قالما بير مراسيم کيمي قيمتلنديريرلر.(12)

کريستيان قاقاووزلار اونو عزيز لازار ايله باغلارلار. (Tudara Armavut S.66)

آذربايجان و آنادولودا بو گونو حضرت علي(ع)، حضرت فاطمه(س) و حضرت محمد(ص) ايله باغلايلان روايتلر وار. بوتون بونلار ثبوت ائدير کي کريستان ياخود مسلمان تورکلر اؤز اسکي گلهنکلريني ايتيرمهمک اوچون اونو يئني گلن دينلرله باريشديراراق ياشاتماغي دا باجارميشلار.

بئلهليکله بو قناعته گلمک اولار کي بو بايرام نه زرتشتيليگين، نه ده اوندان سونرا گلن هئچ بير دينين اؤزل مالي دئييل.

------------------------------------------------------------------------------

آرتيرمالار

[1]- ايلين آخير آيينا بير نئچه آد وئريليب اوجوملهدن: بوز آي، جمرهلر و بايرام آيي .

2- برهانالدين خلف تبريزينين يازديغي اصيل متن بئلهدير:

"جمشيد...سير عالم ميکرد، چون به آذربايجان رسيد فرمود تخت مرصعي را بر جاي بلندي رو به جانب مشرق گذارند و خود تاج مرصعي بر سر نهاده بر آن تخت بنشست، همين که آفتاب طلوع کرد و پرتوش بر آن تاج و تخت افتاد، شعاعي در غايت روشني پديد آمد، مردمان از آن شادمان شدند و گفتند اين روز نو است."

3- شاهنامهده بئله يازيلميشدير:

به فرّ کياني يکي تخت ساخت چه مايه بدو گوهر اندر نشاخت

که چون خواستي ديو برداشتي ز هامون به گردون برافراشتي

چو خورشيد تابان ميان هوا نشسته برو شاه فرمانروا

جهان انجمن شد بر تخت اوي فرو مانده از فرّه بخت اوي

به جمشيد بر گوهر افشاندند مر آن روز را روز نو خواندند

سر سال نو هرمز فرودين برآسوده از رنج تن، دل ز کين

بزرگان به شادي بياراستند مي و جام و رامشگران خواستند

چنين روز فرخ از آن روزگار بمانده ازو خسروان يادگار

4- آذربايجانليلار او گونش ضيالاري آلتيندا پارلايان تاج و تختي گؤرونجه اونو (يئنيگونشه بنزدرک) يئني گون دئييرلر. آنجاق بيلديگيميز کيمي فارسجادا "روز" گوندوز دئمکدير و بو سؤز هئچواقت گونش معناسيندا ايشلنمز. اونا گؤره ده همين متنين فارسجاسيني اوخويونجا معين آنلاشيلمامازليق اورتايا چيخير. بورادان دا باهار بايرامين ايلکين آدينين نوروز بلکه ده هئچ نوروز اولماماسي اورتايا چيخير. بو قناعته گلينجه دئمک اولار کي "نوروز" سؤزو يئنيگونشين (يئني گونون) فارسجايا چوخدا دوزگون اولمايان بير ترجمهسيدير .

5- همين اسطورهوي روايت اسلاميتدن سونرا خالق ديلينده بعضا دييشيلرک باشقا بير روايتده ياشاميشدير. بو روايتده جمشيد پادشاهين يئريني حضرت اميرالمومنين علي (ع) عوض ائتميشدير، آذربايجانين بعضي يئرلرينده او جملهدن مرندين يکانات بؤلگهسينده نوروز بايرامينا " امير بايرامي" دئييلمهسي ده همين روايته دايانير. (ميرهدايت حصاري- ص.297)

بايرام قاباغي تکمچيلرين اوخودوغو بو شعرده ده گرروندوگو کيمي جمشيد دئييل اميرالمؤمنينين تخته چيخماسي و دئولر دئييل يزيدين بوينونا نوخدا وورولماسيندان سؤز گئدير:

اميرالمؤمنين تخته چيخاجاق

يزيدين بوينونا نوخدا ووراجاق

شيرين شربت سو يئرينه آخاجاق

سيزين بو تازه بايراموز موبارک !

ايليز، آييز، هفتهز ، گونوز موبارک ! (انقلاب يولوندا- 9و10جو سايي ص. 12)

6- اورتا ايران زرتشتيلرينين آنا يوردلاري يزد و کرمان ايالتلريدير، هيندوستان زرتشتيلري ده اصلينده اسلاميتدن سونراسي تدريجا همين بؤلگهلردن هيندوستانين گجرات بؤلگهسينه کؤچموشلر .

7 - ايل il سؤزو تورکجهنين مختلف لهجهلرينده جيل cıl، چيلçıl ، ژيل jıl يا دا ييل yıl کيمي دئييلر، فارسجادا سال sal و اينگليزجهده يير year دا عيني کؤکدندير.

8 - قازاق تورکجه سينده "ي=Y " عموما " ژ=J" اولموشدور، مثلا ياخشييا ژاکشي و يئني يه ده ژانا دئيرلر.

9- تاسفله بسيم آتالايين چئويرديگي ديوان لغات الترکده همين متنين ترجمهسي بئله يازيلميشدير:

Her üç ayın bir adı var: yeni gün (Nevruz) den sonra ilkbahara “اغلاق آي oglak ay” , sonra “ الغ اغلاق آي uluğ oglak ay “ derlər. (divanü lugat-it-türk tercümesi C.1 S.347)

گؤروندوگو کيمي او نوروز سؤزونو ترجمه ائدرک يئني گون يازير و اصيل متنده اولان Nəyruz سؤزونون عوضينه ده پارانتز ايچينده Nevruz سؤزونو يازميشدير.

ترجمهده گئدن بو دقتسيزليک اکثر آراشديرماجيلاري يانالداراق، بئله گومانا سالميشدير کي گويا کاشغرلينين ثبت ائتديگي کلمه "يئني گون"- موش! و نوروز سؤزو ده گويا بسيم آتالايين پارانتزده گتيرديگي بير ايضاح ايميش!!.. حالبوکي اصيل متنده ابدا يئني گون سؤزو يوخدور.

يئري گلميشکن بو دويونون آچيقلانماسيندا ديوان لغاتالترکون عربجه متنينه باخاراق، منه يارديمجي اولان حؤرمتلي قلمداشيم سيدحيدر بيات-دان صميمي تشکرلريمي بيلديريرم.

10- نادره خانيم بديعينين تاليف ائتديگي فرهنگ واژههاي فارسي در زبان اويغوري" کيتابيندا بو کلمه نوروز = Nəvruz کيمي قئيده آلينميشدير. کي بو دا کاشغرلي نين اسکي اويغورلارين لهجهسيله قيد ائتديگي Nəyruz ايله داها چوخ اوست-اوسته دوشمکدهدير.

11- ديوان لغاتالترکده يازيلان بو آتا سؤزو بئلهدير:

tatsız türk bolmas, başsız börk bolmas

(تاتسيز تورک اولماز، باشسيز بؤرک اولماز)

12- آکادميسين پروفسور محرم قاسيملينين نظرينجه چرشنبه آخشاميندا اودون اوستوندن آتلانماق زرتشتي اينانجلاري ايله تماميله آيغيريدير. او يازير:

"زرتشت دينينده مقدس ساييلان اودا اينسانين نفسي بئله توخونماماليدير. اونلار گؤره اينسانين نفسي تميز دئييلدير و اونون اودا توخونماسي گوناهدير. (او اوزدن ده آتشگاهدا قوللوق ائدن مؤبدلر اوزلرينه نيقاب سالارلار). گؤروندوگو کيمي نوروز مراسيملرينده اودا ياناشما ايله زرتشت دينيندهکي اودا ياناشمانين کسگين فرق وار. بورادا "آغريم، آجيم، تؤکولسون بو اوددا يانسين" دئييلير، اينسانلار اؤز چيللهلريني، آغريلاريني اودون اوستونه تؤکوب، اورادا يانديرماق ايستيرلر."

محرم قاسيملييا گؤره بو اودو ايشيغي، گونشي خيلاصکار سايان، ياشاييشي آغري-آجيدان موشگولدن سيخينتيدان قوتاران بير بؤيوک قوه اولدوغونو قبول ائدن اسکي تورک ميتولوژي اينانيشيدير. (Məhərrəm Qasımlı S.52-3)

----------------------------------------------------------------------

قايناقلار Qaynaqlar

1- ACE (Azərbaycan Sovet Ensiklopedyası) – (Azərbaycan CCR dövlət nəşriyyat- 1987- Bakı) Novruz maddesi

-2Celil Yaqupzade- Eski Azerbaycanda noruz kutlamaları- Türk dünyasında Nevruz üçüncü uluslararası bilgi şöleni bildirelri- (Atatürk kültür merkezi başkanlığı yayınları-2000- Ankara)

3– Cevat Heyet- Eski Türklerde Takvim ve Nevruz bayramı- Türk dünyasında Nevruz üçüncü uluslararası bilgi şöleni bildirelri- (Atatürk kültür merkezi başkanlığı yayınları -2000- Ankara)

-4Məhərrem Qasımlı - Novruz mərasim kompleksinin tarixi mifoloji anlami- Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına dair tədqiqlər VIII cild (Səda neşriyyatı--1999 Baki)

5- Mehmet Tekin – Nevruz (yeni gün ) coğrafyası ve nevruzun akdeniz bölgesi yansımaları Türk dünyasında Nevruz üçüncü uluslararası bilgi şöleni bildirelri- (Atatürk kültür merkezi başkanlığı yayınları -2000- Ankara)

6- Karşılaştırmalı -Türk Lehceleri Sözlüğü- (Kültür Bakanlığı- 1999-ANKARA): nevruz maddesi

7- Divanü Lugat-it-türk Tercümesi – Çeviren Besim Atalay (Türk Tarih kurumu Basım evi Ankara – 1385)

8- Tudara Arnavut – Gagavuz folklor türklerinde ilkyaz yortusu - Türk dünyasında Nevruz üçüncü uluslararası bilgi şöleni bildirelri- (Atatürk kültür merkezi başkanlığı yayınları -2000- Ankara)

9- انقلاب يولوندا- سايي 9 و 10 – عليرضا- اردبيلده چرشنبه و بايرام مراسيملري ( تهران - 1359)

10- محمود کاشغرلي - ديوان لغاتالترک، تصحيح کنيسهلي معلم رفعتين (مطبعه عامره دارالخلافه العليه- تشرين 1333هـ. ق.)

11 - پرويز يکاني زارع – آذربايجان شفاهي ائل ادبياتينا بير باخيش (ناشر انديشه نو، تهران، 1377)

12 - دکتر محمد معين – فرهنگ فارسي – ماده نوروز

13- مير هدايت حصاري- آذربايجان فولکلورو – (نشر تابان و شهريور- تهران – 1379)

14- دکتر حسين فيضالهي وحيد – "عيد نوروز ايران يا عيد دوموز ترکان" – www.shamsnews.com