جايگاه و نقش زنان در انقلاب مشروطيت

تايماز نظمي          

         هر چند زنان نيمي از جمعيت هر جامعه اي را تشكيل مي دهند ولي در منابع و ماخذ تاريخي اين تاثيري نيمه بر تحولات اجتماعي يا ناديده گرفته شده ، يابهاي كمتري از ارزش واقعي يافته اند اما در انقلاب مشروطيت كه آغازي بر پايان شيوه هاي حكومت خودكامه در ايران بود با تامل بيشتر مي توان اثرات ارزشمند فعاليتهاي سياسي اجتماعي و فرهنگي اقدامات زنان را بوضوح مشاهده كرد . در انقلاب مشروطيت زنان ايراني به پيكاري خردمندانه و دامنه دار دست زدند و مطالبات خود را در حوضه هاي سياسي ، اجتماعي و فرهنگي پيش نهاده و بر تحقق آن تاكيد ورزيدند . زنان آذربايجان  ، گيلان ، قزوين ، اصفهان و نقش تاريخي خود را ايفا نمودند و ده ها انجمن سري و نيمه سري بوجود آوردند كه دوشادوش انجمن سري مردان مشروطيت به مبارزه بي امان با غول استبداد مشغول بود . در ميان مبارزات زنان ايراني مبارزات زنان آذربايجان رنگ ديگري داشت . در اين خطه قهرمان خيز شير زنان آذربايجان علاوه بر مبارزات سياسي به مبارزه نظامي نيز پرداخته و مسلحانه به رزم دولتيان شتافتند . هر چند انقلاب مشروطيت در ايجاد و استقرار يك نظام سياسي مردم سالار ناكام ماند كه دلايل اين امر خود بحثي جدا مي طلبد و از حوصله اين مقاله خارج است ولي در اين دوران بود كه زنان براي نخستين بار فعاليت خود را آغاز كردند و در آن حضور موثر داشتند در اين دوران بود كه ايده ها و انتظارها و آگاهي هاي جديد و فلسفه ي سياسي نوين و موج نوگرايي پيرامون نگرش به حكومت در ايران بوجود آمد .

تحول فكري ، فرهنگي زن ايراني در جريان مشروطيت تا حدودي ناشي از قرار گرفتن ايران در گردونه روابط بين الملل از اوايل دروه قاجاريه است كه در منابع متعدد اشاراتي چند به اين حضور فعال زنان در مبارزه براي تحقق اهداف مشروطه شده است كه در زير به چند نمونه اشاره مي گردد.

-         در جريان مهاجرت صغري زنان با شركت در تظاهرات خياباني ، خواهان بازگشت علما شدند و اقداماتي را در راستاي استقرار مشروطه و دموكراسي در ايران انجام دادند كه از آن نمونه مي توان به اقدام يكي از انجمن هاي سري مبني اينكه عمه ميرزا جهانگير خان صور اسرافيل را مامور رساندن نامه تهديد آميز به شاه كرد ه بود و گروهي ديگر از زنان به سر كردگي زني مشهور به  ( زن حيدر خان تبريزي ) مراقبت و محافظت از جان علماي مشروطه خواهي را كه بر مبناي سخنراني مي كردند بر عهده داشته اشاره كرد .

-با پيروزي انقلاب مشروطيت زنان از پاي نشستند و با ارسال تلگراف هاي متعدد از تهران و تبريز خواهان سريع تصويب قانون اساسي شدند و همچنين درتشكيل بانك ملي با حمايت بجا و منطقي از مجلس يكي از زيباترين صحنه هاي مشروطيت را ترسيم نمودند . در حاليكه به علت عدم وجود سرمايه كافي جهت تشكيل بانك زمزمه وام گرفتن از روسيه و انگلستان از گوشه و كنار شنيده مي شد زنان با فروش زينت آلات و طلا و جواهرات خود به اين طرح ملي كمك نمودند خانم (ژانت آقاري ) در كتاب ( انجمن هاي نيمه سري زنان در نهضت مشروطيت ) نامه يكي از بانوان قزوين به سعداله را مي آورد كه در قسمتي از اين نامه مي خوانيم  (( اين كميته مقداري از زيور آلات خودم را كه براي ايام سخت گذاشته بودم فقط براي  افتخار به توسط حضرت مستطاب عالي به جهت بانك ملي فرستادم . در حضور عالي عاجزانه استدعا دارم كه هديه مختصر كميته را با نظر بلند خودتان ديده بفرماييد اشياء مرسوله را  اعضاي محترم بانك ملي به امانت و شرافت خودشان فروخته و هر چه قيمت آنها شد ، سند سهام بانك براي كميته روانه فرماييد چه كنم كه زياده از اين قادر نبودم مگر جان خود را در موقع ، فداي ترقي وطن عزيزم بنمايم )) . 

- درطي يازده ماه محاصره تبريز بوسيله نيروهاي درباري ، زنان علاوه بر كمك هايي كه در پشت جبهه مي كردند با لباس مردانه در ميدان جنگ نيز حاضر مي شدند در اين زمينه ، انجمن تبريز نقش زنان را چنين توضيح مي دهد : گزارش هاي موئق حاكي است كه در جريان جنگ زنان رزمنده كه خود را بصورت مردان در آورده بودند در يكي از بخشهاي مهم شهر جنگيدند . اينان كه در تير اندازي مهارت داشتند به درون نيروهاي دشمن رخنه كردند و سرب مذاب بر روي آنها ريختند ) علاوه بر اين ، زنان كشاورز در روستا هاي كوجك آذربايجان در حالي كه نوزادان خود را بر پشت خويش بسته بودند سلاح برداشتند و دوش به دوش مردان جنگيدند . بنا به گزارش روزنامه (( حبل المتين )) در يكي از جنگ هاي تبريز ،‌بيست زن ملبس به لباس مردان كشته شدند همجنين زماني كه تبريز در محاصره نيروهاي شاه بود گروهي از زنان شهر نامه اي به عين الدوله فرمانده نيروهاي مزبور فرستادند و با خطاب ايشان به عنوان پيرو يزيد در بخشي از نامه چنين مي آوردند : (( اگر چنين مي پنداريد كه با ظلم بي حد خود مردم ايران را از مشروطه باز ميداريد سخت بر خطا هستيد ، ما براي چند ماهي غذاي كافي داريم و پس از آن نيز به خوردن ميوه ،‌گياه و برگ درخت دست خواهيم زد و حتي گوشت گربه و حيوانات ديگر را خواهيم خورد و سرانجام خواهيم مرد اما مطمئن باشيد كه تسليم وسوسه هاي شيطاني محمد ميرزا نخواهيم شد و شما نيز مورد لعن و نفرين ابدي مردم ايران قرار خواهيد گرفت . ))

- پي ار فتح تهران و تشكيل مجلس دوم و در جريان اولتيماتوم روسيه به ايران نيز زنان حضوري جدي و فعال داشتند ((مورگان شوستر )) در اين زمينه چنين  مي نويسد : ((زماني كه شايعه تسليم نمايندگان مجلس ملي در مقابل خواسته هاي روس قوت پيدا كرد اين سوال پيش آمد كه چكار مي توان كرد  تا جلوي اين حقارت را گرفت ، زنان ايران پاسخ دادند ، آنها از درون خانه و حرمسراها ، سيصد زن به طرف خيابانها راه پيمايي كردند در حالي كه بسياري از آنها تپانچه زير دامن يا در آستين هايشان حمل مي كردند مستقيما به طرف مجلس رفتند و در آنجا اجتماع كردند از رئيس مجلس خواستند تا به آنها اجازه ورود دهند روبندهايشان را كنار زندند و تهديد كردند كه اگر نمايندگان كوتاهي كنند و آزادي و استقلال ايران و مردم آن را به بيگانگان بدهند پسرها و شوهرانشان را خواهند كشت و سپس خود را خواهند كشت . انجمن ها محافل سياسي ، اجتماعي زنان نيز از ديگر عرصه هاي حضور جدي زنان در عصر مشروطه بود . صرف نظر از ديدگاه ها و وابستگي هايي كه برخي از اين محافل به گروه ها و محافل فكري وابسته زمان خود داشتند در كل چنين تشكيلاتي در امر مشاركت زنان بروز توانمنديها و ارائه نظريات زنان تحصيلكرده آن روزگار جايگاه ويژه اي داشت . از اين انجمن ها ميتوان به ((انجمن آزادي زنان )) ، (( انجمن مخدرات زنان ))، (( اتحاديه غيبي سنوان )) ، (( كميته زنان در تبريز )) و ((انجمن شكوفه  )) اشاره كرد . از جمله اقدامات اين انجمن ها انتقاد به عملكرد نمايندگان مجلس براي نداشتن برنامه هاي مشخص براي اداره جامعه علاوه بر حضور در عرصه هاي سياسي و يظامي ، زنان مشروطيت فعاليتهاي نويني را در ابعاد گوناگون فرهنگي شكل دادند كه در جامعه تاثير عميقي تر و بالاتري داشت از جمله اين اقدامات تاسيس مدارس نسوان ، تشكيل انجمن ها و انتشارروزنامه بود . اولين مدرسه دخترانه همزمان با بر قراري مشروطيت با نام (( دوشيزگان )) و به مديريت بي بي خانم وزير اف يكي از روشنفكران زمان ، شروع به كار كرد . از نكات قابل توجه مدارس اين دوران ، لوايح و سخنراني هايي است كه در ضمن امتحانات يا به مناسبت ها ي گوناگون ، معلمان و دانش آموزان در فوايد آموزش زنان واثرات مثبت علم آموزي آنان ايراد مي كردند .

- از ديگر اقدامات زنان مشروطيت ميتوان به حمايت از جنبش كالاهاي بومي و علم خريد منسوجات وارد شده اروپايي اشاره كرد . در آن زمان اعتقاد در كشور وجود داشت كه تحريم كالاهاي اروپايي ، جامعه را از وابستگي به مولدان و سودگران اروپايي رها خواهد ساخت بنابراين دانش آموزان مدارس با افتخار به پوشيدن لباسهاي بومي و توليدات داخلي همت گماردند و زنان در تبريز طي اجتماعي ، ضمن تحريم كالاي بيگانه از مردم خواستند كه براي مدتي لباسهاي كهنه خود را بپوشند و اميدوارند به توليد منسوجات داخلي چشم بدوزند .

- فعاليت مطبوعاتي وانتشار روزنامه نيز از ديگر فعاليتهاي ارزشمند زنان در عصر مشروطيت بود . اولين نشريه زنان (( دانش )) به مديريت خانم دكتر كمال از سال 1328 ه پ ق به صورت هفتگي منتشر شد و با پرداختن به امور خانوادگي و دوري جستن از مسائل سياسي تا حدودي زياد در بر آورده ساختن اهداف خود موفق عمل نمود و در شناساندن زنان به اجتماع تاثير بسيار جالبي گذاشت . مورگان شوستر آمريكايي درباره نقش متنوع زنان در انقلاب مشروطيت مي نويسد : (( زمان محجبه شب هنگام معلم ، روزنامه نگار پايه گذار باشگاه زنان مي شوند و زنان را به سرعت جذب اينگونه فعاليتها ميكردند كاملا عقايد تازه دارند . علاقه آنها شبيه شركت كنندگان در جنگها ي صليبي است .

آنچه ذكر گرديد نمونه هايي از اقدامات و فعاليتهاي ارزشمند زنان عصر مشروطيت بود م يا بهتر بگوييم مشروطيت فرصتي پيش آورد تا ارزش هاي ناشناخته و استعدادهاي ذاتي زن ايراني بروز بهتري يافته و پوسته پوسته سنتهاي غلط كه حضور جدي و فعال زن را بر نمي تاخت شكافته شود به واقع زنان در عصر مشروطيت نشان دادند كه حتي وقتي ميدان عمل محدودي بر ايشان گشوده شود نيك مي دانند كه چگونه براي ارتقاي خود و جامعه خويش قدم هاي موثر و تاثير گذاري بر دارند .

 منابع :

1-      انجمن هاي نيمه سري زنان در نهضت مشروطيت  ـ ژانت آفاري

2-      تاريخ مشروطه ـ احمد كسروي

3-      ويژه نامه آواي اردبيل  ـ  چهارشنبه  12 شهريور 1382

4-      روزنامه مدبر ـ سه شنبه  28 آبان 1381

 

 

http://azbiltop.com