Qadınlar və QHT

NAYİRƏ TOHİDİ

Amerikadan baxış: "Yaxşı təhsil almış, peşəkar və iqtisadi cəhətdən fəal Azərbaycan qadınları hüquqlarını itirməyə razı olmayacaqlar"

Postsovet Azərbaycanında qadınların vətəndaş cəmiyyəti quruculuğunda iştirak problemləri və QHT-nin fəaliyyət istiqamətləri haqda kənar baxışın məhsulu olan bu yazı bir neçə il öncə ABŞ-da çap edilib. Müəllif Nayirə Tohidi Notric şəhərindəki Kaliforniya Dövlət Universitetində qadın tədqiqatları üzrə professor yardımçısı və “Globalization, Gender, and Reigion: The Politics of Women's Rights in Catholic and Muslim Contexts” jurnalının həmredaktorudur. Əslən iranlı olan xanım müəllif "III Sektor"un yazını qısa ixtisarla dərc etmək təklifinə məmnuniyyətlə razılaşdı. Məqalə "Cohn Hopkins University Press" və "Woodrow Wilson Center Press" nəşriyyatlarının postsovet məkanında qadın problemləri ilə bağlı birgə buraxdığı kitabdan götürülüb.

Əhali geniş ölçüdə qeyri-hökumət təşkilatlarının mənası, funksiyaları və əhəmiyyəti barədə hələ ki çox az şey bilsə də, Azərbaycanda üçüncü sektor intellektuallar və fəallar arasında xeyli məşhurdur. Xüsusilə də partiya mənsubluğu olmayan qurumlarda və qeyri-hökumət təşkilatlarında vətəndaş cəmiyyəti quruculuğuna güclü maraq bu ölkədə demokratikləşməyə yönəlik yeni dinamizmi əks etdirə bilər. Hakimiyyət QHT-yə daha loyal yanaşdıqca özəlliklə 1994-96-cı illərdə QHT-nin yanlış başa düşülməsi və onlarla düşmənçilk nisbətən səngiməyə başlayır.

Azərbaycanda qadınlar həmişə fəallıq göstərərək lap ilk vaxtlardan üçüncü sektorda aparıcı rol oynayıblar. Hərçənd Sovetlər birliyinin dağıldığı ilk illərdə qadınlara yönəlik QHT formalaşmamışdı (Zərif cinsin nümayəndələri onda hələ cəmiyyətdəki statuslarını itirməkdən qorxmurdular). Valeriya Estesin qeyd etdiyi tək, burada QHT fəalları kimi qadınların rolunu bilavasitə qadın və gender məsələlərinə müraciət edən təşkilatların rolundan fərqləndirmək lazımdır. Bir çox qadınlar qadın məsələləri ilə məşğul olmayan QHT-də çalışır. Qadın QHT-si kimi təsnif edliməyən bir çox qurumlar isə qadın və gender məsələləri üçün spesifik olan problemlərə müraciət edirlər.

Başqa postsovet dövlətlərində olduğu kimi, Azərbaycanda da qadınların QHT-nin işində fəal iştirakının özəllikləri var. Azərbaycanda məktəb yaşına qədər uşaqlar üçün ətraf mühiti mühafizə təhsilini gücləndirməyi qarşısına məqsəd qoyan "Gülüm" təşkilatının yaradıcılarından olan İradə Quliyevaya görə, "üçüncü sektor qadınların işinə yarayır, çünki QHT qadınları çoxdan bəri narahat edən sosial problemlərin - əlillik, sağlamlıq, uşaq problemləri və təhsil məsələlərinin həllinə çalışırlar".

Qadınların QHT-nin işində fəal iştirakının başqa səbəbləri də çoxdur. Estesin də təsdiq etdiyi kimi, "QHT hökumətin səlahiyyət mərkəzlərinə və böyük biznesə yol tapa bilməyən qadınlara təkcə sırf qadın məsələləriylə bağlı dəyişiklikləri deyil, həm də genişmiqyaslı sosial-iqtisadi dəyişiklikləri reallaşdırmaq üçün fəaliyyət meydanı təklif edir". Estes həmçinin belə güman edir ki, ənənəvi hakimiyyət mövqeləriylə müqayisədə QHT yeni və korrupsiyaya bulaşmamış qurumlardır və bu təşkilatlarda çalışmaq qadınların, onların ailələrinin nüfuzuna çox nadir hallarda zərər gətirə bilər. O da nəzərə alınmalıdır ki, Azərbaycan qadınları (kişilərlə müqayisədə) daha ünsiyyətcildirlər, xarici dilləri daha yaxşı mənimsəyirlər və qeyri-formal şəbəkələrdə çalışmaq üçün daha yaxşı qabiliyyətə malikdirlər. Bu da xarici donorlarla əlaqə yaratmaqda, eləcə də qrant almaq üçün sənədləri tərtib etməkdə və resursları toparlamaqda onların işini xeyli asanlaşdırır.

QHT-nin inkişafına maneçilik törədən başlıca əngəllər hələ də iqtisadi çətinliklərin, resurs qıtlığının və xeyriyyə institutlarının yoxluğunun doğurduğu əngəllər olaraq qalır. Ermənilərin işğal etdiyi Qarabağla bağlı problemlər isə bu vəziyyəti daha da mürəkkəbləşdirir, çünki mümkün resursların əksər hissəsi həmin regiondan olan qaçqınlara sərf edilir. QHT-hökümət münasibətlərində müəyyən yumşalmaya baxmayaraq, hüquqi və hökumət əngəlləri, qeydiyyat süründürməçilikləri və şəffalığın olmaması hələ də QHT-nin dolğun və sərbəst fəaliyyətinə imkan vermir. Resurs qıtlığı səbəbindən QHT aktivliyi (həm kişilər, həm də qadınlar üçün) başlıca olaraq paytaxtla məhdudlaşır. Əyalət yerlərində gender məsələləriylə məşğul olan QHT son dərəcə azdır.

İlk dövrlərdə əsasən donorlarla əlaqə yaratmaq və qrant əldə etmək uğrunda gedən amansız mübarizə indi öz yerini yavaş-yavaş QHT arasında əməkdaşlıq zərurətinin dərk edilməsinə verir. 2001-ci ildə təxminən on QHT koalisiyası yaranmışdı. Ən iri və ən fəal QHT koalisiyalarından biri Milli QHT Forumudur. 1998-ci ildə yaradılan bu forum, bir sıra qadın qurumları da daxil olmaqla, 250-dən çox QHT-ni birləşdirir və onların fəaliyyətini əlaqələndirir. Məhz belə bir koordinasiya və əməkdaşlıq QHT-yə qanunvericilik sahəsində islahatlar aparmaq üçün hökumətə daha ciddi təzyiq göstərmək imkanı verib. Əsas fəaliyyət sahələrindən biri də gender məsələləriylə bağlı olan forumda qadınlar inzibati orqanın 40 (hər 15 nəfərdən 6-sı), işçi heyətinin 37,5, ekspertlərin isə 10 faizini təşkil edir.

Hazırda qadın QHT-si müxtəlif tiplidir. Onlar adətən siyasi cəhətdən müstəqil olduqlarını bəyan etsələr də, onların bəziləri birbaşa və ya dolayısı ilə aktiv siyasətlə məşğuldur. Məsələn, Azərbaycan Qadınlar Məclisi ("Sevil") ən iri qadın təşkilatı olduğunu iddia edir, onun Azərbaycanın 70-dən çox rayonunda bölmə və ya nümayəndəliyi var. Quruma prezidentin (Mərhum Heydər Əliyev nəzərdə tutulur. Xatırladırıq ki, məqalə bir neçə il əvvəl hazırlanıb - red.) qızı Sevil Əliyeva başçılıq edir. Dilarə Əliyeva adına Qadın Hüquqlarını Müdafiə Cəmiyyəti ilkin olaraq Azərbaycan Xalq Cəbhəsinin qadın qanadı kimi meydana çıxıb və 1995-ci ilədək heç bir aydın gender perspektivi göstərmədən siyasət məsələləriylə məşğul olub. Bununla belə, qurumun sədri Novella Cəfərovanın dediyi kimi, son illərdə bu təşkilat "daha inklyusiv, daha az barışmaz, qadın və gender məsələlərinə daha çox diqqət yetirən bu sahədə daha fəal olan bir təşkilata çevrilib".

Qadın QHT-si ilə bağlı son illərdə baş verən müsbət dəyişikliklərdən biri Birləşmiş Millətlər Təşkilatı İnkişaf Proqramının (BMT İP) himayəsi altında 1997-ci ildə Azərbaycanda Gender İnkişafı Mərkəzinin yaradılması ilə bağlıdır. Bacarıqlı, gender məsələlərinə dərindən maraq göstərən azərbaycanlı qadın Rəna İbrahimbəyovanın rəhbərlik etdiyi mərkəz qadınlar arasında təsirli və bənzərsiz təhsil-təlim proqramları seriyası həyata keçirir. Misal olaraq, "Qadın hüquqları insan hüquqlarıdır", "Münaqişələrin həllində qadınların rolu" kimi mövzularda milli və regional konfransların təşkilini, zorakılıq, zorlama və seksual təcavüz kimi tabu mövzulara dair broşurların nəşrini, gender münasibətlərinə dair təhsil və təşviq yönlü televiziya proqramlarının hazırlanmasını göstərmək olar.

Transmili qadın şəbəkələrinin, BMT agentliklərinin qadın layihələrinin, İSAR, Soros Açıq Cəmiyyət İnstitutu və Milli Demokratiya İnstitutu kimi gender məsələlərinə həssas yanaşan beynəlxalq fondların fəaliyyət Azərbaycan qadınlarının informasiya, resurs və gender təhsilinə ehtiyaclarını ödəməkdə əvəzsiz rol oynayıb. Xarici donor agentliklərinin postsovet Azərbaycanına müdaxiləsinin bəzi xoşagəlməz nəticələrinə baxmayaraq, daxili və beynəlxalq faktorlar arasındakı qarşılıqlı təsir baxışlarda, oriyentasiyalarda və qadın QHT-sinin məqsədlərində gender həssaslığına yönəlik müsbət dəyişikliklərə gətirib.

Bəzi qadın təşkilatlarının səyləri sayəsində Azərbaycan "Qadınlara qarşı bütün ayrı-seçkilik formalarının ləğv edilməsi haqqında" Konvensiyaya qoşulub, insan hüquqları və qadın hüquqları haqqında bir sıra BMT konvensiyalarının prinsiplərini rəsmən qəbul edib. Ancaq Azərbaycanın hakimiyyət orqanlarının bu konvensiyalara qarşı səmimiliyi və onları uğurla tətbiq edib-etməyəcəkləri hələlik tam aydın deyil.

1998-ci ildə yaradılan Qadın Məsələləri üzrə Dövlət Komitəsi Azərbaycanda qadınların statusu ilə məşğul olan qadın QHT-si daxil olmaqla bütün proqramlara və fəaliyyətlərə "nəzarət etmək və onları əlaqələndirmək"lə məşğul olmalıdır. Amma istər bu nəzarətin hüdudları, istər də həmin komitənin qadın QHT-si ilə münasibətləri hələ də dəqiq aydın deyil. Ancaq QHT-nin dövlət nəzarətindən azad olması ölkədə vətəndaş cəmiyyətinin yaranması üçün ən zəruru şərtlərdən biridir. Digər tərəfdən, QHT hərəkatının xarici donorlardan tam asılılıq, beynəlxalq/daxili ehtiyaclar və prioritetlərdən də daha çox qrant ayıran daxili/xarici donorların istəyinə uyğun məsələlərə və layihələrə istiqamətlənmə kimi müəyyən aspektləri süründürməçilik, korrupsiya və qadın aktivizminin Sovetlər birliyində və digər avtoritar rejimlərdə gördüyümüzə bənzər homogenizasiya potensiallarını gücləndirə bilər. Bu cür dövlətə yönəlmiş və yaxud xaricilərin dominantlıq etdiyi və ya qrantdan asılı feminizm sıravi qadınları təşəbbüslərini heçə endirməyə, gerçək ehtiyac, bərabərlik və demokratiya istiqamətində dəyişikliklər uğrunda çalışan həqiqi təşkilatlar üzərinə kölgə salmağa məhkumdur.

Postsovet keçid qadınların statusuna ümumən müsbət təsir göstərib, çünki iqtisadi və sosial hüquqları vaxtilə o qədər pozulub ki, indi onların çoxu vətəndaş hüquqları və yeni imkanların üstünlüklərindən yararlanmağa can atır. Millətçilərin, mühafizəkarların və islamçı qüvvələrin gender gündəminə irticaçı münasibətindən əndişəyə düşən qadınların əksəriyyəti milli müstəqilliyin, bazar iqtisadiyyatının və demokratiyanın gender parametrlərini yenidən müəyyənləşdirməyə başlayıblar. Qadınların çoxu, xüsusilə də ali təhsili, peşə təcrübəsi və xarici dil bilmək qabiliyyəti olanlar öz siyasi və iqtisadi fəaliyyətləri vasitəsilə vətəndaş cəmiyyəti quruculuğunda və demokratikləşmədə fəal iştirak edirlər. Onlar rəsmi siyasət qurumlarında və qeyri-rəsmi vətəndaş arenasında, xüsusilə də QHT-də öz iştiraklarını təmin edərək işsizliyə, siyasi istismara və sosial marginallaşdırmaya qarşı mübarizə aparırlar.

Qadınların sosial aktivliyində ilk dövrlər xeyriyyəçilik və milliyyətçilik hissiyyatı dominantlıq etsə də, indi bu fəallıq tədricən gender istiqaməti almaqdadır. Azərbaycan qadınları özlərini hələ ki feminizmlə, xüsusilə də onların düşüncəsində kişilərə və ailəyə qarşı düşmənçilik kimi qavranılan "Qərb feminizmi" ilə eyniləşdirməkdən çəkinirlər. Ancaq onların sosial aktivliyinin bir çox aspektləri uzunmüddətli feminist strategiyasına xidmət edəcək.

Özlərini feminist kimi xarakterizə edib-etməmələrindən asılı olmayaraq əksər qadınlar gender məsələlərinə həssas sosial-iqtisadi inkişaf və demokratikləşmə uğrunda mübarizədə özlərinin gender əsaslı metodlarla işləyən təşkilatlarını yaratmağa başlayıblar. Onların bir çoxunun bu fəallığı milli çalara malik "milli feminizm"ə dönüşə və yaxud Latın Amerikasında müşahidə edilən "fərqli" feminizm xətti üzrə inkişaf edə bilər, ancaq görünən odur ki, yaxşı təhsil almış, peşəkar və iqtisadi cəhətdən fəal Azərbaycan qadınları vətəndaş və fərdi hüquqlarını itirməyə razı olmayacaqlar.

Hazırladı:
Tehran Vəliyev