Dədə Qorqud

Yazan: Anar

Latın əlifbasına köçürən: Əhəd Əşkriz

Köksü yaşıl ulu dağlar belə vuruş görməmişdi. Dibi dərin dar dərələr belə döyüş bilməmişdi.

Savaş nə savaş idi, meydan dolu baş idi. şahbaz-şahbaz atlar keçirdi, nalı qalırdı. Qara polad üz qılınclar çalınırdı, oxvarı ovxalanırdı. üç yeləkli qayım oxlar atılırdı, dəmrəni düşürdü.

O, gün oğuz ellərinin ağır günüydü. Oğuz oğulları bir-birinə qarşı qalxmışdı. Dost-dostla, qohum-qohumla cəng edirdi, qardaş-qardaşdan, ata oğuldan ayrılmışdı. Bu qanlı qada Oğuz elinə hardan gəlmişdi? Deməklə qurtarmaq olmaz.

Qoy el ağsaqqalı, yurdun müdrik bilicisi Dədə Qorqud gəlsin, qopuzunu əlinə alsın, ötənlərdən, keçənlərdən söz açsın, söy söyləsin, boy boylasın, igid ərənlərin başına gələnlərdən danışsın.

...Dədə Qorqud bu dəm nə söz qoşurdu, nə qopuz çalırdı. Altı pərli gürzlər, yalın qılınclar dəmir uclu oxlar danışırdı. Atlar kişnəyir, bahadır nərələri ərşə qalxırdı. Sözü, qopuzu eşidən kim ola, diləyən kim ola? Dədə Qorqud fəryad edib Oğuz igidlərinə üz tutub, bu qanlı qardaş qırğınını saxlamağa çağırırdı, amma ona məhəl qoyan, qulaq asan yox idi, heç vaxt Dədə Qorqudun bir sözünü iki eləməyən igidlərin bu gün gözləri qızmış, ağılları çaşmışdı.

Iki igid atlarını dördnala çapa-çapa üz-üzə gəldilər. Atlar şahə qalxdı. Bir igid o birinin qurşağından qamarlayıb başının üstünə qaldırdı, yerə çırpdı. Zəbun olmuş igid havadan yerə elə yavaş-yavaş, elə ağır-ağır düşdü ki, deyəsən üsulluca iplə salladılar. Amma elə həmin dəqiqə onu atdan salanın da əcəli yetdi. Vıy-vıy vıyıldayıb gələn bir ox bu igidin bağrına sancıldı. O, da qolunu uzatdı, atının boynunu qucaqladı, sürüşdü at belindən torpağa düşdü. Bir ötgün ox da ata dəydi, at da igidlərin yanına sərələndi. Aram-aram, ağır-ağır yıxıldılar, yavaş-yavaş, asta-asta hərəkətsizləşib qaldılar.

Başqa döyüşçülər də bir-birlərini qırırdılar. Bir-birini qılınclayan kim, atla yel yetməz yel kimi keçib çomağı düşmənin təpəsinə endirən kim, yayı çəkib oxu tuşlayan kim, kəmənd atıb çaparı yəhərindən dəbərdən kim...

Döyüş meydanının qəribə mənzərəsi vardı. Igidlər, atlar bir-bir həlak olduqca donub qalırdılar, daşa dönürdülər. Səslər, nə’rələr, at kişnərtiləri də get-gedə azalırdı. Axırda heç kəs qalmadı. Indi bütün meydan leş idi, cəsəd idi—daş leş, daş cəsəd.

Döyüş sona yetdi, indi bu meydan daş heykəlləri düzülmüş, bir çöl idi, insan və at heykəlləri müxtəlif vəziyyətlərdə, müxtəlif biçimlərdə donub qalmışdı öldüyü an hansı halda idisə o halda.

Bu daş heykəllərin arasında ağır-ağır, dərdli-dərdli bir qoca keçib gedirdi, ağ saçı ağ saqqalına qarışmış bir pir.

Qoca Dədə Qorqud yedəyində təpəl qaşqa ayqırı meydandan keçib təpə başına çıxdı, qanrılıb geriyə baxdı. Meydanın mənzərəsi bir az da dəyişmişdi, daş heykəllər ümumi görünüşlərini saxlasalar da dəqiq biçimlərini dəyişdirmişdilər, indi bu artıq insan at heykəlləri deyil, onları təxmini xatırladan qəribə qayalar, əcaib daşlar, qaba daş qalaqları idi. Daşlar, daşlar, daşlar yığımı—qanlı döyüşdən qalan bir bu idi! Oğuz ərlərindən qalan bir bu idi! Daşlar, daşlar, qayalar... Nə bir səs, nə bir kəs...

Dədə Qorqud köksün ötürdü, acı-acı ağladı, yanıq ciyərini dağladı, ayqırının cilovunu çəkib yola düzəldi, dağ aşdı, dərə keçdi, bir meşənin qırağına çıxdı. Meşə nə meşə... Fısdıq meşəsi imiş bu meşə, amma həm də qəbiristanlıq idi. Elə bil fısdıq ağaclar qəbirlərin içindən çıxırdı. Qəbirlərin üstündə də daş qoyun heykəlləri qoyulmuşdu. Elə bil bu meşədə tamam bir sürü daşa dönmüşdü!

Dədə Qorqud meşəyə baxdı, daş qoyunlara baxdı, qəbirlərə baxdı, birdən bir səs eşitdi. Döndü, gördü qara mahud şalvarlı cavan bir oğlan məzar qazır.

-Oğlan, -deyə Dədə Qorqud onu səslədi, -nə qazırsan belə?

Oğlan gözücü Dədə Qorquda baxdı. Onun üzündə, gözlərində məş’um bir ifadə vardı. Oğlan laqeyd—laqeyd:

-Gor qazıram, Dədə,-dedi.

-Kiminçün qazırsan bu goru?

Oğlan eyni biganəliklə:

-Səninçün Dədə,-dedi.

Dədə Qorqud diksindi. Oğlan ona e’tina etmədən öz işinə davam edirdi.

Torpaq kənara atıldıqca, məzar kənarındakı təpəcik böyüdükcə, qəbir dərinləşdikcə Dədə Qorqudu dəhşət basırdı. O, müc olub qalmışdı, matı-qutu qurumuşdu. Səs eşidib başını qaldırdı. Ağac başında civildəşən quşlar xırdaca daşlar kimi budaqlardan yerə tökülüb qaldılar-onları ovlayan-eləyən olmamışdı—birdən-birə özləri düşdülər, səpələnib qaldılar. Ağac özü də birdən-birə qurudu, yaşıl yarpaqları saralıb-soldu, qopdu, küləyə qoşulub uçub getdilər. Ağacın çiçəkləri vağam olub sovuldular, budaqlar yalın qaldı.

Çəmənlikdə bitər otlar, yaşayırkən bitməz oldu.

Bulaqlardan axan sular, çağlayarkən axmaz oldu.

Qanad çalıb uçan quşlar birdən-birə uçmaz oldu.

Budaqlar da yalın qaldı, çiçəklər də açmaz oldu.

Dədə Qorqud hayana baxdı ölüm gördü, əcəl gördü.

Fısıllıqdan fışıldayıb çıxan ala ilan Dədə Qorqudun ayağına yanaşdı, başını qaldırıb onu çalmaq istədi.

Dədə Qorqud onu görüb sərmərdi, kənara sıçradı, qıvraq tərpənib təpəl qaşqa ayqırının belinə qalxdı. At da ilandan hürküb fınxırdı, yel kimi yerindən qopdu, üzünü dağlara tütdü. Dədə Qorqudu meşədən, məzardan, əcəldən uzaqlaşdırdı.

Amma gor qazan oğlan da işini dayandırmadı, gözdən itən çaparın ardınca uzun-uzun baxdı, qımışdı, qəbri qazdı ki, qazdı.

Dədə Qorqud çapıb alçaqdan uca yerlərə qalxdı, qışda-yazda qarı, buzu əriməyən Qazılıq dağını aşdı, çaylardan, daşqın-daşqın sulardan addadı, düzlərdən, dərələrdən keçdi, başqa bir iqlimə gəlib çıxdı.

Bura ucu-bucağı görünməz bir dəryanın sahili idi. Dəniz gömgöy idi, ləpələri ağ, narın. Sahil bomboş idi, bir ins-cins gözə dəymirdi. Dədə Qorqud atdan endi. Ovuclayıb dəniz suyunu üzünə vurdu, günəşə baxdı, gülümsədi, eyni açıldı. Birdən səs eşidib qulaq verdi, dönüb baxdı, sahılın uzağında bir qaraltı gördü, ona sarı getdi.

Yanaşıb gördü ki, yaşıl məxmər şalvarlı bir kişi yer qazır. Dədə Qorqud salam verdi, əleyk almadı.

-Nə qazırsan a kişi?—deyə soruşdu.

Kişi:

-Sənə gor qazıram, Dədə—deyə çevrilib ona baxdı.

Kişinin qiyafəsi başqa idi, sinni də, sifəti də başqa idi, amma gözlər həmin o, gözlər idi—həmin o, oğlanın məş’um gözləri. Dədə Qorqud geri çəkildi, əyilib məzara baxdı, qəbir bayaqkindən bir az dərin idi, kənarındakı təpəcik də bir az daha yekə idi.

Dədə Qorqud ayqırın belinə sıçradı, qamçı çəkdi. Atı onu bu yerdən də uzaqlaşdırdı.

Qamışlıqdan, atlı batıb çıxammaz palçıqdan, meşədən keçdilər, iti axan göy sulardan keçdilər. Yağışa düşdülər, qara düşdülər. Ağappaq bir diyara gəlib çıxdılar. Dörd bir tərəf büz, qar, qar. Nə bir insan səsi, nə bir insan nəfəsi. At da yorulmuşdu. Dədə Qorqud da.

Dədə Qorqud ayqırından endi, sağa baxdı, sola baxdı, birdən bir səs eşitdi. Ağappaq qarlı-buzlu çölün bir yerindən qaraltı görünürdü. Hənirti gəlirdi. Altdan üstdən bərk geyinmiş, qara xəz kürklü, sinli kişi baltayla buz qırırdı. Dədə Qorqud ona yapaşdı. Kişi çönüb Dədəyə baxdı.

-Az qalıb Dədə, -dedi, -bilirsən ki, kişilər üçün qəbir çuxuru dizəcən olmalıdır. Dizinə çatmağa nə qalıb ki...

Dədə Qorqud lap qorxdu. Gözlər həmin gözlər idi, buz altında qazılan qəbir də lap dərinləşmişdi, dizəcən olmasına nə qalmışdı ki?

Dədə ayqırına mindi, atı mahmızladı. At da yorğun idi, atlı da.

Çapdılar, yortdular, bu iqlimdən də uzaqlaşıb qaçdılar. Bəyaz çöllər bitib tükəndi, yaşıl düzəngahlar bitdi tükəndi, sarı bir səhra başlandı.

Qumlar, qumlar, narın qumlar, sarı qumlar. Bu bir səhradır, nə sonu var, nə kənarı. Dədənin dili-dodağı qurumuşdu. Təpəl qaşqa ayqırın ağzı köpüklənmişdi. Qum təpəciklərində at büdrədi, sürüşdü. Dədə Qorqudu yerə çaldı. Dədə Qorqud nəfəsini dərdi. Yavaş-yavaş yeridi, təpəciyin başına çıxdı, gördü ki, bu təpəciyin o, biri tərəfi qazılı qəbirdir. Qəbri qazıb qurtarhaqurtarda olan adam yarımçılpaq bir qoca idi. Başını qaldırıb Dədə Qorquda baxdı. Yaşı ötmüş, saçı tökülmüşdü, amma gözlər elə o, gözlər idi.

Dədə Qorqud quş kimi atının belinə qondu, yortdu yayda-qışda qarı, buzu əriməz Qazılıq dağının yüksəyindən enişinə düşdülər, bir də gördü ki, gəlib haman o, yerə çıxıb. Həmin o, fısdıq meşəsi, həmin o, daş qoyunlar, həmin məzarlıq.

Həmin oğlan—yox, nə oğlan, oğlan hanı, o indi bükülüb yumaq olmuş bir qocadır—qəbir qazıb qurtarmışdır. Dizəcən qəbrin içində idi. Dədə Qorqudu görüb, qəbirdən çıxdı. —Hə, Dədə, —dedi,—gəlib çıxmısan? Gördün ki, əcəldən qaçmaq olmaz? Gorun da hazırdır. Di gəl gir!

Qəbir qazan qoca meşənin içinə girib, ağacların arasında qeyb oldu .

Dədə Qorqud atdan düşmüşdü, daha ölümdən qaçmağa heyi qalmamışdı. Dədə qəbrinin yanındakı təpəciyin üstündə əyləşdi. Fısıllıqdan fışıldayıb ala ilan çıxdı, qıvrıla-qıvrıla Dədəyə tərəf süründü, Dədə onu gördü, amma heç qımıldanmadı, tərpənmədi. Dinməz-söyləməz oturub gözlədi.

Ölü quşlar torpağa səpələnmişdi. Otlar çiçəklər yanıb solmuşdu. Budaqlar yarpaqsız, yalın qalmışdı. Elə bil bütün dünya ölümə təslim olmuşdu. Dövran əcəl dövranı, meydan əzrayıl meydanıydı.

Dədə Qorqud dərdli-dərdli o yan-bu yana baxdı, başını aşağı tutub hərəkətsiz dayanmış təpəl qaşqa ayqırına baxdı, atının yəhərinə bənd elədiyi qopuzuna baxdı. Ayağa durdu, qopuzu köynəyindən çıxardı, sinəsinə basdı, bir müddət çalmadı. Ötüb keçənlər gözünün qabağından keçdi. Igidlər, döyüşlər, daş heykəllər, sonra da qalaq-qalaq qayalar, yönsüz-yöndəmsiz daş yığımları.

Ilan sürünüb Dədə Qorquda lap yaxınlaşmışdı, bu an olmasa o biri an çalacaqdı. Birdən Dədə Qorqud barmaqlarını qopuzun simlərinə çəkdi, telləri dilləndirdi, çalğısının sədaları altında sözünü dedi:

—Hanı dediyim o ərənlər? Dünya mənim deyənlər? Əcəl aldı, yer gizlədi, fani dünya yenə qaldı! Gəlimli-gedimli dünya, son ucu ölümlü dünya! Qoca Qorqud ölür öldün, onu bil! Karvan getdi, sən gecikdin onu bil? Əl’aqibət uzun yaşın ucu ölüm, axırı ayrılıqdır.

Dədə Qorqud qopuz çalırdı. Onu vurmaq istəyən ala ilan birdən-birə dayandı, qopuzun sədaları altında qıvrılıb geri çəkildi, sürünüb getdi.

Dədə Qorqud qopuz çalırdı. Yerdən bir dəstə quş pırlayıb budaqlara qondu, civildəşdilər.

Dədə Qorqud qopuz çalırdı. Ağaclar çiçək açır, yalın budaqlar yarpaqlanır, yamaclarda otlar, çiçəklər baş qaldırırdı, qurumuş çeşmələrin gözü soyuq-soyuq sularla dolurdu. Məzar kənarından təpəciyin torpağı da axıb qəbri doldururdu.

Dədə Qorqud qopuz çalırdı—həyat yenidən oyanırdı. Dədə Qorqurd özü isə məzarını da, ölümüdə unutmuşdu. O, indi qopuzun tellərindən doğan gözəl bir dünyada yaşayırdı. Ötüb keçənlərin, igidlərin, comərdlərin dünyasında. Dədə Qorqud çalır və qopuzun sədaları altında igidlərin başlarına gələnlərdən söz söyləyirdi, görək nə söyləyirdi?!

—Bir gün xanlar xanı Bayandır xan yerindən ertə durmuşdu. Buyruq vermişdi ki, uca dağın başında tonqal qalasınlar.

Uca dağın zirvəsində bir tonqal alovlanır. Uzaq-uzaq dağların başında da bir-birinin ardınca tonqallar alışır. Oğuz elinin adəti vardı. Oğuz igidlərini, xatunlarını şənliyə, toya çağıranda uca dağın başında bir tonqal qalanardı. Başqa dağlardan bu alovu görüb orda da tonqal qalayardılar, bütün el-oba bilərdi, geyinib, bəzənib şənliyə gələrdilər. Iki tonqal—qalayanda bilərdilər ki, elin başında qəza var, təhlükə var, düşmən basqını gözlənir, onda da igidlər yaraqlanıb, yasaqlanıb yığılardı.

Yamyaşıl bir düzəngahda al-əlvan çadırlar, alaçıqlar, köşklər, çətirlər qurulmuşdu. Yaşıl çəmənliyə rəngbərəng ipək xalçalar döşənmişdi.

Dörd nəfər girdə, hamar çaylaq daşlarıyla Qobustandakı <<Qaval-daşı>> döyəcləyir, ahəngdar sədalar ucalırdı.

Başqa bir tərəfdə gumbur-gumbur nağaralar döyülür, borular çalınır, zurnaların səsi ərşə bülənd olurdu.

Yeddi yerdə çatılmış ocaqların tüstüsü göylərə uçub gedirdi.

Yetmiş yeddi yerdə sərin sulu, al şərablı ala-bəzək bardaqlar qoyulub, gün işığında bərq vuran mis qablar, qazanlar düzülmüşdü. Qənarələrdən şaqqa-şaqqa ətlər asılmışdı.

Bayandır xan şamı günlüyünü yer üzünə tikdirmişdi, ala çadırını göy üzünə aşırtmışdı, min yerdə ipək xalçalar döşətmişdi. Təpə kimi qoç qırdırmışdı, göl kimi şərab gətirtmişdi. Ildə bir kərə Bayandır xan şənlik edib oğuz igidlərini qonaqlardı.

Igidlər bir-bir gəlib atdan düşdülər, sivri uclu, böyük bir çadırın ağzına gəlib, taxta əyləşmiş, Bayandır xana salam verdilər. Bayandır xanın yanında onun vəziri, at ağızlı Alp Aruz dayanmışdı. Alp Arzu da başqa Oğuz bahadırları kimi azmandır, iridir. Doxsan dəridən kürk topuğuna çatmaz, doxsan dəridən papaq qulağını örtməz. Alp Aruz gələn qonaqları müxtəlif çadırlara ötürürdü. Çadırlar üç rəngdədir: ağ, qırmızı, qara.

Oğuz igidlərindən Bəybura və Bəybecan məclisə qoşa gəldilər. Atlarından düşdülər. Bayandır xana salam verdilər. Aruz qabaqlarına çıxdı.

-Bəybecan bura keç,-dedi, Bəybecanı ağ çadıra ötürdü. Bəybura da ağ çadıra keçmək istəyəndə Aruz onun yolunu kəsdi.

-Bəybura, -dedi-sənin yerin qara çadırdadır.

Qara çadıra keçə döşənmişdi. Burada hər şey zil- qara idi. Süfrə də, qabqacaq da, xitmətçiləri də qara libasda idilər. (Ağ çadırda hər şey ağ, qızıllı da hər şey qızıllı olan kimi).

Bəybura tutuldu:

-Məni niyə bura gətirdin?- dedi.

Aruz dedi:

-Bayandır xandan buyruq belədir.

Bəybura daha da pərt oldu:

-Bayandır xan mənim nə əskikliyimi gördü? -dedi. Qılıncımdanmı gördü, süfrəmdənmi gördü? Məndən alçaq kişiləri ağ çadıra, qızılı çadıra ötürdü, mənim günahım nə oldu ki, qara çadıra göndərdi.

Aruz dedi:

-Bayandır xandan buyruq belədir ki, oğlu olanı ağ çadıra, qızı olanı qızıl çadıra ötürün. Kimin ki, oğlu, qızı yoxdur, onu qara çadıra aparın, qara keçə altına döşəyin, qara qoyun qovurmasından önünə gətirin, yeyərsə yesin, yeməzsə dursun getsin. Oğulu, qızı olmayanı tanrı qarğıyıbdır. Biz də qarğıyaq.

Bəybura yerindən sıçrayıb durdu, üzünü öz adamlarına tutdu, dedi:

-Qalxın, igidlərim, biz burdan gedəsi olduq!

Bu qara eyib mənə ya məndəndir, ya xatundandır.

Bəybura və başının dəstəsi qara çadırdan çıxdılar, o, biri çadırlarda yeyib-içənlər boylanıb onlara baxırdı. Bəybura isə heç kəsə baxmırdı, heç kəslə danışmırdı. Heç kəslə vidalaşmadı, atının belinə sıçrayıb üzünü Aruza tutdu:

- Aruz, -dedi—mən bu hayıfı səndə qoymaram.

Bəybura qamçısını havada oynadıb ata çəkdi, at yerindən götürüldü. Adamları onun ardınca çapdılar, at ayaqlarının qaldırdığı toz içində itib uzaqlaşdılar.

Bəyburanın obası Bayat səfalı bir yerdədir. Bir yanı sıldırım dağlar, bir yanı çay, bir yanı çöl-çəmən, bir yanı meşə. Çadırlar, dəyələr, alaçıqlar rəng verib rəng alırdı. Ocaqlardan qalxan tüstü mavi səmada əriyib itirdi. Çay qırağında yeddi-səkkiz yaşlı uşaqlar aşıq-aşıq, gizlənqaç, turna döydü oynayırdılar.

Dəyələrdən birinin qabağında Boğazca Fatma dayanmışdı. Onun yanında beş-altı körpə var, özü də yenə yüklüdür. Fatma əlini belinə qoyub cır səslə çağırırdı:

-Ay qız, Züleyxa! Zübeydə! üridə! Ölməyə, itməyə getmişdim? Yatacaq yerim yenə bu xaraba olasıydı dana. Nolaydı mənim evimə də bir baxaydınız. Oğru köpək gəlib evi bir-birinə qatıb, toyuq hininə, qaramal damına döndərib... Başqa bir alaçıqdan bir arvad çıxıb ona cavab verir, nə isə qışqırırdı.

Nal səsləri eşidildi. Bəybura və başının dəstəsi obaya daxıl oldular. Bəybura çadırına çatıb atdan düşdü, içəri keçdı. Arvadı Ayna Mələk onu həyacanlı görüb təşvişə düşdü. Bəybura dedi:

—Qadınım, bilərmisən nələr oldu? Bayandır xanın vəziri at ağızlı Alp Aruz üzümü el içində qara etdi. Oğlun-qızın yoxdu, səni tanrı qarğıyıb, biz də qarğarıq dedilər. Səndənmidir? Məndənmidir? Niyə tale bizə bir oğul verməz, nədəndir?- Bəybura az qala ağlayacaqdı.

Ayna Mələk:

-Mənə qəzəb etmə,-dedi -inciyib acı sözlər söyləmə. Sənin nə günahın, mənim nə günahım. Qismətimiz bu imiş.

Ayna Mələk hönkürüb ağladı. Bəybura dözə bilməyib çadırdan çıxdı. Ağır-ağır obanın kənarına gəldı, oynayan uşaqlar qorxuşdular qaçışdılar. Bəybura həsrətlə, kədərlə, uzun-uzun onların ardınca baxdı. Nal səsləri onu qəmli fikirlərindən ayırdı. Çaparaq gələn Bəybecan atından düşdü, Bəyburaya yanaşdı.

-Bəybura, -dedi -ürəyinə salma. Ac görsən qarnın doldur, yalınçaq görsən əynin geydir. Borculunu borclarından qurtar. Ola ki, bir ağzı dualının alqışıyla tanrı sənə oğul verə. Gün o gün olsun Bayandır xanın gələn şənliyində, oğul atası kimi ağ çadırda oturasan. Tanrı mənə də bir qız verəcək, olursa əhd edirəm, qoy o, sənin oğlunun beşikkəsmə adaxlısı olsun.

Bəyburayla Bəybecan qucaqlaşdılar.

* *

*

Ayna Mələk xəlvətcə çadırından çıxıb Boğazca Fatmanın dəyəsinə gəldi.

Boğazca Fatma yemək yeyirdi. Iri bir baş soğanı əzmişdi, yumurlayıb tikənin üstünə qoymuşdu, indi bu yekə loxmanı ağzına tıxayıb, üstündən də barmağıyla basırdı, az qalırdı nəfəsi kəsilə. Ayna Mələk ona dərdini danışırdı. Fatma yeməyindən qalmadan qulaq asırdı, ara bir başını dəyəyə soxan uşaqların hərəsinə bir tikə verib yola salırdı.

Boğazca Fatma ağzındakı tikəni çeynəyə-çeynəyə dedi: -Neyləyim? Bu yıxılacaq evdə un yox ələk yox. Dəvə də dəyirmandan gəlmədi. Görüm bu evi xaraba qalsın, ərə gedəndən bəri qarnım doymadı, üzüm gülmədi, ayağım başmaq, üzüm yaşmaq görmədi. Nolaydı bu kulbaş ərim öləydi, birinə gedəydim, baxtımdan o barı yaxşı olaydı.

Ayna Mələk yenə də öz dərdindən danışırdı:

-Kişi əriyib şama dönüb, yaman xiffət eləyir. Bilmirəm suçumuz nə oldu ki, tanrı bizi bir övlada həsrət qoydu.

Fatma ağzındakı loxmanı içəri ötürərək:

-Ey, kül olsun ərin də başına, uşağın da—dedi. —Mənim doqquz uşağım var—qarnını göstərir-onuncu da budur ha yoldadı, nə olsun, ağ günə çıxmışam?..

...Bəyburada Bəybecanın məsləhətinə əməl edirdi, varını-dövlətini aca-yalavaca paylayırdı. Qoyunlar kəsib şaqqa-şaqqa bölünürdü təpə kimi ət yiğilir, göl kimi süd sağılırdı. Adamlar Bəyburanın qapısına əliboş gəlib əlidölü qayıdırdı.

Amma ərlə arvadın muradı hasıl olmurdu ki, olmurdu. Onlar qüssəylə bir-birlərinə baxırdılar.

* *

*

Dədə Qorqud qopuz çalır, sözünü davam edir:

-Sizə kimdən deyim, Bəkildən. Bəkil Oğuz elinin keşikçisi idi... Uca dağın başında məskən salmışdı. Əlincə qalasından, Gəncədən, Bərdədən, dəmir qapı Dərbəndədək bütün yurdun qarovulunu çəkirdi. şad xəbəri, bəd xəbəri tonqal qalayıb bütün el-obaya bildirirdi.

Dağ başında Bəkilin məskəni. Dağın ən yüksək zirvələrində odunlar yığılıb, ocaq çatılıb, amma alışdırılmayıb, Bəkil yaraqlanıb-yasaqlanıb ova hazırlaşır. Dədə Qorqudun səsi gəlir:

-Bəkil həm də igidlər içində ən məşhur ovçu idi. Ov eləyəndə nə yay qurardı, nə ox atardı. Qova-qova ceyranlara çatardı, çata-çata yayını çıxardıb kəmənd kimi ceyranın boğazına atardı, ceyranı tutardı, bıçağını çıxardıb qulağını dələrdi, yenə buraxardı.

Bəkil Dədə Qorqudun danışdığı kimi etdi, gülümsündü, sonra atını qamçılayıb, başqa bir ceyran dəstəsinin ardınca düşdü. Bu üsulla bir ceyran da tutdu, onun da qulağını dəlib buraxdı.

* *

*

Bəyburayla Bəybecan ova çıxmışlar. Onlar düzəngahda rastlarına çıxmış ceyran sürüsünü qovurdular. Bəybura nışan alıb yayın çəkdi, oxun atdı ceyranı yaralayıb yerə sərdi. Çapıb yaralı ceyranın yanına gəldilər. Ox ceyranın belinə sancılmışdı, amma Bəybura gördü ki, ceyranın qulağı da dəlikdir.

Bərbecana göstərdi:

-Görürsənmi Bəybecan, -dedi. —Bu Bəkilin ceyranlarındandır, qulağını dəlib buraxıb.

Bəybecan:

-Bunu Bəkilə göndərmək gərəkdir, -dedi—halal maldır.

Bəybura:

—Elə olsun, -dedi, ceyranı adamlarından birinə verdi. Bəkilə aparın.

Bu zaman başqa bir atlı çaparaq onlara çatdı.

-Muştuluq, Bəybura! -dedi—Oğlun oldu.

...Çadırda təzəcə doğmuş ananın sifəti—Ayna Mələyin sifəti yorğun və xoşbaxt idi. Onun yanına yerə saçayaq və bir teşt dolu gül qoyulmuşdu. Qədim inanışa görə bunlar olanda qadın asan doğur. Boğazca Fatma teştin üstünə təmiz parça saldı. Ayna Mələyin yorğanına, paltarına iynələr sancdı—<< hal anasından >> qorumaq üçün. Sonra Fatma şüşənin içinə soğan saldı, qapının ağzına apardı. Ayna Mələyin başının altında bir parça çörək və ət gizlətdi. üç soğanı kabab çəkib boşqaba qoydu. Bəyburayla Bəybecan çapa-çapa gəlirdilər ki, qarşılarına bir atlı çıxdı. Bəybecanı səsləyib:

Muştuluq Bəybedan, -dedi—gözün aydın, qızın oldu.

Bəybura:

-Bəybecan, sözümüz sözdür ha,—dedi. Qızın oğlumun beşikkəsmə nişanlısıdır.

Bəyburanın qarşısında bir dəstə igid və üç nəfər tacır dayanmışdı. Bəybura əvvəlcə tacirlərə müraciət etdi:

-Tacirlər, -dedi—sözümü dinləyin. Tale mənə bir oğul verdi. Sizi dünya malından qane edərəm. Tədarük görüb yola düzəlin, gecə-gündüz deməyin, qara-qara dağlardan aşın, qanlı-qanlı sulardan keçin, böyük-böyük şəhərlərdən ötün, yerin bir ucundan, o biri ucuna yetin, Rum elinə çatın. Mənim oğlum böyüyüncə ona yaxşı-yaxşı ərmağanlar alıb gətirin.

Sonra Bəybura üzünü igidlərə tutdu:

-Siz də igidlərim Bəkilin yanına gedin. Deyin ki, uca dağda tonqal qalasın, bütün elimizə-obamıza xəbər eləsin. Hamı bilsin ki, Bəyburanın arslan kimi bir oğlu olub. Qoy bütün ərənlər yığılsın, oğlum üçün böyük şənlik düzəldirəm.

...Uca dağda tonqal alovlanırdı. Uzaq-uzaq dağların zirvələrində də yeni-yeni tonqallar alışırdı.

Bəybura böyük şənlik düzəltmişdi. Qaval daş döyülürdü. Taraqqalar çatladılırdı. Qırx yerdə ocaqlar odlanırdı, qırx yerdə al-alvan xalçalar döşənmişdi. Səksən yerdə qızıl bardaqlar qoyulmuşdu, qızıl badələr düzülmüşdü. Doxsan yerdə rəngbərəng çadırlar qurulmuşdu—ağ çadırlar, qızılı çadırlar, qara çadırlar.

Bəybura arvadına deyirdi:

-Xanlar xanı Bayandırı Qızılı çadıra ötürəcəm, oğlu yoxdur, qızı var. Alp Aruzu qara çadıra aparacam, nə oğlu var nə qızı. Tanrı onu qarğıyıb, biz də qarğayaq...

Ayna Mələk dedi:

-Bəybura, sözümü dinlə. Padşah tanrının kölgəsidir. Padşahına asi olanın işi rast gəlməz. Bayandır xan sənin qonağındır, o sənə qıydı, sən ona qıyma gəl. Igidlər içində alçaldıb, qızıl çadıra aparma.

Bəybura fikrə getdi...

Igidlər bir-bir yetdilər: Bəybura onları sevinclə qarşılayırdı. Çadırlara ötürürdü. Aruza qara çadırı göstərdi. Nə o bir söz dedi, nə də Alp Aruz. Aruz qara çadıra girdi, bu eynilə Bayandır xanın qonaqlığındakı qara çadırdan idi, yerinə qara keçə döşənmişdi, qab-qacaq da qapqara idi, xidmətçilər də zil-qara geyinmişdilər. Aruz dinməz-söyləməz oturdu. Onun sifəti elə bil donub qalmışdı, amma birdən bığlarından qan sızmağa başladı. Alp Aruzun xasiyyəti vardı—acığı tutanda bığlarından qan axardı.

Obanın o başında Ayna Mələk xatunları qarşılayırdı. Qadınların içində al-qırmızı donlu, incə belli, uzun boylu, gənc gözəl bir qız da vardı—Bayandır xanın qızı Burla xatun. Uca boylu Burla xatun olsa-olsa on beş, on altı yaşı olardı. Burla xatun oğrun-oğrun o biri tərəfə cavan igidlər yığıldığı yerə baxırdı.

Cavan igidlər bir qıraqda ayaq üstə durmuşdular, xalçalar üzərin də əyləşmiş atalarının, əmilərinin söhbətlərinə qulaq asırdılar.

Bir tərəfdən meydan qurulmuşdu və bu meydan çəpər arasına alınmışdı. Bir azdan hamının baxışları bu meydana dikildi—meydana gözləri qızmış bir buğa və erkək dəvə çıxartdılar. Bunlar savaş üçün xüsusi tərbiyə olunmuş heyvanlar idi. üç kişi dəmir zəncirlə buğanı sağ yanından, üç kişi sol yanından tutmuşdular. Buğanı meydanın ortasına gətirdilər. O biri tərəfdən altı kişi dəvəni meydana gətirdilər.

Birdən buğa dartınıb zəncirni qırdı və dəvəyə tərəf cummaqdansa çəpərə tərəf atıldı. Meydandakılar qorxu içində bir bucağa qısıldılar. Buğa həmlə edib çəpəri dağıtdı və meydandan bayıra çıxdı.

Adamlar bir-birinə dəydi. Buğa birbaşa qadınlar olan tərəfə cumurdu, buynuzlarıyla o, qırmızı donlu Burla xatunu nişan almışdı, düz qızın üstünə gəlirdi. Hürkümüş qız alaçığa söykənmiş, hərəkətsiz donub qalmışdı. Buğa lap ona çataçatda idi. Hamı özünü itirmiş, quruyub durmuşdu.

Birdən cavan igidlərdən biri — on altı-on yeddi yaşlı oğlan bir an içində yerindən qopub, göz qırpımında buğanın qabağına keçdi, onun yolunu kəsdi, yumuruğunu buğanın düz alnından vurdu. Buğa elə bil mıxlanıb yerində qaldı. Sonra geri çəkilib var gücüylə oğlanın üstünə cumdu. Oğlan bu dəfə yumuruğunu onun alnına dirədi. Indi hər ikisi öz yerində mıxlanıb qalmışdılar. Nə buğa oğlana güc gələ bilirdi, nə oğlan buğaya. Oğlanın bütün damarları gərilmişdi. Buğanın gücü üstün gəlirdi. Birdən oğlan nə isə düşündü, qıvraq hərəkətlə yumruğunu çəkib özünü kənara atdı. Buğa ayaq üstə dura bilmədi, düşdü, təpəsi üstə yıxıldı. Oğlan aman vermədi, bıçağını çıxartdı, buğanın başını kəsdi.

Cavan igid başını qaldırıb bənizi qaçmış qırmızı donlu Burla xatuna baxdı, gülümsədi. Burla xatun da çəkdiyi qorxudan yavaş-yavaş özünə gələrək cavan oğlana gülümsündü.

Bayandır xan:

—Əhsən-dedi, sonra üzünü ətrafındakı ərənlərə tutub əlavə etdi -bu oğlana qılınc verin, çalar olsun, ərdəmlidir. Bədöy at verin, minər olsun, hünərlidir. Çiyni quşlu cübbə don verin, geyər olsun, cür’ətlidir. Dədə Qorqud gəlsin, oğlancığa ad qoysun .

Dədə Qorqud Aslan yatağında, ağca qayanın başında dayanıb. Cavan oğlan onun qarşısında diz çöküb, baş əyib. Dədə Qorqud igidə ad verir, deyir:

-Oğul, meydanda cəng etdin, hünər göstərdin, buğa öldürdün, uğur qazandın. Ömrün həmişə uğurlu olsun, həmişə uğur qazan. Adinda Qazan olsun. Adını mən verdim, yaşını tale versin!

Qonaqlar əl çaldılar, bu adı bəyəndilər, Burla xatun Qazana, Qazan Burla xatuna baxdı, ürəklərinə məhəbbət odu düşdü.

Bayandır xan üzünü Bəyburaya tutdu, dedi:

—Bəybura, gün o gün olsun, sənin oğlancığın da böyüsün, igidlik göstərsin, şadlıq çalaq, Dədə Qorqud ona da ad qoysun.

...Dədə Qorqud məzarının yanında oturub qopuz çalır, söhbətinə davam edir:

-At ayağı iti, ozan dili çevik olar. Ay keçdi, il dolandı. Oğuz elində ölən oldu, olan oldu. Bayandır xanın qızı uca boylu Burla xatun Qazana ərə getdi, böyük toy edib şadlıq çaldılar. Qazanla Burla xatunun Tural adlı oğulları oldu. Bəybecan bu dünyadan köç eylədi, qara torpağa tapışırıldı. Bəyburanın oğlancığı da boya-başa çatdı, yetman bir igid oldu.

Bəyburanın 11-15 yaşlı oğlu ( Beyrək ) at belində seyrana çıxmışdı. O, atını uzaqlardan görünən uca dağa tərəf çapırdı.

Uca dağın yamacıyla pıyada gedən pəhlavan cüssəli gənc ovçu Bəkilin oğlu Qaraça Çobandır. Qaraca Çoban—azmandır.

-Ovçu Bəkilin oğlu Qaraca Çobanın ayası üçyaşar dana dərisindən, sapandının qolları üç keçi tükündən idi—hər atanda on iki batman daş atardı, atdığı daş yerə düşməzdi. Yerə düşsə də top kimi sovrulardı. Ocağ kimi oyulardı. Daşın düşdüyü yerdə üç il ot bitməzdi. Qaraca Çobanın acığı tutanda iri bir daşı götürüb əlində sıxar, kül edib havaya sovurardı. Qaraca Çobanın iri bir çomağı vardı. Onu yanınca sürüdükcə torpağa xış kimi cızıq salardı.

Qaraca Çoban çomağını sürüyə-sürüyə gedərdi, torpağda xış yeri qalırdı.

Qaraca Çobanın qəribə görkəmi vardı. Arxadan ona baxanda adama ela gəlirdi ki, qollu-budaqlı nəhəng bir ağac yeriyir, çünki Qaraca Çoban başının üstündə çox iri bir odun şələsi aparırdı. O, daşdan-daşa addaya-addaya, qayadan-qayaya tullana-tullana gəlib Uca dağın başına çatdı. Bir kənarda ocaq çatmağa başladı. Atası ovçu Bəkil:

-Oğul Çoban, dedi. —Bu ağacı neylərsən, niyə bura gətirdin?

Qaraca Çoban:

-Bəyburanın oğlu bu gün bizə qonaq gələcək. Bu ağacdan ocaq qalayacağam, kabab çəkəcəyəm, dostumu qonaqlayacam -dedi.

Bəkil:

-Xoş ola, -dedi, -ocağını çaxmaq daşıylə qala. Çaxmaq daşının odu düşümlü olar!

Bəyburanın oğlu çapa-çapa Uca dağın başına Qaraca Çobanın yanına qalxırdı.

...Elə bu zaman uzaq-uzaq ellərdən bir dəvə karvanı gəlirdi. Bu haman o tacirlərin karvanı idi, onlar neçə il bundan qabaq Bəybura Rum elinə göndərmişdi. Karvan qədim şəhərlərin qalaların, xarabalıqların yanından keçirdi. Ağır yüklü dəvələr ləngər vura-vura addımlayırdı, bəzirganlar da yorğun yuxusuz idilər.

Bəyburanın oğluyla Qaraca Çoban ocaq başında oturub kabab yeyirdilər, şirin-şirin söhbət edirdilər.

Karvan dar bir dərəyə düşmüşdü, ağır-ağır irəliləyirdi. Bu dərə Qanlı Dərə adlanırdı. Qanlı Dərənin dibindən çay axırdı.

Heybətli, nəhəng bir adam dağın yamacında otura-otura əyilib dərənin dibindən axan çaydan su içirdi. Bu heybətli azmanın sifəti eybəcər və qorxunc idi, özünün də yalnız bircə dənə gözü vardı—təpəsində. Təpəgöz böyük quldur idi, yol kəsib, karvan çapardı. Dağdan iri bir qaya yuvarlanıb gəldi, təpəgöz çiynini qayanın qabağına verdi, itələyib onu kənara atdı.

Dərədən axan çayın üstündən kiçik bir körpü salınmışdı. Karvan həmin körpüyə tərəf irəliləyirdi.

Çaydan su içən Təpəgöz zınqrovların səsini eşidib başını qaldırmadan karvanı gördü. Kəlləsindəki bircə gözüylə ağır yüklü dəvələrə baxdı. Karvan körpüyə çatar-çatmaz Təpəgöz dəhşətli bir nə’rə çəkdi, bu nə’rədən dağlar-daşlar lərzəyə gəldi.

Təpəgöz:

-Hey,balaca adamlar, dedi -dayanın, durun, dəvələrinizin yükünü açın.

Qoca tacir dedi:

-Nə heybətli qocasan, səni görcək görər gözlərimiz görməz oldu, tutar əllərimiz tutmaz oldu, ağzımız içi buz kimi, sümüklərimiz duz kimi oldu. Bizdən nə istəyirsən?

Təpəgöz:

-Hey sarsaq! -dedi. Sifətimi nə bəyənməzsən, sifəti, gözü göyçək qızların, gəlinlərin canını çox almışam. Ağ saqqallı, qara saqqallı kişilərin malını,canını çox almışam. Sizin də malınızı, varınızı soyacam, canınızı alacam, ətinizi qurda quşa yedirdəcəm, sümüklərinizi köpəklərimə atacağam, haydı tez olun, düşün yerə görüm, yükünüzü mənim mağarama daşıyın.

Təpəgöz iri bir qayanı dəbərdib dəvələrin üstünə yuvarladı. Dəvələr hürküşdülər. Bəzirganlar dəvələrdən yerə endilər, yükləri açmağa başladılar. Təpəgöz əmr etdi ki, yükləri onun mağarasına aparsınlar.

Dağın döşü oyuq-oyuq idi, mağaralar, kahalar ağızlarını yırtıcı heyvanlar kimi açmışdılar. Təpəgözün mağarası vahiməli bir aləm idi. Mağaranın içi iri bir boşluq idi. Bura yarım—qaranlıq idi, bucaqlarında yanan iri şamların şö’lələri mağara divarlarına qorxunc kölgələr salırdı. Mağaranın yuxarısından aşağı sallanan, dibindən yuxarı ucalan buz və əhəng sütünları əcaib məxluqlara bənzəyirdi. Divarlara xallı pələng dəriləri asılmışdı. Hər yerdə sümüklər ağarırdı—insan sümükləri, əcaib heyvan sümükləri. Mağaranın müxtəlif yerlərində qalaq-qalaq şam ərintisi vardı. şam ərintiləri bir yerdə elə qəribə yığılmışdı ki, qucağında körpə uşağı, başında örpəyi olan qadını xatırladırdı. Mağaranın divarları boyu böyük daş rəflər vardı, bu rəflərin üstünə insan kəllələri düzülmüşdü. Divarlarda yarıqlar vardı. Yarıqların arasına pərçim olunmuş yarasaların səsindən qulaq tutulurdu. Mağaraya daxıl olan tacırlər qorxudan əsim-əsim əsirdilər. Təpəgöz əyilib cavan tacirin qulağını dişlədi, qopartdı, çeynəyib uddu. Tacir çığırdı. Qan qulaq yerindən düdük kimi şorlayıb axdı.

Təpəgöz qulağı çeynəyə-çeynəyə:

-Tez olun, tez olun, yükləri açın—deyirdi.

Tacirlər titrəyə-titrəyə yükləri açmağa başladılar.

Təpəgöz bahalı mallara—ipək parçalara, qızıla-gümüşə, bahalı daş-qaşa, lə’l-cavahirata, yarağa-yasağa baxıb ağzı sulanırdı.

-Bəh-bəh, -deyə bəzəkli qılıncı əlinə götürdü—bu gözəl qılıncı ki, gətirmisiniz, gərək öz başınızı bu qılıncla kəsəm.

Tacirlərin gətirdikləri ərmağanlar içində bir Boz ayğır da vardı. O, indi dəvələrin yanında mağaranın ağzında idi. Cavan tacir quldurun gözünü oğurlayıb mağaradan çıxdı, cəld Boz ayğırın belinə sıçrayıb çapmağa başladı. Qoynu qanla dolmuşdu.

...Bəyburanın oğlu Qaraca Çobanla görüşüb ayrıldı, atını çapıb dağdan arana düşdü, düzangahə çıxdı.

Cavan bəzirgan az çapdı, çox çapdı, gəlib həmin düzəngaha çatdı, Bəyburanın oğlunu gördü, özünü ona yetirdi, salam verdi, onun üzü al-qan içində idi.

Bəyburanın oğlu:

-Hey qoçaq -dedi, -kimsən, hardan gəlirsən, kim səni qanına qəltan eləyib?

Cavan bəzirgan:

-Igid, -dedi -tacirik, neçə ildir böyük qardaşlarımla bu eldən getmişdik. Uzaq-uzaq elləri gəzdik, bahalı mallar aldıq. Dəmir qapı Dərbənd yanında, Qanlı dərədə heybətli bir quldur yolumuzu kəsdi, gövdəsi adamdır, amma təpəsində bircə gözü var. Malımızı, rizqimizi aldı, dedi canınızı da alasıyam. Qulağımı dişlədi, uddu, qardaşlarımı əsir saxladı, mən qaçdım, sənə gəldim. Igid, mədət qıl!

Oğlan atını mahmızladı:

-Düş qabağa, yol göstər, dedi:

Tacir:

-Igid, -dedi—amma quldur zor quldurdu. Bəlkə geri dönəsən. Qaraca başını kəsdirməyəsən, alca qanını şorlatmayasan. Ağ saqqallı babanı, ağ birçəkli ananı, <<oğul, oğul>> deyib ağlatmayasan.

Oğlan:

—Bu sözü sən mənə deməli idin, çünki dedin, əlbəttə gedəcəm. Başıma qaxınc, üzümə toxunc olmasın. Neylək? Ölsəm yer bəyənər, qalsam el bəyənər.

Onlar Qanlı Dərəyə gəlib çıxdılar.

Oğlan dərənin dibindən Təpəgözü səslədi:

-Hey Təpəgöz! dedi. -Çıx savaşaq, çəkişək, vuruşaq, yaxşı kişilərin canını sənin əlindən qurtarım.

Mağaranın qaranlıq ağzından Təpəgözün yeganə gözü görünürdü. O, dərə dibindəki oğlana baxıb qəh-qəh güldü.

-Oğlan, oğlan, ay oğlan! -dedi. -Əlim-ayağım sənə dəyməmiş qayıdıb dön burdan!

Oğlan dedi:

-Hərzə-mərzə söyləmə, itim Təpəgöz. Alp ərə qorxu vermək eyib olur, bəri gəl, vuruşaq!

Təpəgöz nə’rə çəkib mağaradan çıxdı. Nə’rəsindən dağlar titrədi, yeddi qaya yeddi kərə hay verdi, yamacın daş-kəsəyi, yerindən qopup yarğana yuvarlandı.Təpəgöz altı pərli gürzünü əlinə aldı, oğlanın üzərinə cumdu.

Oğlan qalxanını yapındı, gürzə qarşı tutdu. Təpəgöz oğlanı yuxarıdan aşağı vurdu. Qalxan paralandı, oğlan yaralandı, amma yıxılmadı.

Təpəgöz qılıncını sıyırdı, oğlan da qılınc çəkib, qılınclaşdılar, bir-birini ala bilmədilər. Süngülərə vuruşdular, buğa kimi çarpışdılar, qurşaq tutub güləşdilər, süngülər sındı, torpaq ayrıldı bir-birini alammadılar.

Təpəgöz oxu yaya qoydu, nişan aldı, atdı oğlanı çiynindən yaraladı, alca qanın şorlatdı. Təpəgöz qılıncını qaldırıb oğlanın üstünə gəldi, başını kəsmək istədi, oğlan qıvrılıb kənara sıçradı, kəməndini iri bir ağacın budağına keçirdi, ipdən yapışıb özünü yellədi, çayın o biri tərəfinə tullandı. Təpəgöz başını çevirib tək gözüylə ona baxmaq istəyəndə oğlan ipi yelləyib təzədən o biri yana atıldı. Oğlan kəmənddən yapışıb o taya,bu taya atılırdı. Təpəgöz isə tək gözüylə onu izləyə bilmirdi. Oğlan bu dəfə lap hündürə tullandı, havadaykən nişan alıb oxla Təpəgözü düz gözündən vurdu.

Təpəgöz gözündən yapışıb fəryad qopardı:

Aman gözüm, var gözüm!

Yalqız gözüm, ay gözüm!

Kor olmuş Təpəgöz altı pərli gürzü sağına soluna fırladırdı, gürzün qopardığı yeldən az qala dəvələr yıxılırdı.

Oğlan qaçıb mağaranın ağzına gəldi, yumaq kimi büzüşüb mağaranın bir küncündə qalmış tacirləri səslədi.

-Çıxın, -dedi -Daha Təpəgözdən sizə zaval yoxdur. Tacirlər mağaradan çıxdılar. Qoca tacir Təpəgözün nalələrindən titrəyə-titrəyə:

—Ay oğul, -dedi,-axı malımız, varımız mağarada qaldı. Oğlan:

-Bu saat malınızı ordan çıxardaram, -dedi mağaraya girdi. Təpəgöz bunu eşitdi:

-Oğlan,-dedi,-sən mənim mağarama girdin, daha əlimdən qurtara bilməyəcəksən, indi səni mağaraya elə vuracam ki, quyruğun mağaranı yağlasın!

Təpəgöz mağaranın içinə girdi. Oğlan daş rəfə düzülmüş insan kəllələrindən birini götürüb Təpəgözün əlinə toxundurdu. Təpəgöz bunu oğlanın kəlləsi bilib bərk-bərk yapışdı. Oğlan sivişib mağaranın ağzından çıxdı, dartıb malları da çıxartdı.

Təpəgöz:

-Oğlan, qurtuldunmu? -dedi.

Oğlan:

-Qurtuldum-dedi.

Təpəgöz hirsindən az qala patlayacaqdı, o, mağaranın əhəng sütünlarından birindən yapışıb silkələdi. Mağaranın divarları titrəməyə başladı. Oğlan, tacirlər, karvan artıq dərənin dibində idilər. Birdən sankı dəhşətli bir zəlzələ qopdu. Təpəgöz silkələyib öz mağarasını öz başına uçurtmuşdu. Gurultulu bir yarğan qopdu, dağın yarısı uçub dağıldı. Təpəgöz daşın-torpağın altında qaldı, həlak oldu. Karvan Qanlı Dərədən keçib açıqlığa çıxdı. Qoca tacir dedi:

- Igid oğlan! Sən ərlik göstərdin, bizi ölümdən qurtardın, gəl indi bəyəndiyin mallardan seç.

Oğlan ipəyə-qumaşa, lə’l-cavahirata gözucu baxıb:

Tacirlər, -dedi. -Dünya malında gözüm yoxdur. Amma bir bu yayı, bir bu gürzü, bir də bu boz ayqırı bəyənirəm.

Tacirlər tutuldular. Oğlan:

-Nədi, çoxmu istədim? -dedi.

Qoca tacir:

-Xeyr, igid, -dedi—niyə çoxdur? Amma bizim bir müştərimiz var. Bu üç şeyi onun oğluna ərmağan aparırıq.

Oğlan:

- Müştəriniz kimdir?- dedi.

Bayat obasından Bəyburadır, -dedilər, -onun oğluyçun aparırıq.

Oğlan gülümsədi, bir şey demədi, atını qamçıladı, çapıb getdi. Tacirlər ardınca baxa-baxa qaldılar:

- Yaxşı igiddir, insaflı, mürüvvətli igiddir, dedilər:

* *

*

Karvan Bəyburanın obasına yaxınlaşırdı.

* *

*

... Bəybura öz çadırında əyləşmişdi, oğlu da yanındaydı. Tacirlərin gəldiyini eşitmişdilər, gözləyirdilər. Karvan obaya çatdı, tacirlər obaya gəldilər, baş endirib salam verdilər, gördülər ki, onları qurtaran igid, Bəyburanın sağında oturub, tacirlər yüyüdülər, oğlanın əlindən öpdülər. Bəyburanın acığı tutdu:

-Bu nə deməkdir, əbləhlər,—dedi: -Ata dururkən oğul əli öpərlər?

Qoca tacir:

-Bu igid sənin oğlunmudur? -deyə xəbər aldı.

-Bəli, oğlumdur.

-Onda incimə, Bəybura, əvvəlcə onun əlini öpdüyümüzə. Əgər sənin oğlun olmasaydı, bizim malımızıda aparmışdılar, canımızı da almışdılar. Oğlun igidlik göstərdi, bizi qurtardı.

Bəybura:

-Bu oğlana ad qormaq olarmı ? -dedi.

-Bəli, artıqdır, -dedilər.

...Dədə Qorqud gəldi.

-Sözüm dinlə Bəybura, -dedi. -Sənin oğlun əlimizin arxası olsun. Bunun adı Boz ayqırlı Bamsı Beyrək olsun! Adın mən verdim, yaşını tale versin.

* *

*

Bayandır xan can verirdi. Alp Aruz, əmən, Qazan Qarabudaq, Dondar, Bəybura, Beyrək, başqa igidlər onun yanındaydılar. Bayandır xan yatağında uzanıb, ağır-ağır danışırdı:

- Igidlər, sözümü dinləyin. Mən bu dünyadan gedər oldum. Ona ağlamıram ki, dünyadan doymadım, xanlıqdan usanmadım. Ona ağlamıram ki, at belində, yağılarla savaşda həlak olmadım, evimdə yatağımda ölürəm. Igidlər ona ağlayıram ki, oğuldan ortağım yox, qardaşdan qədərim. Allah-taala mənə qarğayıbmış, igidlər, tacım, taxtım üçün ağlayaram.

Alp Aruz, Qazan başqa igidlər gərginliklə Bayandırı dinləyirdilər

Bayandır xan deyirdi:

- Igidləlr, son sözümü dinləyin, vəsiyyətimi bilin, lazımdır ki, mən öləndən sonra məmləkət pozulmasın, xaniman dağılmasın, yağılar evimizi başsız görüb üstümüzə ayaq açmasınlar. Lazımdır ki, taxt-tacıma bir alp igid sahib olsun.

Alp Aruz son dərəcədə böyük gərginliklə dinləyirdi. Bayandır xan sözünü bitirdi:

—Taxt-tacımı kürəkənim Salur oğlu Qazana vəsiyət edirəm, -dedi.

Alp Aruzun bığlarından qan dammağa başladı. Bayandır xan gözlərini yumdu. Qazan onun əlinin içinə daş verdi. Bayandır xan son gücüylə ovcundakı daşı sıxdı...

* *

*

Uca dağın başında tonqal qalandı. Dağdan dağa xəbər getdi. Zirvələrdə qoşa-qoşa tonqallar alovlandı. Bayandırın cənazəsini qaldırdılar, yerinə daş qoydular. Qəbrinin üstündə şam çıraq yandırdılar.

Aslan yatağında, Ağca qayanın yanında igidlər yığnaq olmuşdu. Qazan qonur atının belində atlı Oğuz igidlərinin qarşısında dayanmışdı. Igidlər ipək örkəni kəmənd kimi Qazanın boynuna atdılar, onu atdan yerə saldılar. Qazan yerdə çapalamağa başladı.