Sabir Rüsətmxanlı

Qayıdıram Araz boyu

Görəsən, dünyada ikinci bir çay tapılar ki, Araz qədər mürəkkəb və faciəli taleyi olsun: Araz qədər dildən-dilə düşsün, Araz qədər şer və mahnı mövzusuna çevrilsin, Araz qədər ittiham edilsin, umu-küsü hədəfinə dönsün, nifrətlə damğalansın və... Araz qədər sevilsin?!

Sərhədə dönən, arada qalan, hər iki tərəf üçün toxunulmaz olan çaylar bir deyil, iki deyil. Lakin yad xalqlar arasında təbii səddə dönməklə bir xalqın köksünü parçalayıb keçməyi eyniləşdirmək olmaz! —Azərbaycanın şah damarlarından biri, min illərlə bütöv bir xalqı sevinc və bərəkət mənbəyi olmuş çay indi sərhədi, ayrılıqdı, göz yaşıdı...

Bir vaxtlar sevilən, əzizlənən Araz yavaş-yavaş ayrılığa bais olan, araya hicran salan bir günahkar adı qazanıb. Ruhumuzda, şerlərimizdə Araz dərdi deyilən bir dərd yaranıb, kök atıb yayılıb, daş olub milyonlarla azərbaycanlının ürəyindən asılıb.

Araz Bakı kimi, Təbriz kimi, Ərdəbil kimi uşaqlığıma, ilk xatirələrimə, ilk arzularıma yoldaş olan bir sözdür; görüşü dəli həsrətlə gözlənilən, bu görüşlə nə isə bir möcüzə vəd eləyən yerdir.

Arana yolumuz düşəndə tez-tez eşidirik: Araz suyudur, yüngüldür, bulanıq olmasına baxmayın, min-min dərdin dərmanıdır. Arazın arxlarla, qanovlarla, axıb gələn suyunu içə-içə üzünü görməmişdim.

İlk görüşümüz də, ilk görüşümüzün həyəcanları da uzaq illər arxasında qalıb, az qala unudulub. Çünki bu görüşdən sonra əvvəlki bütün duyğular uçub gedib. Elə bilmişəm ki, mən elə Araz boyunda doğulmuşam. Ömrüm boyu damarlarımdan axan da elə Araz imiş.

HAŞİYƏ: Arazla görüşlərimdən birini heç vaxt unuda bilmirəm. Qayığı Kür yuxarı sürürdü. Suqovuşana doğru. Bir azdan Arazla Kürün qovuşduğu yerə çatacaqdıq. Dostlarım sükanı mənə vermişdilər. Hələ maşın sürə bilmirdim, lakin Kür boyda geniş bir ”yolda” heç bir qorxu yox idi: sürəti son həddə çatdırıb qayığı çay yuxarı ” uçurdum”. Suqovuşana az qalmış yol yoldaşlarım dedilər ki, qayığı Kürlə sürəcəyik. Araza dönmək lazım deyil, özləri isə aşağı kayuta enib qarpız doğrayır, zarafatlaşırdılar. Budur Suqovuşan! Hansı bir hiss isə elə bil əlimdən tutub, məni sola—Araza döndərdi. İndi qayıq Arazın, bu qədər həsrətini çəkdiyimiz Arazın sularında sürülürdü. Hər şeyi unutmuşdum. Elə bilirdim beləcə sərhəd xəttinə, tikanlı məftillərə acıq verə-verə nə qədər istəsəm üzüb gedəcəyəm. Birdən yoldaşlarımın qışqırtısı qopdu: ”Dayan, dayan, sən nə edirsən?” Sürəti azaltdıq. Asta-asta geri döndük. Qorxularından özlərinə gələ bilmirdilər. Sonra izah etdilər ki, Arazda dayaz, daşlı yerlər çoxdur və qayıq o sürətlə nəyəcə toxunsa biz çoxdan balıqların yanında idik.

...Bizim dağlarda yaşayan, heç bəlkə bircə dəfə də Arazı görməyən qocaların zirvə qaşında, gədiklərdə, aşırımlar üstündə çağırdıqları bayatıları xatırlayıram:

Araz, Araz, Xan Araz!

Daşlardan axan Araz!

Qardaşdan ayrı saldın,

Evimi yıxan Araz!

Onda mənə qəribə gəlirdi: Yardımlı daşları hara, Araz hara?! Amma sonra gördüm ki, Araz Azərbaycanın hər daşından, hər şəhərindən, hər kəndindən və hər bir azərbaycanlının ürəyindən axır!

Şair dostlarım Çingiz Əlioğlu və Nüsrət Kəsəmənli ilə birgə oxuduğumuz mahnının avazı qulağımdadır:

Arazı ayırdılar,

Qan ilə doyurdular.

Mən sizdən ayrılmazdım,

Zor ilə ayırdılar.

Əzizim, arxa bağla,

Arazı arxa bağla.

Namərddən qardaş olmaz

Mərdlərə arxa bağla!..

Axdı qan,

Yar üzündən axdı qan.

Araz çəpərə döndü,

Su yerinə axdı qan!

Dünya tarixlərində Arazın əks-sədası onun yeri ilə müqayisədə çox-çox böyükdür. Bu çayın üstündən kimlər adlamayıb?! Səyyahlar, düşmən orduları, bütöv xalqlar və millətlər. Dünyanın ana yollarından biri—xalqların əbədi köçəköç və hərəkət yolu, dünya mədəniyyətinin Şərqdən Qərbə, Doğudan Batıya, Batıdan Doğuya keçid yolu. Günçıxanla günbatanın ən uzun savaş və barış yolları, ”İpək yolu”, ticarət və mühacirət yolları Arazın üstündən keçib. Tarixin və xalqın yaddaşı Araz haqqında əfsanələrlə doludur.

Arazı dost da keçib, düşmən də!.. Bu yüz ildə isə onun üstündən adlayan yolların taleyi daha qəribədir. Əsrin əvvəllərindən bəri bu yollar Şərqə—İrana, Əfqanıstana, Türkiyəyə inqilab havası, yeni dünyanın demokratiya və quruculuq havasını daşıyıb. Təsadüfi deyil ki, birinci rus inqilabına dünyada ilkin səs verənlərdən biri Cənubi Azərbaycan xalqı idi. Səttar xan hərəkatı İran monarxiyasını lərzəyə salmışdı.

Lakin Araz yollarının ən qəribə, ən faciəli səyyahları bu yüz ildə neçə dəfə İran irticasından qaçan, ev-eşiyindən didərgin düşüb vətənin bir ucundan o biri ucuna, güneyindən quzeyinə adlayan... və pasportunun rəngi dəyişilən kimi ”mühacir” adlanan cənublu bacı-qardaşlarımızdır ki, imperiyanın hökmü ilə parçalanmış, birliyini unutdurmaq üçün adı, əlifbası, tarixi, hətta illəri hesablama üsulu da dəyişdirilmiş bir xalqın minlərlə ailəsi yarı Şimala, yarı Cənuba düşdüyü üçün illər uzunu bir yerə yığışa bilməmiş, bitib-tükənməyən hicran, ayrılıq yollarında ağlasığmaz əzab və işgəncələr çəkmişdir. Azərbaycanın neçə-neçə böyük sənətkarı elə bu köç yollarında doğulmuş, ataya yetəndə ananı itirmiş, anaya çatanda atasız qalmışlar. Şamaxını ana, Təbrizi ata hesab edən Xaqanı XII yüzildə ana qucağından didərgin düşəndə ata qucağına sığınmışdı və indiyədək ata Təbrizin qoynunda yatır! Böyük Mirzə Fətəli Axundovun xoşbəxt uşaqlığı da bu yollarda əlindən çıxmışdı!..

Araz boyu yollarla çox keçmişəm, lakin bu yollar heç vaxt adiləşmir. Onu hər gün görsən belə, yenə Arazın tamaşasından, o taylı daşların sərt, vahiməli görkəmindən doyub, sakit otura bilmirsən.

* * *

...Araz boyu vadilərin əkin-biçin sahələri görünür. Balaca, yastıdamlı kəndlər və bu kəndlərdən uzanan yollar, cığırlar o taylı daşların zümrüd bahar çəmənlərinə bürünmüş köksündən keçir; gədiklərdən, keçidlərdən aşıb gedir, bizim üçün doğma və sirli bir dünyaya—Qardaş, Təbriz dünyasına qovuşur.

Uçuq, xaraba kəndlər, boş qalmış yuvalar Araz boyu zəncirlənib, uc-uca calanıb. Daşların ətəyində qədim şəhərlərin qala divarları eləcə min il əvvəlki kimi əyilməz durur.

Sanki sərhədin o tayına yox, neçə əsrin o üzünə, qədim dünyamıza baxıram...

Bu sıldırım qayalar, divar kimi üz-üzə dayanmış daşlar elə bil aradakı uçurumun necə dərin olduğunu göstərir.

Arazla yanaşı tikanlı məftillər də axır. Gözümü sudan çəkəndə bir müddət elə bilirəm daşlar da əriyib gedir, nazik tor pərdə kimi yellənib aradan qalxır və gözüm önündə qəhrəman bir xalqın, bir əsrdə neçə dəfə inqilab meydanına atılmış bir xalqın mərd siması canlanır.

Hər iyirmi-otuz ildən bir İranı, Cənubi Azərbaycanı bürüyən milli azadlıq hərəkatının tarixini bilənlər yəqin ki, bir şeyə təəccüblənirlər. Xalqın azadlıq uğrunda mübarizələri demək olar ki, həmişə eyni cür bitir: böyük itkilərlə qazanılan qələbələr satqınların, beynəlxalq irticanın, uzaqdan uzanan barmaqların qurbanı olur.

O taya baxıram və bu əsrdə İran hakimiyyət orqanlarının Cənubi Azərbaycan xalqının başına açdığı oyunların acı, təhqiramiz və dəhşətli səhnələri gözüm önündə canlanır.

Bu zorakılıq əvvəlcə ərazidən başlanmışdı. ”İrana qatıldıqdan sonra ölkənin dörd əyalətindən birini təşkil edən Azərbaycan (indi Azərbaycanın özü dörd əyalətə bölünüb—S.R.) əyaləti ərazisinə ilk dövrlərdə cənubda Həmədan, cənub-şərqdə Zəncan və Qəzvin mahalları da daxıl idi” ( Bax: Cənubi Azərbaycan tarixinin oçerki. ”Elm” nəşriyyatı, Bakı, 1985, səh, 8). Lakin sonralar İran siyasətbazları mahal və vilayətlərin sayını, sərhədlərini tez-tez və öz istədikləri kimi dəyişdirmişlər. Hər dəfə də əsas məqsəd tarixi Azərbaycan torpaqlarını kəsib doğramaq, halal yerlərimizi, qədim şəhərlərimizi əlimizdən almaq olmuşdur.

HAŞİYƏ: Bu yazımın bir hissəsi ”Azərbaycan” jurnalında çıxandan sonra çox hörmət etdiyim tarixçi alimimizlə rastlaşdıq. Qəribə, incik bir əda ilə—(sanki mən ona ağır bir söz demişdim) ”Sən nə edirsən?—dedi,—bircə bu qalmışdı, Həmədanı da Azərbaycan şəhəri sayırsan!” Doğrusu, bu sözü tarixçi dilindən eşitmək gözlənilməz idi. Gülə-gülə: ”mən kiməm ki, yer paylayam,—dedim,—o, sizin kimi böyüklərin işidir. Həmədanı tarix Azərbaycana verib, mən vermirəm” deyib aralandım. Bu gözlənilməz hikkənin, hücumuna təsir ilə fikirləşirdim ki, biz hələ də, sadəlövhlüklə belə alimlərdən umuruq ki, Azərbaycan tarixini yazsınlar. Onların yazdığı tarix nə olacaq?

...1937-ci ildə hissəsi ”Şərqi Azərbaycan” və ”Qərbi Azərbaycan” ustanlarına verildi ( İranın üçüncü və dördüncü ustanları). Əhalisi bütövlüklə azərbaycanlı olan Zəncan və Həmədan mahalları isə ayrıca qubərnatorluğa, sonralar da ustanlara çevrildi. Riza şahın iki yerə ayırdığı Cənubi Azərbaycan, oğlu Məmmədrza şah dörd yerə parçaladı. Azərbaycanlılar yaşayan bəzi başqa mahallar da əhalisi qarışıq olan ustanlara qarışdırılıb ” əridildi”. Həyasızlıq o yerə çatdı ki, 1954-cü ildə Astara da öz ətrafı ilə birlikdə Şərqi Azərbaycandan alınıb Gilana qatıldı.

HAŞİYƏ: Bir dəfə Təbrizin futbol komandası Tehran komandası ilə oynayıb və 3:1 hesabı ilə qalib gəlir. Azərbaycanlı ağsaqqallardan biri komandanın başçısına hirslənir ki, niyə udursunuz bunları, qorxmursunuz şah hirslənib Azərbaycanı bir də təzədən bölüb-parçalayar?!

Bəli, İran hakimlərinin böyük bir xalqa münasibəti belədir; axşam tikəsi boğazından düz getmədisə, səhər tezdən göstəriş verir ki, filan yer Azərbaycandan alınıb başqa ustana qatışdırılsın.

Neçə min ildir ki, beləcə, babalarımızın qanı ilə suvarılmış halal torpaqlarımızı hərraca qoyurlar. Qan töküb, qurban verib birləşdiririk; min hiyləyə yenə öz qanımızı töküb ayırırlar.

Ey mənim ulu xalqım! Sən zaman-zaman bu torpağın üstündə Şərqin ən böyük dövlətlərini qurmuşsan! İndi həmin torpaqlar neçə-neçə ustana, əyalətə, ”qubernatorluğa” bölünür. Sənin baba yurduna kimlər göz dikmədi?! Bütün Şərq tarixi vərəqlənsə bizim qədər əzilmiş, bizim qədər təhqir olunmuş, bizim qədər parça-tikə bölünmüş və bizim qədər də bu qara taleyi ilə barışmağa vadar edilib susdurulmuş ikinci bir xalq tapmaq çətindir! Hələ Cənubi Azərbaycan bir yana! Biz məgər qədim paytaxt şəhərlərimizdən Dərbəndin tarixini kifayət qədər araşdıra bilmişikmi? Məgər Borçalı çökəyindəki, Qarayazıdakı, Göyçə mahalındakı, Ağrıdaq ətəklərindəki ellərimizin tarixi, etnoqrafiyası, folkloru, onomastikası kifayət qədər öyrənilibmi? Teknink əsridir... Min illəri aşıb gələn yaddaş abidələri maşınların, informasiya vasitələrinin köməyi ilə çox tezcə silinib yox edilir. Sükan kimin əlindədirsə tarixi də, həqiqəti də, danılmaz görünən dəlil və sübutları da öz xeyrinə çevrə bilir. XX əsr ucaltmağın da, endirməyin də təkmil yollarını kəşf edib. Raket sürəti ilə qaldırdığı kimi həmin sürətlə də məhv edir. Cinayətlərin izi təmizlənir, yalan həqiqət cildində arxayın boy atır və doğruya da gündə yüz dəfə çox gəlir. Bu əsrdə ayrı düşmək, bölünüb təklənmək, adından, əlifbasından, keçmişindən ayrı düşmək, adi hüquqları olmaya-olmaya gah pantürkizmdə, gah panislamizmdə təqsirləndirilərək, sanki başa qoyulmaq və s. saysız-hesabsız işgəncələr mənim bacı-qardaşlarımın qismətinə düşüb. İndi çox şeyləri xatırlamaq istəmirlər, qoy unudulsun, yaddan çıxsın. Bu unutqanlıq kimlərinsə xeyrindədir: ancaq mən unuda bilmirəm!

Avropaya səpələnmiş minlərlə, on minlərlə yurddaşımın, Cənubi Azərbaycan qeyrətli oğullarının taleyi ürəyimə rahatlıq vermir. Mən bilirəm, düşmən cəbhələri bizim kimi soyuqqanlı deyil, onlar gecə-gündüz istibdad, irtica maşınını təkmilləşdirir. Hər şeydən əli üzüləndə bugünkü ayrılığı elə kökdən gələn bir ayrılıq kimi yozmağa çalışırlar.

İranda fars şovinizmi on illərdir Cənubi Azərbaycan xalqının qulağını doldurur ki, guya onlar farsdan dönüblər, guya Sovet Azərbaycanı Xalqı ilə onların heç bir tarıxı birliyi yoxdur. Bu sözün astar üzünü bir dəfə ” Jdu vestoçki” redaktorundan da eşitmişdim. Əlyazmasını oxuyub qurtarandan sonra, ”bu Cənub Məsələsi nə böyük problem olub axı?” —dedi. —”Çox yazırsınız bu mövzuda, yüz altmış il keçib, bu vaxt ərzində bəlkə cənublular doğrudan da ayrı, yad millət olub” —dedi. Mən özümü saxlaya bilməyib: ” Sən təsadüfən İranda fars məktəbi qurtarmamısan ki?—deyə soruşdum. —Elə bil onların tərbiyəsini görmüsən...”

Lakin bəla təkcə yerlərimizin əlimizdən alınması ilə bitsəydi, dərd yarı idi. İyirminci yüzilin sonu yaxınlaşdığı, sayı cəmi beş-on min nəfərə olan xalqların da azadlıq, müstəqillik qazandığı bir zamanda, dünyada Sovet Azərbaycanı kimi böyük nümunə ola-olada Cənubi Azərbaycan xalqı İranda ən adi insan hüquqlarından məhrumdur. Azərbaycan min illər boyu ictimai və bədii fikrin inkişafına görə yaxın Şərqin ən qabaqcıl ölkəsi olub. Rusiya və Avropa ilə İranın əlaqələri də, qabaqcıl demokratik və inqilabi fikrin İranda yayılması da ilk növbədə azərbaycanlıların adı ilə başlıdır. Tarixi ədəbiyyata az-çox bələd olan hər kəs bunu yaxşı bilir...

Fars şovinizmi bununla barışmaq istəmir. Buna görə də əsrin əvvəllərindən başlayaraq, xüsusən də, Şimalda müstəqil Sovet Azərbaycanın taleyini görəndən sonra qonşuluğundakı sosializmi və SSRİ kimi qüdrətli dövlətin varlığından doğan qəzəbi də o taylı azərbaycanlıların üstünə tökməyə başladı. Millətin varlığını qorumaq üçün vacib olan nə varsa onların əllərindən alındı. Azərbaycan dili qadağan edildi, bu dildə qəzet, kitab buraxılmamağı, məktəbin olmamağı bir yana, danışıq da yasaq oldu, hətta dustaqxanada iki azərbaycanlının bir-birinlə ana dilində danışması cinayət sayılır! Vaxtilə bu dildə çap olunmuş yazılar da yığışdırılıb yandırıldı. Dünyanın zəngin və gözəl dillərindən biri, Füzulinin və Sabirin dili ləhcə adlandırıldı. Radiodakı beş-on dəqiqəlik verilişlər də elə farslaşdırıldı ki, heç kim başa düşməsin.

Bir cənublu dostumun xatirəsindən: ”Oxuduğumuz məktəbin divarları şüarla dolu idi. Hamısında da bir cümlə təkrar olunmuşdu. ” Fars dili İran və iranlılıq nişanəsidir!” Kim məktəbdə öz yoldaşlarıyla azəri türkcə ilə danışsa, dediyi hər kəlmə sözə görə bir qran cərimə olunurdu. Bu bizim təhsil üçün verəcəyimiz pulun yarısı qədər idi”.

Azərbaycan əyalətlərinin inkişafına hər vasitə ilə əngəl törədilir. Onun yeraltı və yerüstü sərvətləri quldurcasına talan edilir. İşsiz, evsiz-eşiksiz qalan azərbaycanlılar ölkənin cənub rayonlarına köçürülür və çox vaxt da orda şəraitsizlik üzündən kütləvi şəkildə qırılırlar. Azərbaycanın sərvəti başqa əyalətlərin banklarına axır. Ziyalı və əli iş tutanlar baş götürüb gedir, kəndlər xarabazara çevrilir...

Faciələr sayılmaqla qurtaran deyil...

İranda fars əməkçiləri də zülm altındadır. Lakin azərbaycanlılara edilən zülm həmişə iki dəfə artıq olub. Üstəlik milli zülm, mənəvi zülm, xalq ruhunun təhqiri də bir yandan...

Cənubi Azərbaycan İranın inqilab beşiyi və onun mübarizə səngəridir! Təkcə 1978—1979-cu il hadisələrində on minlərlə azərbaycanlı qurban getmişdi. İranın bu sonuncu inqilabı da inqilab şəhəri Təbrizdən—29 Bəhmən üsyanından başlanmışdı. Həmin üsyanda 3 min adam öldürülmüşdür.

Bir əsrdə neçə dəfə və nə qədər qurban vermək olar?

Budur, Cənubi Azərbaycanın inqilab tarixindən bir neçə yarpaq: ”Birinci rus inqilabinin gur dalğası İrandan ildırım sürəti ilə ötmüşdü. İnqilab... İranı bürümüşdü”. ( bax: V. I. Lenin. Əsərlərinin tam külliyyatı, 23-cü cild, səh. 158).

1906-cı ilin payızında Azərbaycan milli əncümənləri şurası yaradıldı. Ana dilində ”Azərbaycan” məcmuəsinin nəşrinə başlandı. İnqilab hərəkat Azərbaycanın bütün mahallarına yayıldı. 1907-ci ilin fevralında Tehrana gələn Azərbaycan heyəti öz iradəsini saraya qəbul etdirdi! Azərbaycan Tehrandan konstitusiyalı hakimiyyət tələb edirdi. Həmişə olduğu kimi yenə də şah xəyanətə əl atdı. May ayının əvvəllərində sosial-demokrat hərəkatının liderlərini öldürmək üçün Təbrizə bir dəstə qəsdçi göndərdi. İnqilabçılar tez duyuq düşdülər və bu qəsdin üstü açıldı. Hakimiyyəti ələ aldılar. Təbrizin üstündə al bayraq dalğalandı. Lakin şah 1908-ci ilin aprel-may aylarında polkovnik Lyaxovun rəhbərlik etdiyi silahlı qüvvələrin gücünə Azərbaycan əncümənini daşıtdı. Təbrizdə inqilabçılar bir balaca dalana—məhəlləyə sıxışdırıldılar. Belə bir gərgin, çıxılmaz vaxtda xalq qəhrəmanı Səttarxanın şəxsi rəşadəti bu bir zərrə alovu təzədən tonqala çevirdi. Əksinqilab heç yolla onlara bata bilmədi. Bunu görən xalq təzədən ayağa qalxdı. İnqilab dalğası Təbrizdən aşıb bütün Azərbaycanı və İranın ayrı-ayrı vilayətlərini bürüdü. Həmin hadisənin şahidi olmuş Xiyabanı yazırdı: ”yaxşı yadımdadır, canını azadlıq yolunda qurban vermiş əziz qəhrəmanımız, sərdarı-milli Səttarxan bir dəfə düşmənlərin hücuma keçdikləri zaman təkbaşına, qorxu bilmədən meydana atıldı, qanı qaynadı; tüfəngini götürüb yola düşdü. Əvvəlcə beş-altı nəfər, sonra isə xalq kütləsi onun səsinə səs verdi. Sərdar ölümlə qarşılaşdı, qorxmadı, ölmədi və müvəffəqiyyət qazandı... Azərbaycanın bu qeyrətli oğlu, canı ilə bərabər var-yoxunu da xalq yolunda sərf etdi və şərafət qazandı”.

Əslində həmin günlərdə, 1909-cu ilin iyununda İran monarxiyası öz taxtından endirilmişdi. Məhəmmədəli şah xaricə qaçmışdı, vəliəhd Əhmədin isə adı şah idi. Belə bir mürəkkəb tarixi şəraitdə Azərbaycan inqilabı, daha doğrusu, Təbriz üsyanı xalqın əsrlər boyu gözlədiyi günə, demokratik idarə etməyə, milli müstəqilliyə çox yaxın idi. Çörək dalınca Rusiyanın müxtəlif guşələrinə səpələnmiş yarım milyondan çox Cənubi azərbaycanlı hər gün həsrətlə vətəndən soraq gözləyirdi. Onların siyasi təşkilatları bolşeviklərin, xüsusən də N. Nərimanov və onun silahdaşlarının yaxından köməyi ilə Təbrizə silah və peşəkar əsgərlər göndərirdilər. Əzizbəyov, Caparidze və Mehmandarovun başçılğı ilə Bakıda ölmüş müsəlmanların ”guya vəsiyyətinə görə” Kərbəlada basdırmaq üçün göndərildiyini bəhanə edərək tabutlarda Təbrizə silah çatdırırdılar. Qafqaz xalqlarının min illərin sınağına dözmüş dostluğu həmin günlərdə daha bir imtahandan üzü ağ çıxırdı. Təbriz inqilabına kömək məqsədilə Cənuba gedənlər arasında neçə-neçə gürcü, erməni və eləcə də rus var idi. Onlardan bəziləri Təbriz səngərlərində həlak oldular və öz qanları ilə qardaşlıq salnaməmizə parlaq səhifələr yazdılar.

Bir gürcü inqilabçısının öz həlak olmuş həmvətəninin tabutu başında dediyi sözlər qardaş xalqların qəhrəman övladlarının əhvalı yaxşı ifadə edirdi: ” Buraya gəlməkdə məqsədimiz məşrutəçilərə kömək etməkdir. Son nəfəsimizədək sizə yardımdan əl çəkməyəcəyik”.

Dünyanın bütün azadlıqsevər, demokrat fikirli adamları Cənubi Azərbaycan hadisələrini rəğbətlə izləyirdi.

Böyük azadlıq carçısı Mirzə Cəlil həmin günlərdə üzünü Azərbaycanın bütün vətənsevərlərinə tutub yazırdı:” Bu günlərdə İranda istibdad ilə ədalət bərk çarpışır. Yenə bir millətin dini, namusu, hüququ, vətəni təhlükədədir...

...Bu gün Kərbəla meydanı —Azərbaycandakı vətənpərvərlik meydanıdır. Hər kimin ürəyində bir cüzi din, namus, vətən hissi varsa, onların qeydinə qalmalıdır. Axıtmalı qanlarımız, ehsan etməli pullarımız varsa, gözümüz qabağında ürək parçalayan Azərbaycan Matəmgahı durur”.

Tam qələbənin bu qədər yaxın olduğu günlərdə İran irticası gizli danışıqlar aparırdı. Çar və ingilis hökuməti də onlarla həmfikir idi. Bu qəribə oyun tarix boyu nə qədər təkrar olunub? Elə ki Azərbaycan baş qaldırır, öz haqqını tələb edir, o dəqiqə bir-biriylə düşmən olan əks cəbhələr də ona qarşı birləşirlər. Görəsən, biz bunlara neynəmişik?! İndi səksən ilin bu üzündən həmin illərin arxiv sənədlərini vərəqləyəndə, İran, Çar-Rusiyası və İngiltərə hökumətləri arasındakı gizli məktublaşmaları, teleqramları gözdən keçirəndə dörd tərəfdən xəyanət, yalan, zorakılıq məngənəsinə alınmış Azərbaycan inqilabçılarının əzmi və ”planlaşdırılmış” faciəsi daha aydın görünür. Həmin siyasət səhnəsinin rejissor və dirijorlarının üzünə tüpürmək istəyirsən... Amma bununla ürək soyumaz!

Tarixin milyon-milyon məzhəkələrindən biri təkrar olunurdu. Rusiyanın qabaqcıl oğulları Təbriz səngərlərində Cənubi Azərbaycan inqilabçılarına kömək etdikləri halda çar ordusu Arazı keçib inqilabı boğmağa tələsirdi. Lakin Təbriz Şimala münasibətdə həmişə həssas olub. Və təsadüfi deyil ki, neçə-neçə əks inqilabi İran ordusunun burnunu əzən mücahidlər çar qoşunları ilə toqquşmağa və qan tökülməsinə razı olmadılar. Səttarxanın və İnqilab Şurasının qərarı ilə 1909-cu il aprelin 29-da döyüş dayandırıldı. Çar ordusu guya İranda yaşayan xarici təbəqələrin mənafeyini qorumaq bəhanəsiylə inqilabçıları tərk-silaha başladı. Aşura günü azərbaycanlı mücahidləri dardan asıldı. Qafqazdan köməyə gələnlər ölkədən çıxarıldı. Cənubi Azərbaycan xalqı bu qanın, qırğının içində də ümid və inamla dolu olan xeyirxahlıq ənənəsini unutmadı. Öz səngər qardaşlarını—rus, gürcü, erməni, dağıstanlı inqilabçıları ehtiramla yola saldı.

V. I. Lenin İran hadisələri ilə bağlı Çarın müstəmləkəçilik və zorakılıq siyasətini ”azğınlıq” adlandıraraq qəzəblə damğalanırdı. ”... Qeyri-rəsmi Lyaxovdan sonra Azərbaycan rəsmi işğal edilir” ( bax: əsərlərinin tam külliyyatı. 17.ci cild, səh. 188).

”Lakin Təbrizdə gedən qızğın mübarizə, demək olar, artıq tamamilə darmadağın edilmiş görünən inqilabçıların dəfələrlə hərbi müvəffəqiyyət qazanması göstərir ki, hətta rus Lyaxovların və ingilis diplomatlarının kömək göstərdiyi şah başıpozuqları aşağıdan ən güclü müqavimətə rast gəlirlər” (Yenə orada, səh. 191).

Xalq” rus əlcəyi geymiş ingilis pəncəsini” də, ” ingilis çəkməsi geymiş” rus ayağını da yaxşı görür, lakin bilirdi ki, bu, rus xalqının iradəsindən asılı deyil. Belə bir vaxtda İranın tərəqqipərvər ziyalıları rus xalqı ilə əlaqələri genişləndirməyə çaşırırdı: ” Biz əminik ki, Rusiya hökumətinin indiki siyasəti ölkənin ictimai rəyini əks etdirməyib, rus cəmiyyətinin elə bir kiçicik hakim dairəsinin mənafeyini müdafiə edir ki, bunların hakimiyyəti altında Rusiyanın namuslu adamlarının böyük əksəriyyəti inildəyir... Biz əsla tərəddüd etmədən və açıq deyə bilərik ki, heç bir vaxt Rusiya və rus xalqına qarşı olmamışıq”. ( Sitat” Cənubi Azərbaycan tarixinin oçerki” kitabından götürülmüşdür. səh. 310)

1917-ci ildə müstəqil Azərbaycan demokrat partiyasının ilk konfransı da rus xalqı ilə əlaqələri möhkəmlətmək haqqında xüsusi qətnamə qəbul etmişdi.

Xalq qəhrəmanının taleyi. Təbrizin 25 minlik fədai ordusunun, onun hər bir döyüşçüsünün sonrakı taleyi yazılsa cildlərlə kitab yaranar və bu cildlərin hər birinin səhifələrindən gecə-gündüz qan damar..

Budur ” sərdarı-milli ” Səttarxan! Həmin günlərdə onun keçirdiyi hissələri necə təsəvvür gətirmək olar? Ömrünün iyirmi beş ilini döyüşlərdə keçirmiş bir adam silahı yerə qoymalı idi. Ötüb keçən günlərini, azadlıqsevər atasının qəzəb dolu, lakin təmkinli sözlərini xatırlayırdı. Şimali Azərbaycandan gəlmiş məşhur Qaçaq Fərhadı gizlətdiyinə görə Təbrizdə İran hakimiyyəti tərəfindən öldürülmüş Qardaşı İsmayılın mərd, gözəl siması gözü önündən çəkilmirdi. Bütün ömrü boyu onun intiqamını ala-ala, bir də görmüşdü ki, elə əslində yurdunun—Azərbaycanın intiqamını alır. Dünya mətbuatı onu ” Azərbaycanın Puqaçovu”, ” İranın Hannibalı” adlandırırdı... Hər qələbəsi şərəfinə Parisdən, İstanbuldan, Tiflisdən, Bakıdan təbrik məktubları gəlirdi...

Fars şovinistləri və İranın irtica hakimiyyət orqanları açıq-aşkar etiraf edirdilər ki, nə qədər ki, Səttarxanın ayağı Azərbaycan torpağındadır, ona ölüm yoxdur. Buna görə də öncə onu öz yurdundan qoparıb gücsüzləşdirməyə çalışırdılar.

1910-cu ilin martında, Novruz bayramı ərəfəsində, nəhayət, neçə-neçə teleqramdan, arası kəsilməyən dəvət, vəd və dilətutmalardan sonra Səttarxan, yaxın silahdaşı ” saları-milli” Baqırxanla birlikdə Tehrana yola düşdü. Onları təxminən bir ay sonra Tehranda qarşılanması bu şəhərin tarixində görünməmiş bayram idi. Yollar boyu Səttarxanın ayağına xalça döşənmişdi, başına çiçək səpilirdi. Məclis onun adına qiymətli hədiyyələr hazırlamışdı.

Lakin İran hakimiyyəti bu dəfə də xəyanət etdi: Səttarxanı və Baqırxanı aldatdı. Tehranda Atabəy parkında onlara basqın edildi. Üç yüz nəfərin üstünə altı min nəfərlik silahlı dəstə göndərildi. Bu vuruşmada Səttarxanın on səkkiz silahdaşı həlak oldu, Səttarxan yaralandı, üç fədai həbsə alındı. Yaralı Səttarxan xəstəxanaya aparıldı və burada ” dərmanla” öldürüldü... Az sonra Baqırxan da xəlvəti aradan götürüldü.

1911-ci ilin sonlarında doğru inqilabçılar müxtəlif yollarla məhv edilmiş, ya da ölkədən didərgin düşmüşdülər. Saysız-hesabsız qurban verilmiş inqilab alovu xəyanət və beynəlxalq irticanın müştərək gücü ilə söndürülmüşdü.

On minlərlə azərbaycanlı irtica məngənəsindən qaçıb dünyaya səpələndi. Təkcə onu deyək ki, 1913-cü ildə Bakı proletarianın 30,4 faizi, yəni üçdən biri Cənubi Azərbaycandan gəlmiş mühacirlər idi. Mühacirlərin inqilabi dəstələri və onların lideri Əsədulla Qafarzadə və Bəhram Ağayev 1917-ci ildə ” Ədalət” təşkilatını yaratdılar, xüsusi qəzeti nəşri başlandı.

Çar zabitlərinin Təbrizdə qurduqları ( nə haqla?!) oyuncaq hərbi məhkəmədə Azərbaycanın yüzlərlə inqilabçı oğlu edam edildi.

Cənubi Azərbaycan sosial-demokratlarının rəhbəri Əli Müsyönün, Səttarxanın, Baqırxanın və başqa inqilab rəhbərlərinin evləri, Azərbaycan əyalət əncüməninin binası çar məmurları tərəfindən partladıldı. Ölkəni yenidən qaranlıq bürüdü...

1905—1911-ci illər inqilabının iştirakçısı olmuş Şeyx Məhəmməd Xiyabanı sonralar yazmışdı: ”Ümumi qırğınlar, qarətlər, ədalətsizliklər, zülmkarlıqlar Azərbaycanın istiqlaliyyət və azadlıq tələb edən hərəkatını məhv edə bilmədi...

Ey Azərbaycan, ey demokratik Azərbaycan! Başını qaldır! Dünyanın ən günahkar asiləri hamısı xilas oldu. Sən isə hələ giriftarsan. Əgər xəmirmayandakı həyat gövhəri və fəaliyyət atəşi tamamilə sönmüş və məhv olmuşsa, hərgah əvvəlki varlıq deyilsənsə, sənə rəhmət oxunmalıdır. Lakin əgər parlaq gövhərin işarələri, o həmiyyət atəşinin hərarəti sənin damarlarında hələ də varsa, sənin qarşında bir xoşbəxt səhər durur. Qoy kamiyab sabaha və mərama nail olmaq səhəri sənə mübarək olsun, ey demokrat Azərbaycan!

...Sən təcəddüd və təkamülün geniş meydanının yalqız yolçususan, təcrübə keçmisən, imtahandan çıxmısan və budur qarşında yeni bir dövr açılır...

Ey əziz Azərbaycan, sən bir iti görən gözsən ki, İran səninlə... mədəniyyətə baxır. Sən bir həssas və mütəəssir olan ürəksən ki, bu vətən dünya işiğını səninlə hiss edir.

Ey ölməz Azərbaycan, bu ümidləri doğrult, başını yuxarı tut, yaşa, həmişəlik yaşa”.

Bu sözlərin müəllifinə tale çox mürəkkəb və öz xalqının taleyinə bənzər dolaşıq, faciəli bir ömür yolu qismət edibmiş.

Böyük ürək sahibi və dönməz qəhrəman. 1917—1920-ci illər arasında Cənubi Azərbaycanda növbəti inqilabi hərəkatın başında dayanan bu böyük insanın həyatı müqayisəsiz, bənzəri az olan bir qəhrəmanlıq, zehni və fiziki döyüş, mübarizə yolu idi.

Şeyx Məhəmməd Xiyabanının inqilabi dünya görüşünü onun Qafqazda (bir müddət Mahac-Qalada ticarətlə məşğul olan atasının yanında yaşamışdı) olduğu illər formalaşdırmışdı. O, doğma Bakıda baş verən hadisələri izləyirdi; yaxşı bildiyi rus dili vasitəsilə qabaqcıl inqilabi fikrə yiyələnmişdi.

Xiyabanını tanıyanlar bu son dərəcə böyük zəka sahibinin xarakterindəki qeyri-adi bütövlüyə, onun yüksək kamalına, sədaqət, təvazökarlıq, mənəvi ləyaqət və təmizliyinə, nəciblik və cəfakeşlik kimi ali insani gözəlliyinə valeh olurdular. Xalq arasında ona peyğəmbər kimi baxırdılar.

Rusiyada 1917-ci il fevral hadisələrindən az sonra Xiyabanı və onun dostları Azərbaycan Demokrat partiyasının konfransını çağırırlar... 1917-ci il aprelin 9-dan çıxan ”Təcəddüd” qəzeti Xiyabanının gur səslə mübarizə tribunasına çevrildi. Qəzetdə dərc edilmiş istiqlal nəğməsi xalqın dilinə düşüb milli himnə çevrilmişdi.

Millət hamı qardaşımız,

Fəthü-zəfər yoldaşımız.

Torpağımız, daş-daşımız,

Öz əlimiz, öz başımız—

Yaşasın hürriyyət!

Xiyabanı əlaqələri möhkəmlətmək, Rusiyada vəziyyəti dərindən öyrənmək və gələcək hərəkatın istiqamətini müəyyənləşdirmək üçün 1917-ci ilin may ayında Tiflisə gəlib bolşeviklərlə görüşmüşdü. Onun fəaliyyəti nəticəsində Təbrizdə rus əsgərlərinə hər yerdə doğma qardaş ehtiramı göstərilir, ziyafətlər verilirdi. Əsgər komitələrinin əhaliyə çağırışı belə idi: ” Gəlin əl-ələ verək, qardaş olaq!”

İyun ayında rus əsgərləri ilə Təbriz əhalisi birgə nümayişə çıxarkən başları üstündə belə bir şüar dalğalanırdı: ” yaşasın Azərbaycan xalqı ilə rus xalqının birliyi!”

Millət başında hər axşam minlərlə adam toplaşıb Xiyabanının yeni çıxışını gözləyirdi. Onun nitqləri Azərbaycan xalqının yüksək əxlaq, mədəniyyət və azadlıq eşqinin, inqilab işinə sonsuz sədaqətinin ifadəsi idi. Bu inqilab xalqı İran idarə üsulunu yıxmağa çağırırdı!

Onun rus əsgərləri ilə yaxınlığını xaricilərə meyl, xəyanət kimi qələmə verənlərə Xiyabanı belə cavab verirdi: ” Bizim düşmənçiliyimiz nikolayların istibdad və cahangirliyi əleyhinədir. Yoxsa hər hansı bir millətdən olursa-olsun, bütün dünyanın demokratlarını biz özümüzə qardaş sayırıq”.

Xiyabanının rəhbərliyi ilə Cənubi Azərbaycan xalqı öz milli hökumətini elan etdi və böyük inqilabi islahatlara başladı.

Yenə də İran hökuməti ingilis xəfiyyələri ilə danışıqlar aparmağa başladı. Xiyabanının aradan götürülməsi üçün külli miqdarda vəsait ayrıldı.

Xain qüvvələr min cür alçaqlıqla Xiyabanıyə ləkə yaxmağa çalışırdılar.

Xiyabanı nə dövlətin boş vədlərinə inanır, nə də mətbuat səhifələrində milli hökumətə yağdırılan böhtanlara məhəl qoyurdu! O, ” Azərbaycanı idarə etməyə özümüz də layiq və qadirik!” deyə İran dövlətinin hər cür təklifini rədd edirdi.

Belə bir çətin vaxtda Azərbaycana vali təyin olunmuş Müxbirissəltənə milli hökumətin jandarm rəisi Mirzə Hüseyn xan Majoru ələ alıb xəyanətə sövq etdi. Bu həmin Mirzə Hüseyn xandır ki, öz xəyanətini 1946-cı ildə də davam etdirmiş və İran qoşununun komandanı kimi Təbrizə gəlmişdi.

Mirzə Hüseyn milli hökuməti silahlı qüvvəsini bir bəhanə ilə Təbrizdən çıxartdı, Xiyabanı müdafiəsiz qaldı. 1920-ci il sentyabrın 14-də kazaklar Həsən Miyanəlinin evində Məhəmməd Xiyabanını mühasirəyə aldılar. Şeyx təkbaşına uzun müddət atışdı. İran kazakları həyətə girib onu güllələdilər və sonra da qılıncla doğradılar.

İnqilabın yeni bir alovu belə söndürüldü və Azərbaycan xalqı tarix boyu yetirdiyi ən parlaq şəxsiyyətlərdən birini belə itirdi.

Xiyabanı böyük filosof idi: ” Cəmiyyətin əhval-ruhiyyəsi fərdlərin əhval-ruhiyyəsinin yekunudur”.

Xiyabanı azadlıq pərvanəsi idi: ” bir xalqın şərafəti üçün birinci şərt onun müstəqil olmasıdır. Müstəqil olmayan bir xalqın əzmi və hörməti yoxdur. Xalqın istiqlaliyyətini onun əxlaqi fəziləti saxlaya bilər. Hər bir xalqın istiqlaliyyətini qoruyan onun mərdlik və şücaətidir”.

Xiyabanı öz xalqının gücünə inanırdı: ” Xalq müqəddəsatını özü müəyyən etməlidir... Ləyaqətsizlik, qabiliyyətsizlik və ciddiyyətsizlik nəticəsində öz istiqlaliyyətini itirmiş xalqların vay halına!”

Xiyabanı ömrün mənasını yurda xidmətdə görürdü: ”Qadınlarımız öz səy və qeyrətlərini, qüvvətlərini elə işlərə sərf etməlidirlər ki, o iş vətənin və xalqın xeyrinə olsun”.

Xiyabanı xalqı əqidə bütövlüyünə çaşırırdı: ” Təfəkkür və əqidə məsələlərində intizam olması əsas şərtdir. İndiyə kimi bizim ölkədə təfəkkür və əqidələr çox müxtəlif və daşınıq olmuşdur. Məsələn, birinci Parisdən gəlib, Paris düşüncələrini burada nəşr etməyə başlayır. O birisi Londondan gəlib, London adətlərini irəli çəkir. Üçüncüsü isə Berlindən özü ilə Berlin nəzəriyyəsi gətirib burda yayır.

... Bunun nəticəsində yadlaşmış bir kütlə vücuda gəlir ki, bunları idarə etmək çətin olur”.

Xiyabanı yüksək əxlaqı tərənnüm edirdi: ” Xalqı həmişə zillətdə, səfalətdə, fladət və alçaqlıqda istəyən xalq düşmənləri əllərinə fürsət və bəhanə düşən kimi xalqın əxlaqını zəiflətməyə çalışırlar”.

Xiyabanı həqiqət aşiqi idi: ”Alimlər demişlər: Qüvvət haqdan irəli keçə bilər, lakin onu əvəz edə bilməz ”.

Xiyabanı hərəkatı yatırıldıqdan sonra da Cənubi Azərbaycanda tayı-bərabəri görünməmiş vəhşilik başlandı.

Həmin günlərin faciələrini xalq yazıçısı Mirzə İbrahimov belə təsvir edir: ” Azərbaycanın yüzlərlə oğulları güllələndi, dar ağaclarından asıldı, minlərlə Azərbaycan balaları məhbəslərə salındı, İranın cənubuna, quru, isti və cəhənnəmi andıran çöllərə sürgün edildi. Azərbaycan dilində yazmaq və oxumaq qadağan olundu. Azərbaycanın böyük və kiçik —bütün idarələri fars məmurları ilə dolduruldu. Rza şah Azərbaycan adını xəritədən silmək üçün əlindən gələni etdi. Rza şahın hakimiyyəti illərində Azərbaycan şəhərləri xarabazara çevrildi. Azərbaycanın gəlirini çəkib apardılar. Işsizlik, kasıblıq və səfalət hər yanı bürüdü. Bütün bunlardan əlavə, Azərbaycan xalqına qarşı etimadsızlıq və təhqiri münasibət daha da dərinləşdi.

...Azərbaycan dilində danışanları idarələrdən qovdular. Məhkəmələri fars dilində apardılar. Ömründə bir kəlmə farsca danışmamış Azərbaycan kəndliləriylə də sorğu-sualı farscaya keçirdilər. Azərbaycan dilində ədəbiyyat oxumaq, şer yazmaq və yaxud mahnıya qulaq asmaq qəbahət sayıldı”.

* * *

Qatar gedir... Və İrandakı demokratik hərəkatlarda sözün, bədii ədəbiyyatın necə böyük rol oynadığını xatırlayıram. İran mətbuatının yazdığına görə həmin hərəkatlar dövründə Sabirin ” Hophopnaməsi İranda bir ordu qədər iş görüb. Bununla başlı şahın xüsusi bir ”qara qanunu” da olub: kim ” Hophopnaməni oxuyur və ya əzbər deyirmişsə, sorğu-sualsız, on il Qəsri-Qacara göndərilirmiş. Dahi Sabirin bu böyük kitabı İranda bu gün də qadağandır. Yəni Sabirin böyük poetik həqiqətini gözünə düz baxmaqdan İranda bu gün də qorxurlar.

Qatar gedir... Fikrimdə Cənubi Azərbaycan xalqının iyirminci yüzildəki faciələr kitabının üçüncü bölməsi açılır. 1945-ci il dekabr ayında qurulmuş Azərbaycan Milli hökumətinin taleyi də Səttarxanın və xiyabanının rəhbərlik etdiyi inqilabi hərəkatların taleyinə bənzəyir. Yəni mübarizə havası öz lideri, rəhbəri və qurbanını yetirmişdi: Seyid Cəfər Pişəvəri...

Azərbaycan Demokrat Firqəsinin müraciətnaməsindən: ” Biz deyirik: Azərbaycan torpağında beş milyonluq bir xalq yaşayır ki, onlar özlərinin kəmiyyətlərini təşxis vermişlər. Özlərinə məxsus dilləri, ayrı bir adət və rüsumları vardır. Bu xalq deyir ki, biz istəyirik İranın istiqlaliyyətini və təmamiyyətini hifz etməklə bərabər, öz daxili işlərimizi idarə etməkdə muxtar və azad olaq...”

Bu tələblər Səttarxan və Ş. M. Xiyabanı məramnamələri ilə tam səsləşir; xalqın bu qədər qurban verməsinin ancaq bir məqsədə xidmət etdiyini göstərir.

... Xalq, nəhayət, milli hökumətini yaratmışdı, öz arzularına yetmişdi. Azərbaycanın hər yerində məktəblər açılmışdı, az vaxtda dərsliklər buraxılmışdı, dərslər ana dilində keçirilirdi, ana dilində qəzet çapı, kitab nəşr görünməmiş bir vüsət almışdı. Təbriz filarmoniyası və Təbriz Universitetinin açılması əsl milli bayramlara çevrilmişdi.

Milli muxtariyyətin ilk günlərində başlayaraq Azərbaycanda azlıq təşkil edən millətlərin — kürdlərin, ermənilərin də qarğısına qalırmış, məktəblərinin açılışına, mətbuatının yaradılıb inkişaf etdirilməsinə xüsusi diqqət yetirilmişdi.

Bir ildə Cənubi Azərbaycan xalqı yüzillik yol keçmiş və öz milli ideallarına yaxınlaşmışdı.

Sözarası. 1976-cı ilin dekabr ayında tələbəlik dostum Seyran Səxavətin Füzulidəki ata yurduna getmişdik. Araz boyunda televiziya hərdən İranı da göstərdiyini eşitmişdim. Televiziyanın düyməsini basdıq ki, görək o tayda nə var. Tehrandan bir rəsmi, keçid göstərirdilər. Şah tribunada dayanmışdı. Bu təntənə Cənubi Azərbaycan Demokrat Firqəsinin şahın dili ilə desək” Azərbaycan irticası” nın boğulmasının 30 illiyinə həsr edilmişdi. ” Irticae-Azərbaycan” sözü məni ildırım kimi vurdu. Farsın bayramı Cənubi Azərbaycan milli matəmi idi! Bir ölkə daxilində hakim millətlə əzilən xalqın taleyi belə toqquşur...

Şah kürsüdən baxırdı. Lakin üzündə çox qorxu, təşviş vardı. Elə bil əllərini qoyduğu Azərbaycan xalçasının naxışları ona od vuracaqdı. Ölkənin yarıdan çoxunu təşkil edən qocaman bir xalqın faciəsinə sevinmək o qədər də asan başa gələn alçaqlıq deyil. O yaxşı bilirdi ki, sıralardan ötən əsgərlərin, zabitlərin, generalların çoxu azərbaycanlıdır. Milləti öz yasında oynadıb-oxutmağın elə-belə cavabsız ötüb keçməyəcəyini şah duymalı idi. 1979-cu il inqilabına təkan verən Təbriz üsyanı da bunu təsdiq etdi.

”Irticae-Azərbaycan.” Elə ki Cənubi Azərbaycan xalqı başını heç olmazsa bir illiyə farsın yorğanından çıxarıb dünya işığina baxıb, İran şovinistləri buna ” irtica” damğası yapışdırıblar.

Eşitdiklərimdən: Qonşu kənddə çox danışan bir kişi var idi. Bir nəfərlə rayon mərkəzinə gedirmiş. On kilometrlik yolda cümləsinə nöqtə qoymadan üyüdüb tökür. Yoldaşının ”hə”, ”yox”una da qulaq asmır, nəfəsini kəsir. Mənzilə az qalmış yolun üstündəki bulaqdan su içəndə bayaqdan susub qulaq asan yoldaşı onun dodağını gözündə, bir dizini yerdə görüb nə isə demək istəyir, lakin çoxdanışan su içə-içə ayağını əsəbi-əsəbi yellədir ki, dayan, dayan sözüm qurtarmayıb.

... Azərbaycan öz iradəsində yaşamaq arzusunu dilinə gətirənətək fars irticası onu hədələyir ki, sən ”İranın bütövlüyünü pozmağa çalışırsan”. Deməli, mənim məhvim hesabına kiminsə bütövlüyü qorunmalıdır...

”Irticae-Azərbaycan...” Oğru elə qışqırır ki, doğrunun bağrı yarılsın. Yəni, necəsən qanmayım atan yansın... yəni: adımı sənə qoyum, səni yana-yana qoyum... Yəni biz yoxuq, biz heçik, səsimizi çıxaran kimi cəzalandırılacağıq. Mirzə Cəlil demiş, cınqırımızı çıxaran kimi,” xortdan gəldi ” deyə bizi hədələyəcəklər... Özümüzü özümüzə güldürəcək, öz əlimizlə özümüzə təhqir yazdıracaqlar.

Əslində isə 1946-cı ildə İran hakimiyyətinin Cənubi Azərbaycan milli hökuməti qan dənizində boğması—”xəyanət, ”irtica”, qırğın sözləri ilə ifadə oluna bilməyən, insanlıqdan çox uzaq olan bir vəhşilik idi. ABŞ və İngiltərə hakimiyyət orqanları fars cəlladlarının sağdışı və soldışı vəzifəsini bu sahədə böyük təcrübəsi olan bir beynəlxalq jandarm səriştəsi ilə yerinə yetirirdi.

ABŞ imperializminin irticaçı sifəti Azərbaycan hadisələrində maskasız və bütün gerçəkliyi ilə göründü. Sonralar bu irtica Viyetnamda, Kubada, Liviyada çox faciələr törətdi və dünya ictimaiyyəti tərəfindən dönə-dönə ifşa olundu. Lakin Azərbaycan bu irticanın ilk sınaq meydanlarından biri idi.

Məhz onların fitvası ilə 1946-cı ildə BMT-də İran hökumətinin haqsız şikayəti müzakirə edirilmişdi. Millətlər təşkilatı da bir millətin faciəsinə göz yumub Amerika zurnaçılarının çaldığıyla oynayırdı. Beləliklə, Azərbaycana təkcə İran ordusu yox, beynəlxalq irtica hücuma keçmişdi. Şahın ” Azərbaycanı fəth etmək” yürüşü adlandırdığı bu qansız müharibədə təpədən dırnağadək silahlanmış dünya imperializmi silahsız, köməksiz, əliyalın xalqın üstünə gəlirdi. 1946-cı il sentyabr ayının birində öz uşaqları bəzənib-düzənib məktəblərə gedəndə azərbaycanlı uşaqlar süngülərə, tankların tırtılları altında torpağa qarışırdılar. Beynəlxalq münasibətlər yenidən pozulmasın deyə, yenə də qardaş qırğınının qarşısını almaq üçün Azərbaycan əyalət əncüməni xalq qoşunlarına döyüş meydanını tərk etmək əmri verdi: ” Azərbaycan azadlıq xatirinə, bəşəriyyətin xatirinə üsyan etmişdi və yenə də azadlıq və bəşəriyyətin gələcəyi xatirinə geri çəkilməyə, işgəncə və məhrumiyyətlərə dözməyə razı oldu”.

Bəs bu insani münasibət hə ilə nəticələndi? Guya milli məclisə seçkilərə nəzarət üçün gəlmiş İran qoşunları görünməmiş bir vəhşiliyi başladı. Qoşunun qabaq dəstəsi əlli kəndlini güllələrək Qızılüzən çayına atdı. Tank hissələri yüzlərlə kəndi viran qoyub keçdi...

Sərabda mübariz fəhlə Məhbus daşla tikə-tikə edildi, cənazəsi meydanda qoyuldu. Yüzlərlə kəndli insanlıq qanunlarından uzaq cəzalarla öldürüldü.

Ərdəbildə o qədər adam qırılmışdı ki, yollar tutulmuşdu.

Xəlil dayı. Bu məşhur inqilabçını üç dəfə dara çəkmiş, hər dəfə də nəfəsi kəsilən anda dardan endirib, huşa gətirib yenidən ölüm halqasının altına aparmışdılar.

Alçaqlığa hüdud yox idi. Ərdəbil meydanlarında dara çəkilənlər arasında neçə-neçə uşaq var idi...

Səriyyə. Bu igid Şahsevən qızı Səməri kəndində həyat yoldaşı Əli və silahdaşları ilə bir səngərdə vuruşurdu. Yan-yörəsindəki bütün tüfənglər susurdu. Susan ürəklərlə birlikdə. Təkcə Səriyyə duruş gətirmişdi və təkbaşına beş gün idi atışırdı. Patronu azalmışdı. Düşmən bu qızı əzmindən döndərməkdə aciz idi. Axır minnətçi salıb, Qurana and içdilər ki, silahı yerə qoysa, Səriyyəyə toxunmayacaqlar. Lakin az sonra bu Quran Səriyyənin öz qanına boyandı. Qətl zamanı Səriyyə barmağını düşmənlərinə silkələyərək demişdi: ” Azərbaycan oğulları mənim intiqamımı alacaqlar. Azadlıq ağacları şəhidlərin qanı ilə suvarıldıqca daha çox bar verəcəkdir”.

XX əsrdə ibtidai insan vəhşiliyi: Fars sərbazları Əli Qəhrəmaninin kəsik başını neyzəyə taxaraq, ətrafında dövrə vurub vəhşi çığırtıyla atılıb-düşürdülər. Öz ovunu ələ keçirmiş qədim yarımvəhşi insanlar da belə ”şələnirdilər”.

Təbrizdə doktor Baqırının evi tankların tırtırları altında qaldı. Uşaqların gözü qarşısında onun cənazəsini nişangaha çevirdilər.

Azərbaycan xalqının inqilabi mübarizələrində iştirak edən fars mücahidi Həsən Qasımı ölümündən bir gün əvvəl atasına yazırdı: Sabah başucalıqla, ürəklə ölümə gedirəm, darıxma!

Bu məktubu alandan sonra onun səksən yaşlı atası qəzetə yazırdı: oğlum mərdliklə ölüb. Mən onun ölümünə kədərlənmərəm.

Xoy inqilabçıları dar ağacı altına çiyin-çiyinə, iftixarla gedirdilər.

Urmiyada azərbaycanlı, erməni, kürd, asuri oğulları ağır anlarda da ayrılmadılar. Onlar ölümü qardaş kimi qucaqlaşıb birlikdə qarşıladılar.

Təbrizin qanlı günlərinin tükürpərdən səhnələrindən biri 27 zabitin ölüm meydanına getməsi idi. Bir anda şəhərdəki atışmalar kəsilmiş, evlər, küçə və meydanlar sükuta qərq olmuşdu. Qocaman şəhərin üstündə bütün silahların səsini batıran Azərbaycan himni səslənirdi:

Ana yurdumsan, ey şanlı vətən

Həmişəlik yaşa, Azərbaycan.

Azərbaycanın ölməz azadlıq himninin düşmənin güllə səsləri susdurdu, lakin bu qəhrəmanlıq ruhu qırılmadı.

Haşiyə: İranın sonuncu inqilab günlərində Təbrizə gedib qayıtmış bir cənublu ağsaqqal həmin zabitlərin qəbrini neçə ziyarət etdiyindən danışırdı. O vaxt qəbiristanda mürdəşir olmuş, zabitlərin cəsədini yuyan savadsız bir kişi bütün bu illər ərzində sıra nömrəsi ilə hansı məzarda kimin ulduğunu yadında saxlayıbmış.

İslam inqilabından sonra tək-tək hamısını nişan verib, adlarını yazıblar.

Milli hökumətin baş prokuroru Firidun İbrahimi altı ay işgəncəyə mərdliklə dözdü, ondan bir kəlmə qopara bilmədilər. F. İbrahimi Amerika müxbirinə müsahibə verməkdən imtina edib demişdi: ” Mən xalqımın düşmənləri ilə danışmaq istəmirəm”.

1947-ci ilin may ayında toya gedirmiş kimi səliqəli geyinib-bəzənmiş F. Ibrahimı açıq alınla dar ağacı altına getdi. Şah görsün deyə üç gün onun cəsədini dar ağacından asılı saxladılar.

...Bütün bu qurbanlar Təbrizli şair Əli Fitrətin sözünü milyonlarla azərbaycanlı ürəyindən qopduğunu göstərir:

Dilim Azər, elim Azər, məkanım Azərbaycandır,

Əgər min canım olsa bu namə qurbandır...

...Təbrizdə Məclis kitabxanası, Milli orkestr, Dövlət Filarmoniyası və teatr qarət edildi. Baqırxanın kürəkəni general Həşiminin ( Mirzə Hüseyn xan Major) əli ilə Səttarxan və Baqırxanın heykəlləri daşıdıldı, yerində Məhəmməd Rza şahın şəkli qoyuldu.

Bir il ərzində yaradılmış nə qədər maarif-mədəniyyət ocağı vardısa yerlə-yeksan edildi. Azərbaycan Demokrat Firqəsinin minlərlə üzvü sorğusuz-məhkəməsiz güllələndi.

Cidanı çuvalda gizlətmək olmaz. Azərbaycan Demokrat Firqəsinin rəhbərlik etdiyi 21 Azər nehzəti 1945-ci ildə İran hökuməti ilə 15 maddədən ibarət müqavilə başlamışdı. ( Heç bir maddəsinə əməl olunmamış həmin müqavilə, əslində elə bu gün də qüvvədədir!) Lakin bu müqavilə gözdən pərdə asmaq üçün imiş! İki ay sonra İran hakimiyyət orqanları Azərbaycanın üstünə göndərmək üçün 40 təyyarə, 60 tank almışdı. ” Azərbaycanı fəth etmək” üçün dövlət büdcəsindən 1 mln. 250 min tümən pul ayırmışdı. Bundan əlavə sahə büdcələrinin, bütün gizli büdcələrini və şah ailəsinin gəlirinin böyük bir hissəsi də bu işə sərf edilirdi.

Azərbaycana hücum edən ordunu yola salarkən şah demişdi: ”Gedin Azərbaycanı atəşə tutun, oranı yerlə-yeksan edin”.

Şahın xatirələrindən. ” Mən Azərbaycan inqilabının boğulmasına şəxsən rəhbərlik edirdim və təyyarə ilə tez-tez döyüş meydanına uçub, hərbi əməliyyata özüm nəzarət edirdim”...

Budur şahın əsl siması!

Fars xalqının qəhrəman oğlu Xosrov Ruzbeh demişdir: ” Hər bir başqa iş kimi, yaxşı ölməyi də bacarmaq lazımdır!”

1946-cı il hadisələrində Azərbaycan oğlu və qızları ləyaqətli ölümün ağlagəlməz, misilsiz formalarını göstərmişdilər.

Xalq yazıçısı Mirzə İbrahimovun ” 1945—1946-cı illərdə Cənubi Azərbaycanda milli-demokratik hərəkat haqqında” məqaləsindən: ” Bəli, İran orduları Təbrizi aldı!...Mürtəcelərin məddahları anlamırdılar ki, mədh üçün, qürur üçün deyilmiş bu sözləri tarix lənətlə yad edəcəkdir. İran orduları! Bu sözlər Azərbaycan balalarının, kürd və erməni uşaqlarının gözündə əbədi olaraq zülm və zorakılığı lənətə gəlmiş kabusunu canlandıracaq və onları azadlıq uğrunda mübarizələrə çəkəcəkdir.

...Azərbaycan xalqının başına gətirilən zülm və fəlakətlər orta əsrin, Çingiz xan və Teymurləng kimi qanlı fatehlərin törətdiyi dəhşətləri kölgədə buraxır. Budur, onların qan donduran vəhşiliklərinə bir neçə misal: Mərəndidə mürtəcelər bir dəstə demokratı meydana çıxarıb daş-qalaq edib öldürmüşlər. Həmin Mərəndidə bir neçə fədaini, o cümlədən ağsaqqal bir qocanı atın quyruğuna bağlayıb meydanda gəzdirmiş və vəhşiyanə bir sürətdə həlak etmişlər. Dekabrın 16-da orada serjant Aləmini top kimi havaya ataraq, göydə gülləbaran etmiş, sonra meyidi soyunduraraq ağ neft səpib od vurmuş və yanan cənazəni məşəl kimi şəhərdə gəzdirmişlər.

...Xoyda fəal demokrat İsmayılı vəhşiyanə surətdə öldürmüşlər. O son nəfəsində ” Yaşasın Azərbaycan Demokrat Firqəsi!” deyə qışqırmışdır. Vəhşilər onu tikə-tikə doğrayaraq ət və sümük parçalarını bir arabaya yığmış və şəhərin küçələrində gəzdirmişlər.

...Təbrizdə leytenant Sərtibi öz evində mühasirə edildikdə, əvvəlcə qadınını və körpə uşaqlarını öldürmüş, sonra bir neçə cəlladı həlak edərək, axırıncı güllə ilə özünü vurmuşdur.

...Azərbaycan Demokrat Firqəsi Xoy əyalət komitəsinin sədri Əhmədi ölümqabağı onu sorğu-suala çəkən Tehran cəlladlarına demişdir: ” Mən Tehran nümayəndələrinin suallarına heç bir cavab verməyəcəyəm, mənim cavablarım sizə bəllidir. Mən sizin murdar üzünüzü görmək istəmirəm. Ömrümün son iki ilini mən Azərbaycan xalqının yolunda xainlər və mürtəcelərlə mübarizəyə həsr etmişəm. 1911-ci ildə siz mənim atamı da bu cür öldürmüşsünüz. Çünki o da xalqımın azadlığı yolunda Səttarxan dəstəsində vuruşurdu. Məni də öldürünüz. Amma yadınızda saxlayınız ki, böyük intiqam günü gələcəkdir.

...Əhmədi ölərkən güllələnməsini xahiş etmişdi.

Lakin cəlladlar onu döyə-döyə, bıçaq və xəncərlə doğraya-doğraya öldürmüşlər”.

Xatirə, yaxud qanlı göz yaşı. Həmin hadisələrin iştirakçısı və şahidi olan bir gəlin, illər ötəndən sonra, yaşlı vaxtında Təbrizin qanlı dekabr günlərini belə xatırlayır: ” Cəmi bir neçə ay idi evlənmişdik. Ərim milli hökumətdə fəal çalışanlardan idi. İran ordusu Təbrizə gələndə sorğu-sualsız güllələdilər. Ələ düşməyək deyə Təbrizdən qaçmalı idik. Qayınanam fayton tutub gəlmişdi. Gecə qorxa-qorxa evdən çıxdıq. Fayton donmuş, buz bağlamış yolla irəliləyirdi. Bir-birimizə qısılıb oturmuşduq. Lakin çox həyəcanlı idik. Fayton demək olar ki, hər beş-on dəqiqədən bir dayanır, faytonu harasa yoxa çıxır, bir azdan qayıdırdı. Bir neçə saat keçmişdi, lakin hələ şəhərdən çıxa bilməmişdik. Axır qayınanam dözmədi: ”ay filankəs, biz qadın xaylağıyıq, özümüz də tələsirik. Sənin qəsdin nədir ki, tez-tez faytonu saxlayıb harasa gedib təzədən qayıdırsan?” Faytonçu bir müddət susdu, sonra asta-asta dedi: ” Rahatsız olmayın xanım! Mənim heç bir qəsdim yoxdur. Tez-tez dayanmağımızın səbəbi də budur ki, küçələr meyitlə doludur. Keçmək olmur. Donub yola yapışıblar. Faytonu üstündən sürməyəcəyəm ki? Düşüb əlləşə-əlləşə birtəhər asfaltdan qoparıb kənara çəkirəm, təzədən yoluma davam edirəm”.

Bəli, Təbrizin o şaxtalı qış günlərində küçələrdən keçib getmək çətin idi. Minlərlə adam küçə döyüşlərində öldürülmüşdü.

Sonrakı bir neçə ay ərzində Azərbaycan və Kürdüstanın demək olar ki, hər bir ictimai meydançası cərgələrdə düzülən dar ağaclarından asılmış üsyançı meyitləri ilə dolu idi. Bu həmin günlərin şahidi olmuş Amerika konsulunun sözləridir (Bax: M. M. Çeşmazər. Azərbaycan Demokrat Partiyasının yaranması və fəaliyyəti, ” Elm” nəşriyyatı, Bakı, 1986, səh.146)

” Amerika-ingiltərə imperialistlərinin göstərişi ilə şah qoşunları Azərbaycanın iyirmi min qoca, cavan, arvad və kişisini öz hüquqlarını tələb etdiklərinə görə qılıncdan keçirdilər. Evlər yandırıldı, ailələr sərgərdan oldu. Məşrutə inqilabının qeyrətli və canından keçmiş mücahidlər nəsli dəstə-dəstə dara çəkildi, dəstə-dəstə Bədrabad və başqa düşərgələrə sürgün olundu”. Burda rəqəmləri saxlaşdırıb, kiçiltməyə çalışan Tehran mətbuatının fikridir. Əslində isə inqilabın qurbanlarının sayı qat-qat çox olub. Təkcə 1946-cı ilin dekabr ayının sonunda Azərbaycanda öldürülənlərin sayı 30 min nəfərdən çox idi. bundan daha artıq adam sürgün edildi.

1946-cı il Cənubi Azərbaycana milli azadlıq hərəkatına rəhbərlik edən S. C. Peşəvərinin də taleyi ”həll olunmuşdu”. O, SSRİ-yə gəldi, Stalin dövrünə xas olan bir üsulla, ”qəza nəticəsində” aradan götürüldü.

Lakin inqilabların qurbanları təkcə həyata göz yumanların sayı ilə ölçülürmü? Xalqı neçə illər ərzində, boğulan arzular, qırılan inamlar hansı rəqəmlə ölçülə bilər? Və nəhayət, yüz minlərlə mühacirin, Çindən tutmuş ABŞ-a qədər, müxtəlif ölkələrin yollarına səpələnən saysız-hesabsız didərginlərin parçalanmış ürəyi, dağılmış ailələri, ömrü göz yaşı içində keçən bütöv bir nəslin ah-fəryadı... Bunu hansı ölçü ilə ölçmək olar?

İnqilabçı arvadının sonrakı taleyi. Gəlin-qayınana bir müddət kənddə gizlənirlər. Sonra gəlin həbs edilib minlərlə başqa inqilabçı ailəsi kimi İranın cənubuna, həyat əlaməti olmayan səhralara sürgün edilir. Sürgün olunanların arası kəsilməyən axını bütün İranı şimaldan cənuba çəpəkinə kəsib keçirdi.

Öz cavan, mərd, sevimli ərini itirmiş, yaxın adamlarından uzaq düşmüş, zifaf pərdəsindən çıxmazdan başı olmazın müsibətlər çəkmiş gəlin ac-susuz, ayaqlarını sürüyə-sürüyə bu insan selinin ağzında axıb gedirdi. Lap nağıllardakına bənzəyən bir əhvalat da baş vermişdi: yolda görən və ona vurulan bir bəyzadə də öz faytonunda bu bitib-tükənməz yolları onunla yanaşı gedirdi. Zabitlərlə danışıb razılıq almışdı, onu faytona dəvət edirdi, bu əzabdan qurtarmaq istəyirdi. Pulpərəst dövlət məmurları ilə bu işi görmək o qədər də çətin deyildi, lakin qızın əzmi Azərbaycan fədailərinin əzmi kimi dönməz idi: ” Mən inqilabçı ərimin ruhuna xəyanət edə bilmərəm. İnqilabçı arvadının ayrı taleyi yoxdur!”

Azərbaycan qadını! Sənin önündə milyon kərə baş əymək azdır. Öz tale qismətinin, sevgisinin, uşaqlarının atasının, fərqi yoxdur, xoş günləri az olub, ya heç olmayıb, nəinki özünə, hətta vəfatından illər keçəndən sonra, ruhuna belə xəyanət etməyən bu nəcibliyi və qüdrəti, bu çiçək zərifliyini və qaya dözümünü sən haradan almısan?!

Ölkənin cənubuna doğru uzanan, bitib-tükənməyən işgəncə yolları! Və bu yolla yanaşı uzanan bir xoş gün ilğımı vəd, xilas, yeni həya!.

Lakin məslək və qeyrət sahibi üçün bir yol var... Cavan gəlin də bu yola düşüb ölümə doğru gedirdi və o faytondan dil çıxaranın gözəl üzü həmin yollar boyu qum üstə qıvrılıb üstlərinə atılmağa hazır olan ilanların sifətinə qarışırdı.

Az qala ömür sonuna qədər o, qadın yenə eləcə sadiq, əyilməz və peşmançılıq duymayan bir vüqar içində yaşayırdı.

Onun söhbəti qeyri-ixtiyari, rus dekabristlərinin dalınca min kilometrlərlə yol keçib uzaq Sibir tənhalığına varan , bu boyda məşəqqətlərin içində də özlərini ”dünyanın ən xoşbəxt qadını” hesab edən xanımlarının—dekabristlərin bacılarının və arvadlarının faciəli və oxşar talelərini yada salır.

Xalqların mənəvi birliyini göstərmək üçün bundan gözəl misal tapmaq olarmı?

* * *

Başqa bir faciə. Cənublu dostlarımızdan biri həmin qanlı günlərdə Şimali Azərbaycana qaçan ailələrdən birinin başına gələn müsibəti göz yaşları içində nağıl edirdi. Ər-arvad uşaqlarını da götürüb daş yolu ilə Lənkərana, qohumlarının yanına pənah gətirirlər. Ac-susuz neçənci gün idi yol gəlirdilər. Yol da ki çətin, keçilməz. Qadın qabaqda qatırın belində, qucağında körpəsi. Kişi də arxadan gəlir, balaca, ac, xəstəlikdən üzülmüş oğlun çiyninə alıb, yorğunluqdan ayaqlarını zorla sürüyür. Qəzəbindən yeri-göyü yandırmaq, tanrını da öz görünməz taxtından endirib haqq məhkəməsinə çəkməyə hazırdır. Səbrinin tükənən çağında çiyninə aldığı uşaq da bir yandan ürək parçalayan bir səslə zarıyır. ” Acam, ac...am, a...c...am...” Ata ürəyi daha bu səsə dözə bilmir. Bütün keçmiş, gələcək, övlad, ailə gözündən silinib gedir. Sanki uçurumun dibindən gələn bu səs, bu övlad ata düşüncəsini dondurur. İstəkli qadınını nabələd daş yollarında tərk edib, balasıyla birgə o səsin, o ölüm harayının, dibsiz uçurumun qoynuna atılır.

* * *

...Qatar Araz boyu gedir və xalqın taleyini öz taleyində yaşadan, İranda bu əsrdə baş vermiş bütün hadisələrin şahidi olan, hər dəfə irtica güclənəndə dəstə-dəstə qovulan, sürgün edilən, ölümün əlindən qaçan, ya da öz ideallarına daha da yaxın olmaq, daha qəti mübarizələrə görmək üçün dünya ölkələrinə səpələnən yüz minlərlə mühacir, ”pənahəndəni”, ”demokrat”, ” cənublu” qardaş və bacımızı düşünürəm. Onlarla çox görüşmüşəm; Orta Asiya respublikalarında, Rusiyanın müxtəlif şəhərlərində, Moskva və Leninqradda, Ukrayna və Belorusiyada, xarici ölkələrdə və nəhayət Sovet Azərbaycanında.

Hər dəfə Cənubi Azərbaycan inqilabları yatırılandan sonra güllədən, qılıncdan, dar ağaclarından, doğranmaq və tonqalda yandırılmaqdan, gözünə mil çəkilməkdən və şaqqalanmaqdan, diri-diri torpağa basdırılmaqdan, saçından və ayağından asılmaqdan birtəhər yayınıb dünyaya səpələniblər. Əsrin ilk illərindən başlanan bu faciə, yəni milləti öz evindən zorla didərgin salmaq vəhşiliyi indi də davam edir.

Hər iyirmi-otuz ildən bir, yeni nəsil yetişdikcə, Azərbaycan süd kimi üz bağladıqcan üzünü yığır, başını qoparır, onu düşünən başsız və vuran əlsiz qoymağa çalışırlar. Bu, fars şovinizmin və dünya imperializminin çoxdan bəri ” uğurla” həyata keçirdiklərini bir proqramdır.

Millətimin ruhuna heyranam! İlan gülləyə atılan kimi, qanına qəltan ediləcəyini bilə-bilə hər dəfə ölümün üstünə atılır, qətiyyətlə, sevinclə; bu belə olub, görünür, həmişə də belə olacaq, ta xalqın yaşayış əlifbası olan azadlığa, müstəqilliyə və bütövlüyə yetişənədək!. Çox təbii bir arzudur! Yəni dünyaya insan gəlibsə yaşamalıdır, ağac gəlibsə boy atıb, çiçək açıb, meyvə-bar verməlidir; ağac mövcuddursa, bütöv olmalı, torpağında arxayın yaşamalı, öz dilində danışmalı, öz mənəviyyatının, ləyaqətinin, var-dövlətinin sahibi olmalı, heç kimi əzməməli və heç kim tərəfindən əzilməməlidir! Təbiət qanunları cəmiyyətə də aiddir! Dünyanın müvazinəti o vaxt pozulur ki, bu qanunlarla hesablaşmır, təbii inkişafdan yox, zorakılıqdan asılı oluruq!

Sovet Azərbaycanı elminin, mədəniyyətinin inkişafına təkan vermiş, o üzdə həyata keçməyən yaradıcılıq və elmi axtarış arzularına burda qovuşmuş minlərlə cənublunun hər birinin taleyi bu xalqın faciəsinə güzgü tutur.

...Qocaman jurnalist Qulam Məmmədliyə baxıram, gördüyü işləri, gecə-gündüz ölkənin arxivlərindən topladığı materialları xatırlayıram, hər biri bir xırman yərini xatırladan, iri, aşır, indi asta-asta əsən əllərini göz önünə gətirirəm və inana bilmirəm ki, bu gümrah kişi bu yüz ilin əvvəllərində də yaşayıb və o vaxtın mətbuatında jurnalist kimi çıxış eləyib, ömür yolu onu İrandan Orta Asiyaya—Türkmənistana, ordan da Bakıya atıb... Uca boyuna, qayadan yonulmuş kimi sərt üzünə baxanda düşünürəm, hər hansı xalqı tanımaq üçün onun bir nümayəndəsini göstərmək lazım gəlsə, Qulam Məmmədli Cənubi Azərbaycan xalqını ləyaqətlə edə bilərdi.

* * *

Neçənci sinifdə oxuduğum və neçə yaşında olduğum yadımda deyil. Müharibəyə gedib qayıtmamış Nəzər əminin üstü taxtalı, həyətində iri heyva ağacının meşə kimi sıx kölgələnəcək yaratdığı və kimsəsizliyi ilə bir az da sirli-sehrli görünən evlərində, az qala otağın yarısını tutan iri taxta çarpayının üstündə qonşu uşaqlarla baş-başa verdiyimizi günləri xatırlayıram. Daha doğrusu, mən özümdən yaşlı olan cavanların dəstəsinə qoşula bilmək ” etibarı” qazanmışdım. Soyuq qış günlərində çartıltıla, yanan odun piçinin hənirində, isti yay günlərində bu həyətin çəkib gətirdiyi sərin küləyin mürgülü rahatlığında baş-başa verib gələcək üçün planlar cızır və bir də təzə tapdıqları kitabları bərkdən oxuyurdular. Hamısı Rüstəmxanlılar nəslinin seçmə cavanları idilər. Necə oldu onların sonrakı taleyi? O arzular başa çatdımı?

O vaxt mənim gözümə son dərəcə qüdrətli və hər şeyə qadir kimi görünən cavanların taleyini fikirləşəndə—həyatın amansızlığı qarşısında sarsılıram. Çünki həmin cavanlar ürəklərində kükrəyən arzuları ilə hərəsi, az qala bir ölkə idarə etməyə, bir ordunu döyüşə aparmağa hazır idilər. Kitabın, bədii sözün və ümumiyyətlə, keçmişə qovuşmuş hər şeyin gözəlliyini ilk dəfə onların arasına düşəndən sonra duymuşdum. Bu evin otaqları da bir qədimlik havasına bürünmüşdü. Divarlarda qızılgöz taxtalarından yonulmuş çox gözlü dolablar var idi. Elə həmin taxtadan bərbəzəkli divar rəfləri yonulmuş, rəflərin də qabağından qotazlı almalıqlar asılmışdı. Divardakı balaca xalçanın üstündə iyirminci illərin üslubu ilə hazırlanmış çox təmtəraqlı şəkil-vinetka var idi. Xırda portretlər səliqə ilə yan-yana düzülmüşdü. Hər birinin üzündə inam, qətiyyət, sevinc olan cavan, gözəl oğlanlar boylanırdı. Həmin şəkli sehrli edən və evin ən nadir əşyasına döndərən bir də bu idi ki, şəkillərin altında o vaxt mənə bəlli olmayan, dəqiq yadımda deyil, ya ərəb, ya da latın qrafikası ilə sözlər yazılmışdı. Şəkildəkilər tək-tək xatırlananda bu sözlər canlı adamlara çevrilirdi, onların hərəsi bu kəndin, bu mahalın qeyrətli, dəyərli kişisinə dönürdü.

Taxtın üstündə baş-başa verib oturan o cavanların növbə ilə bərkdən oxuduqları bir kitabın qəhrəmanlarının taleyində və dərdlərində, doğrudan da, hamını kövrəldən bir doğmalıq və ”qədimlik” var idi. Musa kişinin ailəsi, kənd xırmanı və mənə tanış olan bir həyatın xırdalıqları — dəqiq, canlı idi və kitabla bizim yaşadığımız həyatın, kəndimizin, öz taleyimin arasında körpü salırdı. Ədəbiyyatı nə isə bizə doğma olan bir dünyanın əks-sədası hesab etməyimə səbəb olan da elə həmin o cildi əli bayraqlı süvarilərin şəkli ilə bəzənmiş kitab oldu.

Özüm müstəqil oxuduğum illərdə gördüm ki, bu ”gələcək gün” romanıdır. Bizim nəslin ruhuna ”gələcək gün” qədər güclü təsir göstərən bir əsər tapmaq çox çətindir.

Bu kitab bir də ona görə doğma idi ki, Musa kişinin xırmanına bənzər bir xırman elə bu toplaşdığımız evin arxasında var idi; orda da bizim öz Musa kişilərimiz səhərdən-axşamadək çalışırdılar. Ümumiyyətlə, bu ağrılı, sehrli, əziz Cənub dünyası lap yaxında, bizim daşların o üzündə idi və bizim camaatla ” o tayın” kitabda göstərilən adamları arasında heç bir fərq görmürdüm.

İllər ötdü. Universitet auditoriyasından ” ədəbiyyat və incəsənət” qəzetinə getdim, hörmətli yazıçımızla yaxından tanış oldum.

Bu qədər qısa ömürdə belə böyük imkanlara da mətəl qalırsan. Sənin üçün əlçatmaz olan adamlarla bir gün üz-üzə oturmaq xoşbəxtliyi də qazanırsan.

...Belə bir hiss məni Rəsul Rzanın balaca iş otağında oturduğum, onun mavi gözlərindəki sehrli kədər ümmanına qərq olduğum günlərdə də bürümüşdü.

Onların hər ikisi, o qədər də dəqiq ifadə oluna bilməyən bir mənada özümüzü tanımaq və ətrafımıza ayıq baxmaq mənasında özümü çox borclu hesab elədiyim adamlardır.

Təəssüf ki, şirəyə yığışanın çoxaldığını görüncə, hamıdan çox ehtiyacım olsa belə, qaçmaqdan, uzaqlaşmaqdan başqa bir yol tapa bilməmişəm və bu ”xəstəlik” ürəyimə son dərəcə doğma olan bir sıra adamlar yaxınlaşmağıma mane olub və bu sözləri deməyə o vaxt dilim açılıb ki, bu böyük sevgi artıq həmin adamların bəzilərinə yetə bilməz.

Halbuki mən sevgi, etiqad və inamla kiminsə ömrünün uzanacağına, kimisə ağrılarının azalacağına və ya heç olmazsa ölümünün yüngülləşəcəyinə çox inanıram.

...Azərbaycan yazıçıları dünyada bəlkə də ən az məktub alan yazıçılardır.

Biz dədə-babadan gəlmə bir qurubəylik iddiasızla, qəribə ” qürur”la etirafdan qaçır və guya kiçilə biləcəyimizdən qorxuruq. Halbuki bu etiraf, ruhuna qanad verən adamlara öz məhəbbətini çatdırmaq qədər də insanı gözəlləşdirən bir şey təsəvvür etmək çətinədir!.

Sonralar ” ədəbiyyat və incəsənət” qəzetində işlədiyim illərdə, Bakıda, Moskvada, müxtəlif ali məclislərdə, arıqlayıb, səsi zəifləmiş xalq yazıçımızın çıxışlarına qulaq asa-asa, onun gənclik illərindən orta məktəb dərsliklərinə düşmüş və nədənsə yadıma həmişə öz qəhrəmanı Firudun İbrahiminin salan cavanlıq şəklini xatırlaya-xatırlaya qısa bir insan ömrünün haradan-hara yüksələ biləcəyi və bu ömrün imkanları qarşısında həmişə heyrətə gəlmişəm.

Cənubi Azərbaycanda, Sərabda dünyaya göz açan, hələ lap uşaq vaxtlarından doğma ata ocağından didərgin düşən, yalın, körpə ayaqları ilə kəndin daş-kəsəkli yollarından keçib naməlum bir gələcəyə addımlayan balaca, arıq uşaqla—bu gün dünya şöhrətli yazıçını, Asiya və Afrika yazıçılarının sülh uğrunda mübarizə hərəkatının liderlərindən olan görkəmli dövlət xadimini bir araya sıxışdırmaq, yanaşı təsəvvür etmək çətindir. Onun ucaldığı şöhrət üfüqlərinin genişliyini təsəvvürə gətirdikcə hər dəfə atasının əlindən tutub daşlı yollarla tələsən, Bakıya, neft mədənlərinə, qürbətə can atan o ayaqyalın, zəif uşağa daha artıq doğmalıq duyuram və mənə elə gəlir ki, Mirzə İbrahimovun başa düşmək üçün həmişə gərək adamı kövrəldən o uşaqlıq illərini, nəmli yollarda sızıldayan yalın ayaqları da xatırlayasan...

* * *

...Qocaman ədəbiyyatşünas-alim, şair-tərcüməçi Məmmədağa Sultanovla dostluğumuzun yaşı iyirmi ilə çatıb. Evsiz-eşiksiz illərimdə, kirayənişin yaşadığımız, bəzi çörəkpuluna möhtac olduğumuz günlərə şahid olan və həmin çətin vaxtlarda həmişə ümid və təsəlli dayaq duran adamlardan biri də Məmmədağa müəllim olmuşdu. Hər dəfə ona və onun nəcib bir insan olan həyat yoldaşı Badisəba xanıma baxanda fikirləşirdim: ” Şükür, hələ belə adamların kökü kəsilməyib”

Klassik ədəbiyyatımızı öyrənmək və təbliğ etmək, qədim əlyazmalarımızı toplamaq sahəsində Məmmədağa müəllimin xidmətləri ziyalılarımıza yaxşı bəllidir.

Cənubda—Savalan ətəyində, daşların o üzündə dünyaya göz açmış bu adamın taleyi də, onlarla yaşadığı dostu kimi təxminən eyni cürdür.

Məmmədağa müəllim Bakıda böyük bir ailəni ərsəyə yetirib, Daşüstü parkın yanındakı evində qardaşları ilə bir yerə yığışanda uşaq kimi şənləndiklərini, dünyanın dərd-qəmini unutduqlarını xatırlayıram. Halbuki, Cənub dərdini onların hər birisi öz taleyində yaşamışdı. Bu yükü hamıdan çox çəkən isə Məmmədağa müəllim olmuşdu. Atasından sonra böyük bir ailənin əziyyəti onun çiyninə duşmüşdü. Ancaq bu çətinlik onu çaşdırmamışdı.

Şahmat taxtası arxasında tez-tez mübahisə edən, küsüb-barışan mehriban qardaşlar — geolgiya-minerologiya elmləri doktoru, professor Qədir Sultanova, tanınmış şərqsünas-alim, tərcüməçi, Ad-unun müəllimi Rəhim Sultanova baxanda, onların Savalan ətəyindəki başların gözəlliyindən, ora meyvələrinin indiyəcən burunlarından getməyən ətrindən danışıqlarını dinləyəndə inana bilmirdim ki, bu qocaman kişilərin də ömür yolu o dəhşətli mühacirət əzablarından başlayıb.

Akademik Şəfayət, tərcüməçi-alim Mübariz Əlizadə, qocaman jurnalist Nəsir Imanquliyev və neçə-neçə başqa ziyalılarımızın hər birinin könlündə bu Cənub dərdinin qaysaq başlayıb sızıldadığının şahidi olmuşam.

* * *

...”Didərginlər” adlı poemamda Cənubi Azərbaycanlı mühacirlərin və dünyada onların tale bənzərlərinin mürəkkəb ömür yollarından balaca bir səhifəni canlandırmağa çalışmışdım. Mövzu özü əlimdən tutub arxasınca apardı; gördüm bu ”mühacirət” sözü bu günün-dünənin söhbəti deyil, yüz illər boyu xalqın ən böyük oğulları öz doğma ocaqlarının qırağında yer tapa bilməyib, iradəsini, zəkasını sübut etdirmək üçün dünya dolaşıb, yollar yorub. Yadıma düşdü ki, Azərbaycanda doğulan Zərdüşt də peyğəmbərliyini yurdundan əvvəl kənarda qəbul etdirib; ” adamın öz vətənində peyğəmbər olması çətindir”, gərək gedib haradasa peyğəmbər olub qayıdasan.

Yadıma düşdü ki, Xaqanı da, Nəsimi də, orta əsrlər Azərbaycanının minlərlə zəka sahibi kimi, dərdlərini qürbət yollarına pıçıldayıb, vətəndən uzaqdakı ölümü ata ocağının sonsuz kədəri ilə qarşılayıblar.

Yadıma düşdü ki, inqilab rəhbəri Leninə də o boyda Rusiyada yer yox idi. O öz böyük ideallarını səpib, ilk cücərtiləri göyərənədək yurdundan didərgin düşdü, adi bir inqilabçı kimi gedib, inqilab rəhbəri kimi qayıtdı...

Poemanın bir yerində görkəmli Cənubi Azərbaycan şairləri Balaş Azəroğlu, Söhrab Tahir xatırlanır:

Yurdumuzdan aralı

dilimiz də mühacir,

Uzaq qəbiristanlarda

ölümüz də mühacir!

Gəncliyini hicrana

bada verən — mühacir!

Gələcəkdən işıqlı

səda verən — mühacir!

Ağlına arxalanan,

söz əsiri — mühacir!

Haqqa bayraqdar olan

Xiyabanı — mühacir!

Peşəvəri — mühacir!

Balaca bir torpağa

Neçə diş qıcananda,

Bir üzüm gülər ikən

Bir üzüm daşlananda.

Solmaz saydığım bağça

ayrılıqdan solurmuş.

Qardaşın evində də

mühacirlik olurmuş.

...Başında ağ saç gördüm

Amandı, Söhrab əmi,

belə vaxtsız tələsmə

saçları ağarmağa.

Ömürdən möhlət gərək

Arzumuza çatmağa

Qoy ”mühacir” deyilsin,

”pənahəndə” deyilsin!

Yurdsuz, gücsüz, ümidsiz

Yazıq bəndə deyilsən!

Pasportun rəngi ayrı,

qəlbimizin qanı bir.

Qanı, ruhu, tarixi

kağız ayıran deyil,

saziş ayıran deyil!

...Gündən-günə çoxalır

başında ağ cığırlar,

amandı, Azəroğlu!

Ot basmış körpüləri

karvanlar ağartmamış—

Saçı ağartmaq nədir?!

Orda düşkün analar

dünyadan köçə bilmir,

dəlidir-divanədir...

İki şair taleyi, iki vətəndaş faciəsi! Azəroğlunun-poeziyasında ram edilmiş filin dözümünə bənzər bir dözüm, təpər və müdriklik var. Sanki öz gücünü, qüvvəsini həmişə qənaətçiliklə işlədir, arzuladığı günlərin gecikə biləcəyindən ehtiyac edir və öz sazını asta-asta gümüldada-gümüldada gözlərini tarixi yollarına dikib gözləyir. Bu mənada onun taleyi 1981-ci ildə 90 yaşında dünyadan köçmüş atasının taleyinə çox bənzəyir.

Mən yuxarıdakı misraları yazandan iki il yarım sonra İran qəzetlərinin birində Balaş Azəroğlunun atası ilə müsahibəni oxudum. Gördüm ki, özümdən asılı olmadan, fəhmlə düz durmuşam, yaşı doxsanı haqlamış qoca qəzet müxbirinə demişdi: ”Balaş gəlməsə ölməyəcəyəm!” Sonra biz Balaş Azəroğlunun evinə, atasının yasına da getdik, özü Cənubda keçinən bu kişinin Şimalda layiqli yası tutulurdu. Lakin mən indinin özündə də o atanın sözünə inamımı itirməmişəm. Çünki bu əqidənin sahibləri doğrudan da öz arzularına yetməmiş ölə bilməzlər.

Yəqin ki, Tehranda yaşayan anasının ömrünü qırılmağa da elə bu inam və faciəli ümiddir.

Ana haqqında daha bir əfsanə. Cənubda Azəroğlunun anasını görüb gələnlərin birindən sarsıdıcı bir söhbət də eşitmişəm: Ağbirçək qarı illər uzunu hər axşam Balaşın yerini açıb oğlunun yolunu gözləyir... İndi də Cənub və Azəroğlu poeziyası haqqında düşünəndə yadıma doxsan yaşlı ağbirçəyin həyatı düşür və mənə elə gəlir ki, bu, elə həm də şairin və bütövlükdə Güney Azərbaycanı Şerinin harayıdır:

”Bu xalqı bütöv görməsəm susmayacağam!”

...Gözəl şairimiz Söhrab Tahirin anasının gəlişini hamımız yaxşı xatırlayırıq. Bu görüşü illər uzunu gözləmişdik. Görüşlərdə Söhrab Tahirdən xahiş edirdik, o da anası ilə telefon söhbətini danışırdı. Anası oğlunun səsini öz qardaşının, Söhrabın dayısının səsinə oxşatmışdı. İnanmamışdı. ”Məni xatırlayırsanmı” deyə soruşmuşdu. Söhrab ”Xatırlayıram” —demişdi. — ”Sənin sağ yanağında iki, sol yanağında bir xalın var”. O gündən də ananın oğlu ilə görüşmək uğrunda mübarizəsi başlamışdı. İran dövlət aparatında döymədiyi qapı qalmamışdı, neçə illik vuruşdan sonra axır ki, razılıq almış və gəlmişdi.

Dəfələrlə qucaq-qucaq gül-çiçəklə qarşılamağa gedib, Bakı gəmi limanından kor-peşman geri qayıtmışdıq. Ana isə qəfildən, gözlənilmədən gəlmişdi və sahilə çıxan kimi, qırx il görmədiyi oğlunun qolu üstündə ürəyi sıxılıb, özündən getmişdi.

Altı ay Sovet Azərbaycanında qonaq qalan, oğlunun hörmətini, gözəl güzəranını görən ana İrana qayıdandan sonra, sanki arzusuna çatıbmış kimi, gözlərini əbədi yummuşdu. Lakin bu xəbəri Söhraba təxminən bir il sonra çatdırmışdılar. Və onun xəyalında ananın ömrü bir il də uzanmışdı. Nəsibə ananın yasını Bakıda ölümündən bir il sonra saxladıq.

Söhrab ”əmi” İran Astarasındakı dayısını, Tehranda yaşayan qardaşlarını tez-tez xatırlayır, şəkillərini cibində gəzdirir, illərlə bir telefon danışığının sevinci ilə yaşayır. Hər dəfə onun dilindən qardaşlarının: ”Söhrab, Londona gedirəm, gəl orda görüşək”, Söhrab, İstanbula gedirəm, gəl orda görüşək”, ”Söhrab, Tokioya gedirəm, gəl orda görüşək” — çağırışları barədə söhbətləri eşidəndə qanunların amansızlığı qarşısında heyrətə gəlirəm. Cənublu-Şimallı Azərbaycan qulağı İsaq Musaq quşları kimi budaqdan-budağa, şəhərdən-şəhərə, qitədən-qitəyə qonub: ”qardaş, eşdirsən?”, ”Hə, eşidirəm!”, ” Qardaş, gəl görüşək!” deyə dad-haray çəkən doğmaların səsindən tutulub.

Bir ailənin iki üzvünün, iki qardaşın, iki azərbaycanlının görüşünə mane olmaq üçün dünya siyasətbazları yüzqatlı sədlər-sərhədlər icad ediblər. Dünyada cəmi bir neçə xalq ayrı yaşayır. Onların da taleyi bizimkinə bənzəməz. Bəşəriyyətdən əlli milyonluq insan qurbanı, saysız-hesabsız mənəvi və maddi sərvət qoparmış faşist Almaniyasının varisləri də cəmi 30—40 il sonra müəyyən hüquqlar əldə edə biliblər; Demokratik və Federativ Almaniya heç olmazsa idman oyunlarında vahid alman xalqını təmsil edə bilir. Bəs biz kimi qırmışıq, kimin şəhərlərini külə çevirmişik, kimin min illik mədəniyyət abidələrini məhv etmişik, kimin toyuğuna daş atmışıq?! Sovet Azərbaycanı vətəndaşların üzünə İran Azərbaycanının sərhədləri tam qapanıb. Hətta İranda işləyən Sovet diplomatları arasında azərbaycanlılar varsa, Təbrizi görə bilməzlər, idmançılarımız, hətta rəsmi nümayəndə də Təbrizə gedə bilməz! Şəhriyar boyda bütün şərqdə məşhur olan şairin, ədəbiyyatımızın canlı klassikinin Bakıya gəlmək arzusunu da gözündə qoydular.

Nəbi Xəzrinin İran haqqında xatirələrində bu ayırmaq siyasətinin bütün sürüşkənliyi əks etdirilib. Onun Təbrizi görmək arzusuna ”baxarıq” deyə-deyə günləri keçirirlər. Sonuncu günədək ona açıq-aşkar bir ”yox” sözü deyilmir! Bu, fars şovinizmin simasını göstərən bir epizoddur! Heç vaxt birbaşa ”yox” deməz, bıçağı kürəyə arxadan saplayar, zəhəri fincana gizli damızdırar, ruhunu gizli-gizli talan edər!.

Daha bir cənublunun taleyi. Tək yaşayırdı. Nərimanov prospektindəki evinə sonuncu dönüşündən qabaq dostlarına baş çəkib borclarını qaytarır. Sonra yoxa çıxır, iki gün onu görən olmur. Telefonu da həmişə məşğul! Üçüncü gün yaxın yoldaşları şübhələnib balkondan qapını sındırıb içəri girir və görürlər ki, dəstək qulağında, üzündə xoşbəxt bir təbəssüm dünyasını dəyişib. Telefon idarəsindən öyrənəndə aydın olur ki, həmin axşam Qərbi Almaniyadan zəng vurmuş, qırx ilə yaxın səsini eşitmədiyi qardaşı ilə danışa-danışa keçinibmiş.

* * *

Hərə öz faciəsi ilə bir cür yaşayır. Cənubdan neçə yüz min azərbaycanlı qaçıbsa, onların sayı qədər faciə dastanı yazmaq olar.

35—40 ildən sonra bəzilərinə öz əzizləri ilə görüşmək qismət olsa da onun ağrısını təsəvvür etmək belə çətindir.

Neçəsinin ürəyi bu görüş sevincinə tablamır.

...Gəmi ilə İrana gedərkən sahilə yaxınlaşanda dözə bilməyib özünü suya atan, elə orda da ürəyi partlayan bir mühacirdən danışırdılar.

...Ermənistanda Leninakan dəmiryol vağzalından qonağım, Sovet ədəbiyyatının Türkiyədə təbliğçisi Zeynəlabidin Makası yola salırdım. Yaxınlaşan ayrılığın ağırlığı üstümüzə çökdükcə bu məngənədən çıxmaq və fikrimizi üçün ümumi dostlarımızı və onlarla bağlı şux əhvalatları xatırlayır, lətifələr danışırdıq; heç kim inana bilməzdi ki, biz bir neçə saatdan sonra bəlkə də həmişəlik ayrılacayıq. Gömrük idarəsində toplaşan adamların arasında azərbaycanlılar çox idi. Qədim Şamaxını öyrənən, bu barədə maraqlı əsərlərin müəllifi olan tanınmış arxeoloqumuz Hüseyn Ciddi də burada idi; yanında da iki bacısı ... Bacılarının biri Bakıda yaşayır, biri İranda; qırx ildən sonra görüşüblər. Həmin gün böyük bacı yenidən İrana qayıdırdı; lakin İran yolu bağlı olduğuna görə Türkiyədən getməli idi. İki bacı soyuq gözləmə zalında baş-başa vermişdilər; gözlərinin yaşı ağ saçları kimi, başlarına çəkdikləri qara örpəklərin saçaqları kimi bir-birinə qarışmışdı. Qonşu otaqda səhərə kimi danışıb hönkürmüşdülər. İndi də qatarın yola düşməsi yaxınlaşdıqca, adamların arasında gecəki kimi bərkdən hönkürə bilməsələr də, boyun-boyuna, üz-üzə, ara verməyən bir sızıltıya qan-yaş tökürdülər. Ancaq alimin sərt üzünün bircə əzələsi də tərpənmirdi. Bu ucaboylu kişi gözləmə salonunun hər tərəfindən görünürdü; hərdən bacılarının yanında oturanda; gözlərini harasa zilləyib fikrə gedəndə elə bilirdin bütöv bir qaya parçasından yonulub, ya da içindəki dərd bir anda onu daşa döndərib. Bacılar ağlaşdıqca o cınqırını çıxartmadan daha da sərtləşirdi.

Gecədən yağan qar getdikcə güclənirdi. Qar, gözü tutan ağ pərdə kimi qədim Gümrünün üstünə enmişdi və yüz-yüz əlli addım o yanı seçmək olmurdu.

Perron iki tərəfdən də zəncirlənib; sərhədçilərin çəkdikləri səddin arası ilə müsafirlər öz yüklərini vaqona daşıyırlar. Zeynəlabidinə tapşırmışam ki, yolda ehtiyac olsa bu qadına da kömək etsin.

Hay-küy düşüb. Uzaqdan-uzağa sonuncu çağırışlar, sonuncu tapşırıqlar, sonuncu vida... Perronda demək olar ki, açmayan gözü yaşamayan adam yoxdur.

Budur qapılar bağlandı, zəncirlər götürüldü, camaat açıq perrona səpələndi. Qatar fit verib, asta-asta tərpəndi. Bir də üzümü çevirəndə gördüm ki, bayaqdan sakitcə dayanan o nəhəng kişi bir quş çevikliyi ilə qatarın üstünə cumdu, uzun qolları az qala iki-üç kupənin pəncərəsini tuturdu; beləcə qucaqlayıb qatarı saxlamaq istəyirdi. Bacı o üzdən, qardaş bu üzdən üzlərini buz bağlamış soyuq şüşəyə söykəmişdilər və gözləriylə, dodaqlarıyla, dırnaqlarıyla bu şüşəni didirdilər.

Qatar da qırx illik həsrətdən sonrakı görüşün son anı kimi, ömür kimi, səadət kimi, dodaqdan çıxan söz kimi saxlanılmaz bir ləngərlə uzaqlaşıb getdi... Gözlərimi tutan yaşdan heç yanı görmürdüm. Camaatın dalınca vağzala girdim. Dünəndən bəri özünü son dərəcə tox tutan, sakit, təmkinli alim qapıdan bir-iki addım atıb, yeriməyə taqəti kəsilmiş kimi, gözləmə salonunun ortasında heykələ dönüb dayanmışdı. İri əli ilə alnını və gözlərini örtüb, ətrafından keçib gedən adamlara məhəl qoymadan körpə bir uşaq kimi hönkürüb ağlayırdı. Sonuncu anadək dözüb, təmkinini pozmayan qocaman arxeoloq elə bil yalnız indi, qırx illik ayrılığın başında iki aylıq tapdığı bacısı əlindən çıxıb gedəndən və istəkli bacısının daha göz yaşını görməyəcəyinə, bu qardaş hıçqırığının onun üçün əlavə dərdə çevrilməyəcəyinə əmin olandan sonra ürək parçalayan bir inilti ilə ağlayırdı.

Bu anlarda fikrindən nə keçirdi: həmin bacısı ilə keçmiş və Cənubi özü kimi əlçatmaz olan uzaq, qayğıkeş uşaqlı illərimi, doğma ata-baba yerlərimi, ömrün ötüb-keçdiyimi, bacısının şüşəyə söykənmiş üzünü bir daha görə biləcəyinə ümidin son dərəcə azlığımı?!.

Başımıza gətirilən müsibətlərin ağırlığını görmək üçün elə o gözləmə salonunun ortasında dayanıb ayrılıqdan daha çox əbədi itkiyə ağlayanlar kimi ağlayan bu çarəsiz qardaşın iri əlinin altından göyə doğru çevrilmiş üzünə və başımıza bu oyunu açan taleyə, tarixə və hətta allahın özünə nifrət yazılmış bu üzün hər əzələsindəki ağrıya, əzaba baxmaq kifayət idi.

Haşiyə. Parçalanmış ailələri, ayrı düşmüş bacı-qardaşları heç olmazsa qısa müddətə görüşdürmək üçün fantastik yollar düşünürəm. İndi ki, evlərimizdə, ya o tayda, ya bu tayda görüşməyimizə icazə vermirlər, bundan da qorxurlarsa, heç olmazsa Arazın ortasında hasarlı, keçilməz, qaçılmaz bir ada tapalar, orda görüşüb, ürəkləri istəyən qədər ağlayıb, bir neçə gün nəfəs-nəfəs yaşayıb, halal çörəklərini bölüb sonra ayrılalar. Xəzərin ortasında dəmir bir ada düzəldib orda görüşə icazə verələr. Görüşməyə icazə verilə! Bakıda, Təbrizdə mümkün deyilsə, dünyanın istənilən bir şəhərində, istənilən qədər uzaq bir okean adasında! Təki görüşməyə icazə verilə!

* * *

Ayrı-ayrı ailələr kimi, şəhərlər, kəndlər də yarı bölünüb. Astara iki, Culfa iki, Biləsuvar iki...

Xudafərin körpüsündən yuxarıda Cəbrayıl rayonunun Qumlaq kəndi var. Əkiz qardaşlar kimi, biri Arazın bu tayındadır, biri o tayında... Belə əkizlərin hamısını sayıb qurtarmaq olarmı?

Yardımlını gəzən görkəmli Cənubi Azərbaycan şairi Əli Tudə Canaqbulaq kəndində çaşıb qalıbmış; o tayda doğulduğu kənd də Çanaxbulaqdır!

* * *

...Uşaqlıq yoldaşlarımdan biri üçün elçiliyə getməli idik. Lakin qız ”demokrat” idi. Oğlanın qohumları narahat idilər ki, tanımadıqları bir adamın, özü də ”ayrı bir ölkənin vətəndaşının” qapısını döyürlər.

Evə girib bir az söhbət edəndən sonra məlum oldu ki, qız adamı ilə oğlan adamı qohumdur. Sadəcə olaraq nəslin bir hissəsi daşın o üzündə, İranda yaşayır, bir hissəsi bu üzdə, Sovet Ittifağında!..

* * *

... 1982-ci ilin payızında Asiya və Afrika ölkələri gənc yazıçılarının IV konfransında ölkəmizi təmsil edən nümayəndə heyətinin tərkibində mən də var idim. Konfrans gözəl payız günlərində Qırğızıstanın paytaxtı Frunzedə keçirilirdi. İyirmidən çox ölkədən gəlmiş gənc yazıçılar sülh uğrunda mübarizədə qələm sahiblərinin rolundan danışırdılar.

Livanlı şairə Zinət Bitarın həyəcanlı, kədərli səsi indi də qulağımdadır: ”Beyrutda mənim evim yoxdur. Onu İsrail tankları daşıdıb”.

Ərəb ölkələrindən gəlmiş, çoxu cavan yaşından həbsxana və təqib sınaqlarından çıxmış həmkarlarımızın ümumi inamını yəmənli Məcid Əbu Şərarın sözləri yaxşı ifadə edirdi: ”İsrail terroru Nasiri öldürsə də, Muin Bisusini ( o vaxt hələ sağ idi —S.R. ), Mahmud Dərvişi öldürə bilmədi, düz sözü öldürə bilmədi! Mən nə vaxtısa qələmi yerə qoyacağam; silah götürmək üçün! vaxtilə Tel-Avivin bir məhəlləsindən başlanan İsrail indi meydan oxuyur. Onlar bu gün yazıçı dostumuz Zinətin evinin mətbəxindədirlər. Sabah bizim evə də soxula bilərlər. Belə halda rahat yaşamaq olarmı!”

Bizim nümayəndə heyəti adından üç adam çıxış edirdi; biri də mən idim. Cənubi Azərbaycan xalqının milli müstəqilliyi uğrunda tarixi mübarizəmizdə bədii sözün müstəsna rolunu və İslam inqilabı günlərində İranda bizim yaşıdlarımız olan yazıçıların mübarizə meydanındakı mövqeyini göstərməyə çalışırdım: ”...Bu gün şairlərin dərisini soymurlar. Lakin sülh, azadlıq uğrunda mübarizə Nazim Hikmətləri, Musa Cəlilləri, Paplo Nerudaları, Aleks La Quamları, Mahmud Dərvişləri, Balaş Azəroğlu və Söhrab Tahirləri dərisi soyulmaqdan asan olmayan bir işgəncəyə düçar etmişdir.

Nə mühacirət təhqirləri, nə ürəyə tuşlanan güllələr, nə elektrik stulları, nə ədalətsiz məhkəmələr belə fikir qəhrəmanlarını həqiqət yolundan sapındıra bilməmişdir; Azərbaycan ədəbiyyatının yolu — sözün səngərlərdə yatdığı, sözün ev tikdiyi, sözün millətlər arasında qardaşlıq körpüləri saldığı yoldur.

...Azərbaycanın taleyi iki dünya arasındakı fərqi göstərmək baxımından ibrətamizdir.

Dünyada qəribə statistik məlumatlar var. Bunlardan birində dünya əhalisinin müstəmləkəçilikdən xilas ola bilməyən qisminin sayı göstərilir. 12 milyon! Cənubi Azərbaycan xalqı hətta bu siyahıya da düşməyib. İran hökuməti çalışır ki, ”iranlı” sözü arxasında Azərbaycan unudulsun. Belə bir vəziyyətdə səngərə ilk atılanlar arasında yazıçılar da var idi. Müstəqilliyi və azadlığı tərənnüm edən əsərlərinə görə Təbrizdə şair Səidi yüzbəndinin başını kəsib anasının ətəyinə atdılar.

...Məmmədbağır Niknam güllələndi.

... Aşıq Hüseyn Ziyad oğlunu bütün sümüklərini qırıq-qırıq edib, sonra güllələdilər.

... Kənd-kənd düşüb ana dili dərs keçən gözəl uşaq yazıçısı Səməd Behrəngi Savakın əli ilə Arazda boğduruldu.

...Əlirza Oqtay Nabdil şaha qarşı əldə silah vuruşurdu. İnqilabi şerlərini çöllərdə, daşlarda, ay işığında, qar işığında yazırdı. Məhkəmənin qərarı ilə razılaşmayıb pəncərədən tullanmışdı, lakin yenə sağ qaldığını görüb əli yaralı qarnının tikişini söküb bağırsağını yumruğuna dolayıb inqilabi ölümlə ölmüşdü.

...Mərziyə xanım Əhmədi Üskuyi küçə döyüşlərində üzbəüz atışmada düşmən gülləsini ürəyi ilə saxlamışdı.

Bu siyahını davam etdirmək də olar. Lakin mən yalnız o yazıçıların adını çəkirəm ki, yaşları hələ heç otuzu haqlamamışdı”.

Çıxışdan sonra Yaponiyadan, Monqolustandan, Srilankadan, Hindistandan və bir sıra ərəb ölkələrindən gələn gənc dostlarımız məni sorğu-suala tutub maraqla İran Azərbaycanı və orada yaşayan azərbaycanlıların taleyi barədə ətraflı danışmağımı xahiş etdilər. Bu söhbətlərdə bir acı həqiqəti anladım: biz Cənubi Azərbaycan problemini yalnız öz şəxsi dərdimizi hesab edib dünya miqyasında müzakirə və narahatlıq mövzusuna çevirə bilməmişik. Halbuki əsrdə dünya xalqlarının fəal müdaxiləsi neçə-neçə taleyində həlledici rol oynayıb. Dünya ictimaiyyətinin diqqətini Cənubdakı vəhşiliklərə çevirmək lazımdır və bu vəzifə də biz yazıçıların öhdəsinə düşür!

Haşiyə: Ömür boyu bir çox beynəlxalq görüşlərdə, konqreslərdə, sülh və milli azadlıq uğrunda mübarizə hərəkatı müşavirələrində iştirak etmiş qocaman və hörmətli yazıçımızdan soruşdum: Siz demək olar ki, bütün qitələrdə olmusunuz, çox ölkələr gəzib, çox yerlərdə rəsmi çıxışlar etmisiniz. Şəxsi taleyiniz, ömür yolunuz da ikiyə bölünmüş Azərbaycanın balaca bir modeli, əks-sədasıdır. Həmin çıxışlarda heç Azərbaycanın taleyindən söz açmısınız? Bir az fikirləşib dedi: Axı, mən oralarda rəsmi nümayəndə kimi ölkəni təmsil edirəm, tək Azərbaycanı yox. Düz sözə nə deyəsən? Lakin bu düz sözün arxasında bir laqeydlik də duydum. Yəni dünyanın ən böyük ölkələrindən birinin vətəndaşı olmaq və bu danılmaz faktın gətirdiyi arxayınçılıq, hüquqlar bizi öz xalqımızın taleyinə laqeydliyə məcbur edirmi?! Məgər bizim ölkənin apardığı sülh siyasəti, dünya xalqlarının azadlığı, milli suverenliyi və bərabərliyi uğrunda ardıcıl mübarizəsi başqaları kimi Cənubi Azərbaycan da aid deyil?! Kim deyir ki, Sovet vətəndaşı olmaq öz ata ocağını və onun qayğılarını unutmaq deməkdir? Əksinə, bizim quruluş yazıçılara öz millətinin mənəvi, ictimai və iqtisadi problemlərinə heç vaxt görünməmiş bir genişliklə müdaxilə imkanı verir. Belə bir vəziyyətdə yazıçının laqeyd, bitərəf mövqeyinə nə ad vermək olar?!

Laqeydlik ürəyin ətrafını bürümüş elə bir piy qatı—dəmir pərdədir ki, insanı düşünməkdən qoyub, onun qanadını qırır və qısa ömrün bütün gözəlliyi itir!

* * *

Qırğınlar bu gün də davam edir. Xarici qəzetlərın birində gördüyüm karikatura bu qırğının mahiyyətini açır: İran-İraq döyüşlərinin cəbhə xətti. İki müxtəlif geyimli ordu üz-üzə. Ancaq biri İraqın, biri İranın mənafeyi uğrunda vuruşanların hər ikisinin altından yazılıb: ”azərbaycanlı” . Bədbəxt qardaş! İran artilleriyasının atəşi altında Mosulda, Kərkükdə külə dönən də sənsən, İraq təyyarələrinin dağıtdığı Təbriz evlərindən didərgin düşən də!

İranda ”islam irticasının” törətdiyi vəhşiliklər heç bir sağlam düşüncəyə sığmır. Allahın şəninə-şövkətinə ehtiram və ya ”həqiqi inam” adıyla adamları öldürür, onlara olmazın işgəncələr verirlər. 1984-cü ilin sentyabrında isə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının insan hüququ komisyonunda İran nümayəndəsi doktor Rəcəbi demişdir: ”Bədən cəzası tədbirləri və yaxud edamlar islam qanununa uyğun həyata keçirilirsə onları işgəncə və cəza adlandırmaq olmaz...” Zindanlarda olan qızları öldürməmişdən əvvəl zorla fanatiklərə ərə verirlər ki, savab işlər onların günahlarını azaltsın. Digər tərəfdən, edamdan əvvəlki belə vəhşilikləri bununla izah edirlər ki, ” bakirə qızlar birbaşa cənnətə gedə bilməzlər”. Budur Xumeyni rejiminin ” xeyirxahlığı”!..

Zindanlarda işgəncələr ardıcıl davam edir. Belə ki edama məhkum olanları öldürməzdən əvvəl qanını alırlar ki, müharibədə yaralıları müalicəsi üçün istifadə etsinlər. Bu faktları biz Fransa Ümuməmək Federasiyasının orqanı olan ”Fəhlə həyatı” qəzetindən götürmüşük.

* * *

...Qatar Araz boyu irəliləyir. Hər iki sahildə boylana-boylana qalmış qalaların, xaraba şəhər yerlərinin, boşalmış kəndlərin gözümə alov dolduran mənzərələri bir-birini əvəz edir.

O kəndlər yenə boşalır, o şəhərlər yenə daşıdılır, qarşı daşdan gömgöy yamacları dolana-dolana naməlum bir məchulluğa varıb gedən yollar yenə də yurdun igid oğullarını gedər gəlməzə aparır.

Nağıl, yoxsa günümüzün faciələri. Xumeynini yaratdıği islam diktaturası, yaxud mövhumat başıpozuqluğundan indi də hər il minlərlə cənublu yaxa qurtarıb qaçır, dünyaya səpələnir. Onların bir hissəsi yenə də bizə pənah gətirir. Bir neçəsi ilə görüşüb söhbət etmişəm. İlahi, iyirmi-iyirmi beş yaşlı bu cavanlar gün görmək arzusu ilə bizə doğru necə can atıblar, hansı əzablara dözüblər?!

İzini itirmək üçün paltarını soyunub, lüt, anadangəlmə, bir gecədə on kilometrlərlə yolu qaçanlar, azıb günlərlə meşədə qalanlar, yolda qəzaya uğrayanlar, qayadan uçanlar, çayda boğulanlar və nəhayət tutulub Xumeyni rejimi tərəfindən ayağından asılanlar... Hansını sayasan?

Biz onları nə qədər böyük məhəbbətlə qarşılasaq da, itkilərin yerini doldurmaq çətindir. Öz istedad və bacarıqlarını göstərmək üçün onlara yaxşı şərait yaratmağa çalışmalıyıq. Çünki bəzən onların xəyallarında qurulmuş sovet dünyası bir nadan çinovnikin soyuq əlləri ilə uçulub dağıdılır; ölkəmizin beynəlxalq nüfuzuna xələl gətirən laqeydlik ucbatından doğma qardaşlarımız burda duruş gətirmir, təzədən dünya yollarına düşür, Avropaya səpələnirlər. Halbuki Cənubi Azərbaycanda, Təbrizdə Sovetlər İttifaqına, bizim ideallarımıza böyük etiqad və inam var. Bu inamı sözdə yox işdə qorumaq lazımdır.

Bunu bizim ölkənin beynəlxalq mövqeyi, nüfuzu və beynəlmiləlçilik siyasətimiz tələb edir.

Avropa ölkələrində hara ayaq basmışamsa, cənublu bacı-qardaşlarımızla rastlaşmışam.

...Polşada gördüyüm bir azərbaycanlı ailəsini xatırlayanda ürəyimi təəssüf, sevgi qarışıq bir qəzəb də bürüyür. Fars hejmonluğundan, milli təzyiqlərdən qaçıb gedən ( bu barədə özləri söhbət saldılar ) cavan ər-arvad İrandan bu qədər uzaqda, daha heç bir təqibin olmadığı bir yerdə də öz aralarında farsca danışırdılar. Səni Vətəndən didərgin salan, səni məhv etməyə, yer üzündən silməyə, adını, dilini əlindən almağa çalışanın dilinə belə ehtiram mənə od vurdu! Görəsən, bu qul itaəti, bu heysiyyətsizlik haradan gəlir!

* * *

Tanınmış müğənnimiz Avropa qastrolunun təəssüratını jurnalda çap etdirmişdi. Bir epizodunu unuda bilmirəm. Londonda klassik Azərbaycan üçlüyünün — tar, kaman və dəfçalanın müşayiəti ilə ənənəvi xalq mahnılarımızı oxuyarkən çox həyəcanlı imiş. Burda, bu uzaq yad ölkədə bizim melodiyaları başa düşən olacaqmı? Lakin elə birinci mahnıdan sonra görür tamaşaçılar canlanıb, ikinci mahnıda salon ona səs verir, üçüncü mahnıda isə tamaşaçılar ayağa qalxıb onunla birgə oxumağa başlayırlar.

Avropa şəhərlərində biz cənublu bacı-qardaşlarımızla belə ”görüşürük ”!

* * *

Qatar gedir...İndi o Araza daha da yaxınlaşıb. Elə bil çayın üstü ilə gedirik. O tay Qarabağ, bu tay Zəngəzur... Mehri dağları. Qarşı zirvələr, taleyin acısına o qədər yaxınlaşıblar ki, sanki indicə başımız üstündə çiyin-çiyinə toxunacaqlar, qucaqlaşacaqlar. Araz da arada boğulub qalacaq. Hər şey eynidir, hər şey! dağ da, daş da, o taydan, bu taydan baxan adamların üzü də... Mehri stansiyası... Burdan yol qədim Zəngəzur ellərinə gedir. Mehriyə! Bu rayon Naxçıvanla Qarabağın arasındadır. Tarixən qədim Ərsakın tərkibində olub, alban torpaqlarıdır, indi də əhalisinin bir qismi azərbaycanlılardır.

Mehrini gəzib dolanmasam da kəndlərinin adını tələbəlik illərindən bilirəm. Ermənistanlı dostlarım, xüsusən də Hidayət o qədər danışıb ki, bu adlar beynimə ömürlük həkk olunub. Birinci kursda iri, mühasib dəftərində yenicə qopub gəldiyi Mehrini və ordakı ilk sevgisinin həsrətiylə şerlər yazırdı. Bu şerlərdə xatırlanan kəndlərin adındakı gözəllik məni valeh edir: Ağdərə, Maralzəmi, Mülk, Bənövşəpuç, Qanlızəmi, Püşgah, Taşəmir...

Bütün Ermənistan torpaqları tarixin izinə-möhürünə və həqiqətinə bənzəyən bu cür gözəl Azərbaycan adları ilə doludur. Dünyanın sərhədsiz vaxtlarında, sənin-mənim söhbəti olmayanda, bu iki qardaş xalq canbir-qəlbdir yaşayanda babalarımız bu diyarın dağına, dərəsinə gözəl adlar qoyublar. Bu adların hər birinin arxasında bir nəslin, bir elin tarixi dayanır.

...Qarşı sahildə bizim yola qoşa bir yol uzanır. Uzanır, tez də şaxələnir, qolları qıvrıla-qıvrıla dərələrdə yox olub, təpələri aşıb gedir. Hara? Təbrizə. Bu tayın bütün yolları Bakıya, Gəncəyə aparıldığı kimi, o tayın da bütün yolları Təbrizə aparır!

Son

Sabir Rüstəmxanlı

Təbriz

Elə sözlər var ki, ürəkdə doğurduğu duyğuları qələmə alsan bir kitaba sığmaz. Rus üçün Moskova Fransız üçün Paris Italyan üçün Ruma, Yunan üçün Atina, Türk üçün Istambul nədirsə, Azərbaycanlı üçün də Təbriz odur... "Bu söz də " Ana", "Yurd", "Vətən" sözləri kimi müqddəsdir və ürəyimizdə bitib-tükənməz fikir ümmanı yaradır.

Azərbaycan qəhərlərinin anası!: Yadellilərin vurduğu odlardan, amansız zəlzələlərdən yüz illər boyu dönə-dönə yerlə-yeksan olsa da təzədən tikilib ucalan nəsil-nəsil alim, şair, filosof, rəssam, sənətkar, sərkərdə yetirən, xalçası və miniatürləri, me'marlıq və zərgərlik inciləri, ipəyi və qab-qacağı, silahı və yeməkləri ilə bütün şərqdə şöhrət qazanan qocaman Təbriz!... Övladını sehrli əlləri təkcə Azərbaycanda yox, onun sərhədlərindən çox-çox uzaqlarda da yurdun sənət imzası kimi əbədiləşib.

Təbrizin səsi min illərin o üzündən gəlir. Tarixi araşdırmalar göstərir ki, şəhərin yaşı bizim eradan qabaq ikinci minilliyin əvvəllərindən bağlanır. Yə'ni Təbrizin təxminən dörd min il yaşı var. 1960-cı illərdə Ingilis arxeoloqları Təbriz yaxınlığında yerləşən qaratəpədə qədim ərzaq anbarları, e'malatxana və yaşayış evləri aşkar etmişlər. Bu yaşayış məskəni eramızdan əvvəl 2100-1900-cü illərə aid edilir ( b a x: s.m. okullahu, XIII-XVII əsrlərdə Təbruz şəhərinin tarixi. b.," elm", 1982, səh.37 ).

Sözarası. Nəcib bir insan olan iş yoldaşım M.Müciri Təbrizin köhnə Gəcil qəbiristanında 30-40-ci illərdə abadlıq işləri aparılmasından danışanda deyirdi ki, qəbiristan Gülüstan başına çevrilərkən yerin altından təxminən 15-20 mərtəbəli qəbirlər çıxırdı... itib torpaq qatına çevrilməmiş qəbrin üstündən ikinci bir qəbrin qazılmadığını nəzərə alsaq, həmin qəbiristanın yaşı 3000 ildən artıq olur.

Lakin Təbrizin inkişaf yolu çox mürəkkəbdir. Dörd min il ərzində zəlzələlər və ardı-arası kəsilməyən döyüşlər Təbirzi dəfələrlə yerlə-yeksan edib. O, gah böyüyüb, gah da dağıdılıb, adını-sanını itirib.

Bir mülahuzə. Təbrizin adını yazanların sayhesabı yoxdur. Bir çox nüfuzlu alimlər işin çətinliyini görüb, bu barədə elmi axtarış aparmaqdan əl çəkiblər. Axtarışı davam etdirənlər də hamı tərəfindən qəbul edilən inandirici bir söz deyə bilməyiblər. Təbrizin adının tarixi dolaşıq yollar keçib: " Mən elə bir şəhər tanımıram ki, onun adı Təbriz qədər mübahısələrə səbəb olsun". Bu, bir alimin e'tirafıdır. Təbrizin Tərbiz--Tərpəmək sözündən yarandığını söyləyənlər də var. Onu qədim Manna şəhəri Tarui--Tarmakis adı ilə başlayanlar da var. Bu mübahisələrdə həqiqətə yaxın yozumuIqrar əliyev verir, yəni Tarui Tarmakis sözünün Tarvi sözü ilə əlaqəsini göstərir. Lakin Tarvi sözünün yayılma coğrafiyası, nədənsə, alimlərin diqqətindən yayılıb, beləliklə də, Təbriz sözünü türk dilləri ilə başlamaq meyli həmişə şübhə ilə qarşılanıb.

Təbrizin qədim tarixinin türkdilli xalqlarla, daha doğrusu, bu sözün kökünün Azərbaycan dilinə bağlı olmasını göstərmək üçün xatırladaq ki, qədim tarixçilərin bir çoxu belə hesab edirlər ki, Təbriz Turan hökmdarı Alp ər Tunqa ( əfrasiyab ) tərəfindən tikilmişdir. ərəb alimi Təbəri isə Təbriz ətrafındakı Türkşəhərlərindən bəhs edir.

Ikincisi, Təbriz adlı yaşayış məskəni tək deyil. Onun adaşına Tumen vilayətində Türkdilli xalqların yaşadığı ərazidə də rast gəlirik. Bundan əlavə tavr kökü ilə bağlı müxləlif yer adları var. Tavriya, Tori, Toros və s.

Bizə belə gəlir ki, eyni kökdən yaranmış bu qədər sözü ayrı-ayrılıqda yozmaq olmaz. Tavr sözü hün-oğuz qrupuna məxsus qədim türk tayfalarından birinin adıdır. Tavroz-Təbriz adlı qədim qəbilə birləşmələri Azərbaycanın müxtəlif əyalətlərində, o cümlədən Təbrizdə yaşayıblar. Türkiyədəki Tovros dağları da adını həmin qəbilədən alıb.

Təbriz Azərbaycanın güzgüsüdür! Orta əsrlərdə onu Iranın "gözü və, çırağı" adlandırırdılar. Təbriz güzgüsü bu minillikdə Azərbaycanın bütün yüksəliş və şöhrət yollarını, eləcə də faciələrini boya–boy göstərə bilir.

Təbriz Azərbaycanın iste'dadının şah əsəridir! Yuz illər boyu qurulub, gözəlləşib. Lakin dünyanın elə bir bəlası da olmayıb ki, Təbrizdən yan keçsin.

Son iki min ildə Azərbaycanın paytaxt şəhərləri tez-tez dəyişilib. Qəbələ, Bərdə, ərdəbil, Marağa, Qanza, Qəzvin, Həmədan,şamaxı, Dərbənd, Gəncə, Naxcıvan, Bakı... ( xanlıqları da nəzərə alsaq Irəvan Şuşa, Lənkəran, Quba, Şəki və s. ) Bunların hər biri zaman-zaman məmləkətin baş şəhəri olmaq səadətinə qovuşub. Lakin bu səadət daha çox Təbriz boyuna biçilib.

Təbriz, XI yuzillikdə Rəvvadilər dövründə də, Azərbaycan Atabəyləri dövründə də (Naxcıvanla birlikdə) və nəhayət qızılbaş Səfəvi imperiyası dövründə də paytaxt şəhəri idi. XI-XVII əsrlər arasında Təbrizin çiçəklənmə və yerlə-yeksan olma dövrləri tez-tez bir-birini əvəz edir. Şəhərin əhalisi (I.P. Petruşevskiyə görə XV əsrin əvvəllərində Təbriz əhalisi bir milyona yaxın idi.) Gah yarım milyon ötür, bir milyona yaxınlaşır, gah da qırılıb yüz mindən də az qalırdı.

Demək olar ki, hər yüz, iki yüz ildən bir baş verən zəlzələ Təbrizin altını üstünə çevirirdi. Təkcə 1042-ci il zəlzələsində 40-50 min adam ölmüşdü.

...1369-cu ildə yayılmış vəba xəstəliyi isə Təbrizdə 300 min adamı həlak etmiş vəşəhərin əhalisi yarıbayarı azalmışdı.

...1386-cı ildə Toxtamışın hücumu zamanı Təbrizdə 10 min adam öldürülmüş, 100 min əsir alınmışdı.

...1430-cu ildə təbii fəlakətlər nəticəsində 100 min təbrizli ölmüşdü. Vəba xəstəlikləri müharibələrdən az ziyan vurmurdu.

...1640-cı il zəlzələsində 4900 ev dağılıb, 13 min adam ölmüşdü.

...1821-ci il zəlzələsində 8 min adam həlak olmuş-du.

Qətran Təbrizin XI əsrdə: " Dünyada Təbrizdən gözəl şəhər yox idi. əmin-amanlıqda, dövlət və qüdrətdə, yaxşılıqda və gözəllikdə... Orda cənnətdə olduğu kimi gözəl binalar var idi".

XIV əsrdə təkcə Təbrizin gəliri bütün Fransanın gəlirindən çox idi. Elə bir sənət sahəsi tapmaq olmazdı ki, Təbrizdə inkişaf etməsin. Orta əsrlər Təbrizi hətta kağız istehsal edirdi və şəhərdə xüsusi kitab və kağız mağazaları açılmışdı.

XVII əsrdə Azərbaycanda artıq mətbəə üsulu ilə nəşr işini bilən ustalar var idi.

Həmin dövrdə Təbriz universitəsinin 7 min tələbə-si, 450 müəllimi var idi.

Təbriz sənətkarları: Toxucular, qızıl tel hazırlay-an zərkeşlər, yelkənli gəmilər üçün örkən, ip toxuya-nlar, metal əridənlər, top tüfəng, barıt hazırlayanlar, me'marlar, heykəltəraşlar, rəssamlar, cildçilər, Şüşə istehsal edənlər, dəyirman daşı düzəldənlər və s. (M.s. Onullahi, göstərilən əsəri). Orta əsr səyyahları e'tiraf edirlər ki, dünyanın heç yerində öz işini belə gözəl bilən sənətkarlar yoxdur.

Təbriz sənətkarlarının şöhrəti, həm də bəlaya çevrilmişdi. Hər gələn basqıncı var-dövləti ilə yanaşı, Təbrizin sənətkarlarını da köçürüb aparırdı.

Teymurun vaxtında Təbriz ustaları Səmərqəndə köçürülmüş və Azərbaycan sənət ən'ənələrini də özləri ilə ort Asiyaya aparmışdılar.

...Sultan Səlim Çaldıran döyüşündən sonra 1700 təbrizli sənətkar ailəsini Istambula aparmışdı.

...Paytaxt Isfahana köçəndə I şah Abbasın əmri ilə Təbriz sənətkarları da öz doğma şəhərlərindən didərgin düşüb oraya köçürülmüşdülər.

Azərbaycan intibahı dövründə Təbrizdə də sənətkarların böyük təşkilatları yaradılmışdı. Dahi Nizami Gəncəvinin Gəncədə bağlı olduğu " əxi" qardaşlıq təşkilatı Təbrizdə də fəaliyyət göstərirdi. Bu təşkilat orta əsrlər Azərbaycanında ictimai fikrin yüksək inkişaf etdiyini, hətta, müəyyən nöqtələrdə sosiyalist dünya görüşünə yaxınlaşdığını göstərir.

Təbriz şərqin, Qərbin və Rusiyanın ən başlıca ticarət şəhərləri ilə bağlı böyük iqtisadiyyat mərkəzi idi. XVII əsrdə təkcə Qeysəriyyə bazarında 7 min dükan var idi

Saysız-hesabsız kəhrizləri, bir-birindən gözəl bağ və meydanları, yüzlərlə məscidi, bazarı, karvansar-ası, toxuculuq sənayesindən tutmuş, silahqayırmaya qədər, orta əsrlərin bütün sənət sahələrinin əhatə edən e'malatxanaları, bir sözlə, bütün bu cah-calalı ilə Təbriz, orta əsr səyyahlarının ifadəsincə desək: " yarımdünya idi".

Təbrizin mərkəzindəki meydanda 30 min tamaşaçı eyni vaxtda idman yarışlarına baxırdı. Meydanın ətrafındakı " Dövlətxana" binasında 20 min otaq var idi. Gündə bir dəfə ehtiyacı olanlara--aclara, dilənçilərə pulsuz yemək verilirdi.

Lakin Təbriz elə bir çeşmə idi ki, axmaqla quruyub tükənmirdi.

Orta əsrlər Azərbaycan tarixi bizim millətin faciələrini göstərmək baximindan çox ibrətamizdir. Taxt-tac, rəhbərlik uğrunda nə qədər qardaş qırğını, tayfa, nəsil müharibələri olar? Xüsusən Osmanlı-Səfəvi müharibələri Təbriz və Azərbaycanı xarabaz-ara döndərirdi. Təkcə XVI əsrin 30-50-ci illərində iki imperiyanın hakimiyyət və istila iddiası ilə, sünni və şiə ayrılığı bəhanə gətirilərək, xalq dörd dəfə müharibə meydanına atılmışdı, öz-özünü qırmışdı. Təkcə şah Təhmasibin hər dəfə Osmanlı qoşunu qarşısında geri çəkilərkən düşmən əlinə heç nə keçməsin deyə Təbrizi və başqa şəhərləri yandırıb, yolları, körpüləri məhv etdirilməsini xatırlayanda o dövrdə xalqın nələr çəkdiyi aydın olur.

Təkcə 1586-cı ildə Osmanlı paşasının əmri ilə 20 min təbrizli öldürülmüşdü.

Bütün bu qırğınlar nəticəsində Təbriz əzəlki şöhrətini itirirdi və XIX əsrin əvvəllərində şəhərin əhalisi az qala on dəfə azalaraq təxminən 50-60 min nəfərə enmişdi.

Bütün bu keşməkəşli yollara baxmayaraq Təbriz heç vaxt öz quruculuq, yaradıcılıq ruhunu itirməmişdir.

Təbriz Azərbaycan tarixşünaslığının mərkəzi idi. XII əsrdə yazılmış "Azərbaycan tarixi" əsərinin müəllifi fəxrəddin ibi əl Müsənna da, məşhur tarixçilər əhməd Ibi Məhəmməd ( XIV əsr ), Həsən bəy rumlu,Iskəndər bəy Münşi, Vəlixan Şamlu bicən, Nizaməddin Şami də təbrizlidir. Rəşidəddinin məşhur " Cami ət-təvarix " təbrizdə yazılıb və Azərbaycan tarixşünaslığına güclü təkan verib.

Orta əsrlərdə Təbrizi soyadş ilə onlarda nücum, riyaziyyat, təbabət, fəlsəfə, məntiq, qrammatika, coğrafiya alimi yazıb yaratmışdır.

Məşhur səyyah Şardən orta əsr azərbaycanlıların haqqında yazır: " Onlar hətta çinlilərdən də irəlidə gedirlər. Onlar alim və tələbələri sevirlər. Bütün həyatlarını elm və biliyə sərf edirlər. Ailəli olmaq çox uşaqlılıq, məqam və vəzifə, hətta yoxsulluq onları elm ilə məşğul olmaqdan çəkindirmir".

Azərbaycan ədəbiyyatinin ən böyük nümayəndəl-ərindən Qətran Təbrizi də XI əsrdə Təbriz yaxınlığı-nda doğulmuşdur.

Orta əsrlərdə Təbrizin yetirdiyi bütün söz ustalarının adını burada sadalamaq imkan xaricindədir.

Təbriz me'marliq məktəbi nəinki Iranın, habelə Türkiyə, Orta Asiya və Hindistanın memarlığına böyük tə'sir göstərmişdir.

Türkiyəyə əsir aparılmış əli Təbrizi sonralar Istambulun baş me'marı olub, Türkiyə me'marlığının əsasını qoymuşdu.

Təbriz Azərbaycan xalçaçılığının mərkəzi idi. " Türk xalçaları" adı ilə məşhur olan Təbriz xalçaları dünyanın bir çox muzəyini bəzəyir. Dünyanın ən nadir və qiymətli xalçalarından olan"şeyx Səfi" 1539-cu ildə toxunub və indi Londonun Viktoriya-Albert muzəyində saxlanılır.

Təbriz rəssamlıq, miniatür və xəttatlıq məktəbləri bütün şərqdə tanınırdı.

Təbriz tarixinə həsr olunmuş kitablardan aldığım bu qısa qeydlər şəhərin tariximizdəki böyük yerini göstərə bilirmi?

Yüz illərin yüz-yüz fəlakəti Təbrizin böyük ruhunu sarsıda bilməyib.

Təbriz yenə də öz ana döşündən yurdun böyük övladlarına və əsrin inqilab havasına süd verib.

Təbriz yaşayır və yaradır.

Təbriz mübarizə aparır.

Təbriz bir gün qələbə çalacağına inanır və onun bu inamı dalğa-dalğa Cənubi Azərbaycanın bütün şəhər və kəndlərinə yayılır.

Təbriz yumoru. Təbriz bütün ruhu ilə nikbinliyə, şənliyə, zarafata köklənmiş bir şəhərdir. Bunu bilməyən adama Təbrizdə baş çıxarmaq çətindir. Təbrizli elə bilir ki, onun zarafatının qabağında dayanan tapılmaz. Lakin...

ətraf kəndlərin birindən kasıb, avamyana kişi Təbrizə bazarlığa gəlir. Elə səhər ertədən işini görüb qurtarır, meydanın bir tərəfində kölgəlik tapıb oturur, gözləyir ki, axşam düşsün, kəndə kedənlərə qoşulub evinə qayıtsın. Elə oturduğu yerdə onu yuxu tutur, mürgüləyir. ətraf dükanlardakı cüvəllağılardan birinin gözü kişini alır. Piştaxtanın arxasında özünü məşğul göstərsə də, bığaltı qımışa-qımışa xurma yeyir və çərdəklərini də kişiyə atır. Birinci çərdək üzünə dəyəndə oyanır, özünü o yerə qoymadan gözaltı izləyir ki, ona sataşan kimdir. Ikinci çərdək atılanda kişi dükançını görür və halını pozmadan mürgüləmkdə davam edir. Yarım saat, bir saat belə... Sonra kişi yuxudan oyanıb gərnəşır, yaylığını çıxarıb qabağına sərir və asta-asta üzünə-gözünə dəyib ətrafına səpələnmiş xurma çərdəklərini yiğir. Yaylığın arası dolur. Kişi bağlamanı götürüb durur və dükançıya yaxınlaşır. Bağlamanı ona uzadır deyir:

-əmioğlu, zəhmət olmasa çək görək bu bağlama nə qədər gələr.

Dükançı təmkinlə, halını pozmadan bağlamanı alıb tərəzinin gözünə atır, o biri gözünə də çəki daşı qoyub dedir:

-Bir girvənkədən artıqdır!

Kəndçi sakitcə əlini uzadır, lakin bağlamanı götürmək əvəzinə çəki daşını götürür və dükançının kələsinə vurur:

-Mən iş adamıyam və atdığın çərdəkləri qaytarıb tək-tək sənin başına vurmağa vaxtım yoxdur, -deyir,-ona görə də borcunu birdən qaytarıram!

Mənim də tarıx boyu üstümüzə yağan tolamazları tək-tək qaytarıb, sataşanların özünə atmağa imkanım yoxdur. Bəlkə də bir gün kəndçi müdrikliyi köməyimə gəldi...

Araz Naxcıvandan keçəndə durudur. Qaradağ dağlarından axıb gələn, suyu qırmızıya, qan rənginə çalan qoturçay ona qoşulur... Uzun müddət suları qarışmır. Araz ikirəngli axır, bir sahılı duru, bir sahili bulanıq, qırmızı xeyli aşağıda nəhayət, iki su qovuşur, bulanıq durunu üstələyir və Arazın qırmızımtıl rəngi yaranır.

Qorxuram ki, nə vaxtaca mən də ömrümə vurulan bu ayrılıq dağına, bu ikiliyə, bu bulanıq sulara vərdiğkar olub, taleyimlə barışam.

Bur nrokuror əostum zarafatla əeyurbu: kaş Arazın üstündən yollar açıla! Hər şeyi atıb Cənuba gedərdim. Orda bir kolun, bir ağacın prokuroru olmağa da razıyam.

Mənim də ən böyük arzum nə vaxtca o tayda adicə bir ibtidai məktəb müəllimi işləməkdir. Təki yollar açıla!...

Kaş yollar açıla... Bu, qanlı-qadalı tarıx yaşamğı ağsaqqal, qəmim bir xalqın 159 illik arzusudur!...

Araz axır... Qatar gedir. Araz qayaların dar məngənəsindən çıxıb geniş vadiyə yayılır. Araz boyu düzənliyin, Arazbasarın bitib-tükənməyən bir hekayəti var hardan bağlayasan, gözəl təbiətindənmi, mərd adamlarındanmı, yoxsa üstünü ot basmış, addım səsinə həsrət qalan körpülərindənmi?...

Qarabağ dağlarının pillə-pillə enib Araza qovuşduğu yerdə, Cəbrayıl rayonunun ərazisində bir-birindən 200-250 metr aralıda iki qədim körpü var. Cənubla şimalı birləşdirən Xudafərin körpüsü, Sınıq körpü...

Yer üzündə bircə nəfər azərbaycanlı tapmaq olmaz ki, bu körpülərə sakit baxa bilsin. ən ölü ruhlusu da ən soyuqqanlısı da burda səksənib dayanacaq, içindən nə isə bir sızıltı keçəcək.

Körpüləri ilk ziyarətimi xatırlayıram. əvvəlcə Xudafərinə baxdıq. Dağdan və qırmızı kərpicdən tikilmiş körpü səkkiz əsrdir ki, zamana və Arazın gur sellərinə sinə gərib dözür. Üstünü ot basıb...

Körpünün o sahilə qovuşduğu yerdən azca aralı təpənin üstündə qəribə bir qala var:

"Gözətçi qalasıdır!" --deyə körpünün bu tərəfinə söykənmiş Xudafərin kəndinin kişiləri izah edirlər:--"Dərbənddən Balakənə, ordan da Təbrizə-Azərbaycan dağlarında belə gözətçi qalaları çoxdur! biri də bax elə bizim kəndin üstündə--Diri dağdadır. O taydakı ilə əkiz qardaşa oxşayırlar!"

Necə gözəl dedilər! əkiz qardaşa oxşayırlar. Qarşı sahillər də, qarşı dağlar da, üz-üzə dayanan qalalar da, o sahildən yolla ötüb keçən adamlar da...hamısı əkizdir!

Bir az yuxarıdakı Sınıq körpünün bir neçə tağı uçub tökülsə də öz tikilişinə görə daha əzəmətlidir. Sütunlar sanki sualtı qayalara bitişibmı kimi görünən nəhəng dağlardan hörülüb. Nədənsə, yadıma antik me'marlığı salır bu körpü. Dağılmış tərəfdən baxanda körpünün içində mağaraya iki deşik görünür. Sən demə bu deşiklər körpünün içi ilə o başadək uzanır və onun möhkəmliyini qoruyur.

Dəstədən ayrılıb bu uçuq sütunların birinin üstünə qalxıram. Gözümdə yaş gilələnir. Sonra da düşüb sudan dikələn bir qayanın üstündə otururam, ayaqlarımı dizə kimi Araz sularına salıram. Araz və onun sularında əks olunan o taylı dağlara baxıram. Su gözümü axırdır. Sanki çayyuxarı üzüb gedirəm...

Haşıyə. Aradan iki il keçəndən sonra yenə körpülərə baxırdıq. Xudafərin kəndinin kişiləri: "baxın-baxın !--dedilər,--bir azdan bu " Sınıq körpü" suyun altında qalacaq ". Sonra da kənd camaatı körpüyə belə e'tinasız münasibətdən xeyli hiddətlə danışdılar. Sən demə bu yaxınlarda Araz dəryaçasının tikilişinə başlanacaq. Bənd də düz elə bu " Sınıq körpü" nün yerindən salınır.

Düzü heyrətə gəldim. Tarixin alovlarından iki körpü çıxarmışıq, onun da biri Sınıq...hər ikisini də ot basıb, indi də ağına-bozuna baxmadan, ürəyimiz ağrımadan onu suyun, bəndin altında qoyuruq. Ona görə ki, burda sahillər daha çox yaxınlaşıb, bənd qısalacaq, qənaət ediləcək... Qənaət! Gör bu qəpik-quruş qənaətə xalqın nə boyda bir sərvəti qurban verilir?!

Zəngilan və Qubadlı rayonları arxada qalıb. Araz da tələsir, qatar da. Lakin mən burda dayanıram.

Solda qarlı zirvələri buludlardan seçilməyən, ilğıma bürünmüş Qarabağ dağları, Kiçik Qafqaz silsilələri görünür və ana nəvaziylə məni səsləyir. əlvida, Araz! Ayrılıq, yenidən görünmək üçün!...