سولئیمان اوغلو

اوُلوسال خوُرداد آیاقلانماسی: دوشونسل بیر یاناشیم

آچیقلاما:(آشاغیدا اوخویاجاغینیز آیریشدیرما(آنالیز)؛ یالنیزجا بیر ساو(تئزیس) اولاراق، آلغیلانمالی دیر. آلمان دوشونورو هابئرماس(j. Habermas) دئمیشکن: اوخویوجولارین یئتکین اوُس(عقل)لاری، اولغون دوشونجه لری ایشیغیندا، آیریجا سؤیله شیملر(دیالوکلار) ؛ تارتیشمالار، الشدیریلرله گلیشه بیلیر).

خوُرداد آیاقلانماسی؛ ایلک اوُلوسال-کوتله سل دئوینیم(حرکت) اولاراق، گونئی آذربایجان تورک اوُلوسونون، چاغداش تاریخی نین «آیدینلانماجی- قوُرتولوشجو» سوره جی نین ده، بیر باشلانقیجی گیبی، کندی سارسیلماز وارلیغینی گؤزلریمیزین اؤنونده سرگیله میشدیر. کیمی آذربایجان آیدینلاری؛ بو گؤرکملی، اولدوقچا درین، گنیش دئوینیمی، یالنیزجا سیاسال-توپلومسال اولاراق، دگرلندیرمکده دیرلر. یا دا ان آزیندان؛ یالنیزجا بو آچیدان، اوُلوسال خوُرداد آیاقلانماسینی، اینجه لمه یه، آیریشدیرما(آنالیز ائتمه یه)یا قالقیرلار. بو چئشیت یاناشیمین؛ نه دئنلی(قدر) یئترسیز، آیریجا یانیلتیجی اولدوغونو آنلاماق ایچین، یوُرویوشلرده، گؤستریلرده سسله نن «ساوسؤز»لری (سلوگانلاری/شعارلاری) بیر کئز داها تیتیزجه سینه گؤزدن گئچیرمک گرکیر.

اوُلوسال خوُرداد آیاقلانماسی؛ گنل گونئی آذربایجان «آیدینلانماجی-قوُرتولوشجو» دئوینیمی ایچه ریسینده، اله آلینماسی گرکن، تاریخسل بیر اولغو(واقعه-فاکت)دور. آیریجا بو دئوینیمین؛ کؤکلری نین داها چوق اسکیلره دایاندیغینا قارشین(رغمن)؛ گوچله نمه سی، یاییلماسی، گنیشله نمه سی، قاپساملی یئنی بیر آشاما(مرحله)یا گیرمه سی ایسه، داهادوغروسو، سوویتلر بیرلیگی نین چؤکوشو ایله قوُزئی آذربایجانین، یئنیدن باغیمسیزلیغینا قاووشدوقوندان سونرا باشلادیغی دا، دانیلماز بیر گرچک دیر.

دوغال اولاراق؛ 1990 اؤنجه سی دیلسل، کولتورئل «اوُیانیشجی» دئوینیمین ده کؤکلرینی، گونئی آذربایجان تورکلری نین تاریخسل اورتاق بیلینچ آلتی(=قاموسال بیلینچ آلتی)لاریندا یئرله شمیش، باشدا «تبریز اؤزئک(مرکز)لی مشروطیت دئوریمی» اولماق اوزه ره، اؤزللیکله «21 آذر دئوینیمی» ایله «دئوریم سونراسی»(1981لرده) اورتایا چیقان، شریعتمدارچی «باش قالدیری»(عصیان)دا آراماق گرکیر.

گنل لیکله هر بیر دئوینیمین؛ اؤزللیکله ده گونئی آذربایجان آیدینلانماجی-قوُرتولوسجو دئوینیمی نین، باشلیجا ایکی اؤنملی؛ اولوشدوروجو یاپیسال(ستروکتورال) آناتملی اولدوغونو ساپتاماق(تثبیت ائتمک) اولور:

1-سیاسال-توپلومسال-تاریخسل:(اوست یاپی اولاراق).

2- دیلسل-دوشونسل-کولتورئل: (آلت یاپی اولاراق).

منیم بورادا اله آلاجاغیم؛ خوُرداد آیاقلانماسینا گنل اولاراق، دوشونسل(فیکری) بیر باخیش اولدوغو ایچین، توپلومسال-سیاسال-تاریخسل بویوتلارینا توخونولمایاجاقدیر. بواسکیک لیگین؛ اوُزمان(متخصص) آرقاداشلارجا گیده ریلمه سینی اوُماریم.

اوُلوسال خوُرداد آیاقلانماسیندا؛ سسله نن ساوسؤزلر(سلوگانلار)، گؤز اؤنونه آلینیرسا، اوُلوسوموزون ایستکلری، دیلکلری، نه ایله نه لری آرادیغی دا، آچیقلیغا قاووشاجاقدیر. سؤزقونوسو ساوسؤزلردن(سلوگانلاردان)؛ چیقاردیغیم ایلکه لری آشاغی-یوُقاری، شؤیله سیرالاماق اولور:

آ)-تورکلوک (گنیش تورک دیل-کولتور جوغرافیاسی گؤز اؤنونه آلینمیشدیر).

ب)-اوُلوسال لیق (قوُزئی ایله گونئی آذربایجان-ین تاریخسل کولتور جوغرافیاسی وُورغولانمیشدیر).

ج)-ائگیتیم-اؤگره تیم-بیلیشیم-آنلاتیم(ایفاده) اؤزگورلوگو (چاغداش-مودئرن-لاییک کولتور جوغرافیاسی نین آلتی چیزیلمیشدیر).

بو اوچ ایلکه(پرنسیپ) ایله؛ گونئی آذربایجان تورکلری، «آناتمل کیملیک»لرینی ده اورتایا قویموش اولورلار. «کیملیک» (بورادا «اوُلوسال کیملیک»)؛ آدلانان قاورامین اولوشما-گلیشمه سوره جی ایسه، آیرینتی(دئتآی)لارا گیرمه دن، اولدوقچا گنل بیر بیچیمده اله آلیناجاقدیر. کولتور فلسفه جیلرین ده؛ وورغولادیغی اوزه ره:«بیره ی(فرد)ین ایلک اؤنجه، کندی سییله باشقا بیره یلر، سونرا ایچینده یاشادیغی توپلوملا باشقا توپلوملار، داها سونرا دا، ایلیشکین(آیید) اولدوغو سویلا، اوبیر سویلار آراسینداکی آیریم(فرق)لاری دوُیومساییپ-گؤرمکله باشلار. بو سورچده بیره ی؛ بیر کیملیک سورونو ایله قارشی-قارشییا قالیر». اؤزللیکله گونئی آذربایجان گیبی ؛ دیلی، کولتورو، تاریخی یاساقلانمیش، بوتون اؤزدئکسل(مادی)- تینسل(معنوی) وارلیغی تالانمیش بیر اوُلوسون، بو سورونو داها دریندن یاشاماسی، بیلینجینه وارماسی، اولدوقچا دوغال دیر. قوُشقوسوز؛ «باشقا»لاریندان اولان آیریمینی آلغیلامایان، بو آیریملارین آییرتینا وارامایان، تاریخسل-جوغرافیاسال-سویسال دگرلر بوتونونو اولوشدران، «اوُلوسال کیملیگی»، بیر دیلسل، دوشونسل، کولتورئل تمل وارلیق گیبی، «بیره یسل من لیک» اولاراق گؤره مه ین کیشی نین، من لیگی ده، کیملیگی ده، اوُلوسچولوغو دا، اولاماز. بؤیله جه: «آیریملی لیق»دان «من لیک»لر، منلیکلردن «کیملیک»لر، کیملیکلردن «اوُلوس»لار، اوُلوسلاردان ایسه، «اوُلوسچولوق»لار دوغار. اوُلوسچولوق دئدیگیمیزده؛ کندی کؤکونده بیر «کیملیک سورون=پروبلئم»واولاراق، اوُلوسال بیر «بیلینچ له نمه» سوره جی دیر داها دوغروسو. بو باقیمدان؛ اوُلوسچولوق دوُیغو-دوشونجه سی، بلیرلی(معین) بیر «بیلینچ*» ایله یئتکین، گلیشمیش بیر «دیل» ایله «کولتور» اولغونلوغونو دا گرکلی قیلاراق، «بیره یسل من لیک» قاورامییلا گؤستره جگیم، تمل وارلیق اوزه رینه قورولماقدادیر.

«بیره یسل من لیک»؛ فلسفه جه بیر قاورام اولاراق، دئکارت(Descartes)ین اونلو(مشهور) «دوشونورم؛ اؤیله ایسه وارام» ایلکه سیندن قایناقلانماقدادیر. بیلیندیگی اوزه ره؛ ایلک کئز اولاراق، مودئرن فلسفه ده، دئکارت «منEgo**»ی «دوشونن تؤز(جئوهر)» اولاراق دگرلندیره رک، «مودئرن اؤزنل لیگین=سوبژکتیویته نین» ده قوروجوسو اولموشدور. «من»؛ بیر کیمسه نین کیشی لیگینی اولوشدوران تمل اؤگه(عنصر) اولاراق، «بیره یسل بیلینچ» ایله «من لیک بیلینجینی» ده اولوشدورور. «من»؛ اؤزللیکله بیره یسل لیگین تمل داشی اولان «اؤزنه»(فاعیل) اولاراق، بوتون بیلگی لرین اؤزنه سی، نسنه سی دیر ده. دئکارتدان سونرا؛ اؤزللیکله آلمان دوشونورو فیشته(Fichte) فلسفه سی نین تمل قاوراملاریندان بیری اولاراق: «من» سالتیق(مطلق) یاراتیجی ایلکه دیر، گیبی اورتایا قونولور. بو آرادا؛ «بیلینچ» کندی سینی من لیک نیته لیگی ایله «من-اولمایان=Non-Moi»دان آییریر. «ائورن»ه قارشی قویان «من» اولماسایدی، «من اولمایان=ائورن» ده اولمازدی. ائورن؛ «من اولمایان» دیر، دئر فیشته(Fichte). بو آنلامدا «من» «بیلینچ»ین اؤزدئشی دیر. باغیمسیز بیر ائتمن(عامل/فاکتور) اولاراق، یاراتیجی «من»نین اوچ تمل یاپی یی ایچه ردیگی ده، گؤزاؤنونه آلینمالی دیر: دوشونسل لیک، دویغوسال لیق، ایسته نچ(اراده). بیر سیرا فلسفه جیلره گؤره؛ هئگئل(Hegel) «من»نین ان گؤزل تانیم(تعریف)ینی یاپمیشدیر: «من» کندی نین بیلینجی دیر.

بورادا اله آلدیغیم «بیره یسل من/ لیک***»؛ بیره یین، کندی وارلیغی نین بیلینجینه وارماسی، کندی وارلیغی نین بیلینجی آیریمیندا اولماسی اولاراق، ایلک اؤنجه کندی من لیگی نین آیریلماز اؤگه سی اولان «کیشی لیگی»( شخصیت) ده اورتایا قویار. «کیشی لیک»؛ ائورنده یئرینی بولموش؛ بیر کیمسه یه اؤزگو(خاص) بلیرگین اؤزللیک، تینسل نیته لیکلر ایله کیشی نین اؤزه ل اؤز یاپیسی، ایرا(سجیه/کاراکتئر)سی دئمکدیر. کیشی لیگی؛ اؤزگور بیر بیره ی اولاراق یانسیتان، بلیرگین لشدیرن ائتمن ایسه، «بیره یسل من لیک»دیر. آیریجا؛ «بیره یسل من لیگه» واران بیر کیمسه، کندی کیشی لیگی ایله «بیره یسل بیر کیملیک» قازانیر. «ائییتیشیمسل(دیالئکتیک سل)» بیر ایلیشکده بولونان بو «آلت کیملیکلر»، سورکلی بیر-بیرینی ائتکی له مکده دیرلر. بؤیله جه؛ بیره یسل من لیک، بیره یسل کیملیگی، بیره یسل کیملیک ایسه، «اوُلوسال کیملیگی» اولوشدورار. اوُلوسال کیملیک؛ اوُلوس ایله اوُلوسچولوغون آناتمل یاپیسینی دا اولوشدورار. بو اؤگه لرین اولمادیغی بیر توپلومدا، گرچک آنلامدا، مودئرن، اؤزگور بیر اوُلوس ایله اوُلوسچولوقدان قونوشولاماز.

آیریجا؛ اوُلوسچولوق مودئرنلیگین(مودئرنیته نین) قاچینیلماز سونوجو اولاراق، مودئرن دوشونجه تاریخی نین ده، آیریلماز بیر پارچاسی دیر. هر اوچ ایلکه ده؛ مودئرن قونو-قاورام اولدوقلاری ایچین، مودئرن یؤنتم(مئتود) ایله مودئرن دوشونجه چرچیوه سینده آراشدیریلیپ-ایرده لنمه لی دیر. باشقا بیر دئییشله؛ مودئرن بو اوچ ایلکه یی اورتایا چیقاران، داها دوغروسو مودئرن باتی فلسفه سی ایله «آیدینلانماجی دوشونجه»نین، دوغال اورونو اولدوغو دا، گؤزدن قاچیریلمامالی دیر. بو اوچ ایلکه یی بوشو-بوشونا؛ تورک-ایسلام تاریخینده آرایانلارین، هئچ بیر سوموت(کنکرئت)، گرچک سونوجا وارامایاجاقلاری نین دا، بورادا آلتینی قویوجاسینا چیزمک گرکیر.

قونویو سوردورمه دن؛ گرکلی ساندیغیم «آیدینلانما/آیدینلانماجی» ایله «اوُلوس/اوُلوسچولوق» قاوراملارینا، قیسا بیر آچیقلاما گتیرمه نین، اولدوقچا یارارلی اولدوغونو سانیرام:

«آیدینلانما/آیدینلانماجی دئوینیم» دئدیگیمیده: اون یئدینجی یوزییلدا اینگیلئره ده؛ ف. بیکن(Francis. Bacon)، لوکه(John Locke)، هوبس(Thomas Hobbes) هوم(David Hume) گیبی «دئنه یجی»(آمپیریست)لرله باشلامیش، اون سکیزینجی یوزییلدایسا، فرانسا ایله آلمانیادا اولغونلاشمیش، بوتون آوروپا-دا ائتکین(فعال/اکتیو) اولموش، دوشونجه بیچیمینی ائرئک(قصد/مقصد) له ییره م. آیریجا بو دئوینیمین؛ ائگه من(حاکیم) اولدوغو دؤنم، «آیدینلانما چاغی»(اوُس چاغی) دا آدلاندیریلمیشدیر.

قارانلیق چاغین ایلکل، باغناز(فاناتیک)، ایناقسال(دوگماتیک) اوُس قارشیتی اینانچلارینا یؤنه لیک کسکین، آجیماسیز بیر الشدیری(تنقید) یوروتن آیدینلانماجی دوشونورلر ایچین: باشدا دینسل-تؤره سل(اخلاقسال) اینانچلار اولماق اوزه ره؛ یالنیزجا گنل-گئچر، ائورنسل اوُسون، الشدیرئل سوزگه جیندن گئچیریلن نسنه لر-اولغولار-اولایلار، گرچک اولاراق منیمسه نمه لی دیر. اؤزللیکله فرانسادا؛ دیدرو(Denis Diderot)، دالامبئر(Jean Le Rond d´Alembert)، ولتئر(Voltaire)، روُسو(J. J Rousseau)، منتئسکییو(Montesquieu) گیبی دوشونورلرین چابالارییلا کؤکلو-سویلو بیر دوشونجه بیچیمی اولاراق گلیشن، آیدینلانماجی دوشونجه یه گؤره: اینسان اوغلونون بیریجیک قیلاوُوزو(یول گؤستریجیسی)، «اوُسUS»(عقل)دور. اینسان آنلاییشی(ذهنییتی) ایله بیره یین بیلینجینی، بیلگی نین ایشیغیندا آیدینلاتما یؤنونده یوروین، آیدینلانماجی دوشونورلر: کندی چاغلارینی، «فلسفه جه الشدیری چاغی» اولاراق اینسانجیلیق، اوُسچولوق، ایره لی له مه جیلیک، ائورنسل جیلیک چاغی یاپدیلار. «دونیانین سینیرلاری دوغاجا دئگیل، اوُلوسال سینیرلارجا چیزیلی، اینسانسال بیر دونیا اولدوغو دوشونجه سی، «اوُلوس-بیره ی» قاورامینی، «امّت-کیلیسا» آنلاییشی اؤنونده اورتایا چیقاردی. دونیانین تانریجا یاراتیلمشدیرسا دا؛ او آرتیق، اینسان اوغلونون الینده دیر. بونا گؤره دونیا؛ اینسانلارین دگرلری، توتقو(ایحتراص)لاری، اوُموتلاری ایله قورخولارییلا بلیرله نن، اینسانسال بیر ائوره(فاز/مرحله) ده بولونماقدادیر. بو ائوره ده؛ اینسانین ائورنسل دوغاسینا سونسوز بیر اینانچ بسله نمیشدیر. آیدینلانماجی دوشونورلرین ساوسؤزه چئوریلمیش بیر اؤزدئییشلری(آفوریزملری) واردیر: اینسانسال اولاراق؛ هئچ بیر شئی مانا یابانجی دئگیلدیر. آیدینلانماجیلار: اینسان اوُسونو؛ بیلگی اؤلچوسو اولاراق دگرلندیردیلر. اؤرنه گین: اینسان وارلیغی اوُسلو بیر وارلیق اولدوقوندان؛ ریاضیاتین ان سویوت(مجرد)، ان قارماشیق(کومپلئکس/مرکب) دوغرو(حقیقت)لارینی آنلاما، آنلاییپ-اؤگرندیگی بو دوغرولاری ایسه، ائوره نه اوُیغولاما اولاناغینا دا یییه دیر، دئرلر. «اوُس» اینسانا؛ تاسارلانمیش(ذیهینده حاضیرلانمیش) گؤزلم(مشاهیده) ایله دئنه یلره(تجروبه لره) دایاناراق، دوغا(طبیعت)یلا ایلگیلی سورولار-سوروپ، یانیتلاما اولاناغی(ایمکانی) دا ساغلامیشدیر.

آلمانیادا؛ آیدینلانما دئوینیمی 1784 ده، اؤزللیکله اونلو فلسفه جی، کانت(Kant)-ین «آیدینلانما نه دیر؟ سوروسونا یانیت»، یازیسییلا باشلایاراق، فیشته(Fichte) شئلینگ(Schelling)، لئسینگ(Lessing)، گؤته(Goethe)، هئگئل(Hegel) ایله سوردورولموشدور. گله نکچی؛ دینجی، باغناز، گئریجی آنلاییشلارا قارشی، ایره لی له مه جیلیگی آماچلایان، آیریجا «قاتی/آری اوُسچولوغا» دا قارشی، دوُیغولارلا دئنگه له نن آراشدیریجی اوُسچولوغو ساوُونان، آیدینلانماجی دوشونورلرین دوشونجه لرینی، کانتI. Kant) قیسا بیر بیچیمده دیله گتیرمیشدیر: «آیدینلانما»؛ اینسان اوغلونون، کندی سوُچو یوزوندن دوشموش اولدوغو، ائرگین(یئتیشمیش/کماله ائرمیش) سیزلیک دوُروموندان قوُرتولماسی دیر. ائرگین سیزلیک ایسه؛ اینسانین کندی اوُسونو(عقلینی) قوُللانماماسی دیر... آیریجا چاغیمیز تام آنلامیندا؛ الشدیری چاغی اولدوغو ایچین؛ هئچ بیر وارلیق الشدیریدن قاچاماز. دین قوُتسال لیق آدینا، دئولت یاسالار(قانونلار) آدینا، بوشو-بوشونا الشدیریدن قاچیرلار.

اؤزه ت اولاراق؛ آیدینلاماجی دئوینیم، آوروپا دوشونجه اورتامینی، اؤزللیکله فرانسادا، آلت-اوست ائدیپ، بؤیوک فرانسا دئوریمینه ده یول آچاراق: اوُسون اوستونلوگونو، یاسالار اؤنونده ائشیت لیک(تساوی)، اؤزگورلوک(حریت)، بیره یسل لیک(فردیت)، لاییک لیک (دین ایله دئوله تین بیر-بیریندن آیریلماسی، اؤزللیکله ائگیتیم-اؤگره تیم آلانیندا) گیبی مودئرن چاغیمیزین، آناتملینی اولوشدوران دوشونسل-توپلومسال قاوراملاری، گرچک لشدیرمه یی ده باشاردی.

آچیقلانماسی گرکن ایکینجی قاورام ایسه؛ «اوُلوس ایله اوُلوسچولوق»دور. بیلیندگی اوزه ره؛ «اوُلوس اؤنجه سی» اوغوز تؤره سینده، اوُلوس، «بوُدون»(خالق/قوم)ون بیر پارچاسی ایدی. «اورخون آنیتلاری»ندا: «تورک اوغوز بگلری! بوُدون ائشیدونگ! اوزه تنگری باسماسار، آسرا ییر تئلینمه سه، تورک بوُدون، ایلی نگین-تؤرونگین کیم آرتاتی(اوُداچی ائرتی): تورک، اوغوز بگلری، تورک بوُدونو ائشیدین! اوسته گؤک باسماسا، آلتدا یئر دلینمه سه، تورک بوُدونون، ائلینی-تؤره سینی کیم بوزا بیله جکدی****؟...» دییه «منگو(ابدی) داشلارا» قازیلمیشدیر. بو دا؛ اوگونکو تورک توپلومونون، «بوُدونسال» تمل بیچیمینی آچیقجاسینا گؤسترمکده دیر آنجاق. «تورک دیلی ائتیمولوژی سؤزلوگو»نون یازدیغینا گؤره؛ «اوُلوس» سؤزجوگو: اسکی تورکچه ده کی«اولوش»Ülüşدن(بؤلوم، کسیم، توپلولوق آنلامیندا) گلمکده دیر. آیریجا «اولئشüleş» (بؤلوم، پای) ایله ائش کؤکه نلی اولاراق، «اوُلوشuluş» (اوُلوس، اؤلکه، اوُیغورجادا)، اولوشuluş (کؤی، ائل، کاشغرلی ده) آنلاملارینی دا ایچرمکده دیر. تورکلرده «ائل-اویماق-بوُدون-بویboy» بیرلشمه لرییله، اوُلو، گنیش خاقانلیقلارین قوُرولدوغو، تاریخسل، گرچک بیر اولغودور. آنجاق مودئرن اوُلوس آنلاییشی(ذهنییتی)؛ مودئرن دوشونجه نین اورونو اولاراق، اوُلوسال بوتونلوکلرین، دئمک، اورتاق دیل ایله کولتور دگرلری اورتایا قویان توپلوملارین، اون آلینجی-اون یئدینجی-اون سکیزینجی یوزییلاردا اولوشدوردوغو، «صنایع لشمه سونراسی» بیر قاورام دیر. اوُلوس(ناسیونNationلاتینجه: Natio «دوغماق»دان گلیر.) قاورامی؛ یئنی بیر اینسان توپلولوغو بیچیمی اولاراق، اوُلوسلارین دوشونسل، تاریخسل-توپلومسال-ائکونومیک اولوشماسی سوره جینده اورتایا چیقمیشدیر. هر اوُلوسون کندینه گؤره؛ اؤزگو(خاص) یاپیسال، گلیشیمسل، ائوریمسل(تکاملی)، چئوره سل(جوغرافیایی محیط)، دیلسل، کولتورئل، ائکونومیک اؤزللیکلری اولدوغو ایچین، بیر اوُلوسا باغلی اولما بیلگی سییله اولوشان «اوُلوسال بیلینچ»، تاریخسل سوره چده، او اوُلوسون بیره یلرینه، اوُلوسونون چیقالارینا قاتقیدا بولونما گؤره وینی (یورتداشلیق گؤره وی) ده یوکلر. بیر اوُلوسون؛ دوشونسل، توپلومسال، تاریخسل، ائکونومیک گلیشمه سییله بیریکن(ذخیره اولان)؛ اؤزدئکسل(مادی)-تینسل(معنوی) بوتون دگرلر، «بیره یسل من لیک» ایله «بیره یسل کیملیک» سؤزگه جیندن گئچیره ک، «اوُلوسال دیل» اوزه رینه قوُرولموش «اوُلوسال کولتورو» اورتایا چیقاریپ، تاریخسل سوره چده «بیر ی(فرد)»لرین اؤزللیکله «گؤنوللو قاتیلیمی»یلا، اؤزگور، باغیمسیز بیر اوُلوسو اولوشدورار. مادام دؤ شتئل(Madame de Staёl)ین ده وورغولادیغی گیبی: آنجاق اؤزگور اولان بیر اوُلوسون بللی بیر اؤزیاپیسی(کاراکتئری) واردیر. بو اؤزل اؤزیاپی اولمادان؛ گرچک آنلامدا مودئرن بیر اوُلوس اولوشاماز. سؤزقونوسو «اؤزیاپی» ایسه؛ مودئن آنلامدا، اوُلوسو اولوشدوران اؤزگور «من»لر ایله «بیره یلر»ین دوشونسل، کولتورئل، تینسل، تاریخسل اورتاق آنلاییشلاری دیر.

«اوُلوسچولوق»؛ مودئرن چاغیمیزین اینسان اوغلونا سوندوغو، باشلیجا ان اؤنملی دوشونسل-توپلومسال-سیاسال قاوراملاردان بیری اولاراق، چئشیتلی یؤنلردن ده یوروم(تفسیر)لانمیشدیر:

1- سیاسال-کولتورئل قوُرتولوشجو اوُلوسچولوق. «ائرکین(لیبئرال) اوُلوسچولوق» اولاراق دا آدلانان؛ بو تور(نوع) اوُلوسچولوقون دونیادا ایلک اؤرنه گی ایله اؤنده ری، (لئنین-ین ده وُورغولادیغی اوزه ره)، مصطفاکمال پاشا آتاتورک دور. آیدینلانماجی دوُشونورو ژان ژاک روُسو(Rousseau)نون؛ هر بیر اوُلوسون ائگه منلیک(حاکمّیت) حاققینا یییه اولدوغو ایلکه سیندن یولا چیقاراق، اینسانلیغین دوغال اولاراق، اوُلوسلار توپلولوقوندان، هر اوُلوسون آیری بیر کیملیگه یییه اولدوغونون، بویوزدن اوُلوسلارین اؤرگه نسل(اورگانیک) توپلولوقلار اولدوغونو اؤنه سوره ر. بو دوُشونجه ده؛ بوتون اوُلوسلارین ائشیتلیگی نین(تساوی) آلتی قویوجاسینا چیزیله رک، بیر دئوله تین سینیرلاری نین، اوُلوسلا اوُیوملو اولماسی نین گرکدیگی ده وورغولانیر.

قوُرتولوشجو اوُلوسچولوغون دوشونسل باشلیجا تمللری؛ «کولتورئل اوُلوسچولوق»دور. کولتورئل اوُلوسچولوغون دوشونسل تمللری ده؛ آلمان دوشونورلری هئردئر(Herder) ایله فیشته(Fichte) جه: اوُلوسون بوُدونسال(ائتنیک)، کولتورئل بیر وارلیق اولاراق، تانیملانماسینا دایانماقدایر. هئردئر؛ اوُلوسال بیر توپلولوغون اؤزیاپی سیندا بوُلونان، اؤنجه لیکله اونون دوغال(طبیعی) چئوره سی نین ائتکی سینین اولدوغونون آلتینی چیزه رک، اوُلوسون آییرت ائدیجی بیر دیل، کولتور، بوُدون تینی(خالق روحو)جه بیچیمله ندیگینی اؤنه سورموشدور. هئردئر(Herder)-ه گؤره«اوُلوس؛ توپلوم چئوره سینده کی دوغال اولاریلاردان ائتکیله نیر. بونا گؤره اوُلوسال بیر توپلولوغو باشقالاریندان آییران گله نک(عنعنه)، یاشاییش، دوشونجه بیچیملری ایله گله نکلر گیبی اؤزیاپیسال اؤزللیکلر اورتایا چیقار». او: اوُلوسلار چوق اسکیدن بری واردیرلار. گله جکده ده وارلیقلارینی سوردوره جکلری اولدوقجا دوغال بیر دورومدور، دئر. «اوُلوس-دئولت» قاورامی دا بو دوشونجه نین کؤکوندن قایناقلانمیشدیر.

2-یاییلماجی-عیرقچی اوُلوسچولوق(امپئریالیست-راسیست اوُلوسچولوق)؛ اون دوققوزونجو یوزییلدا، سؤمورگه جیلیگین یاییلماسی، گوچله نمه سییله اورتایا چیقاراق، «یئنیدن دوغوش=رؤنئسانس)» دؤنه مینه دک، گئرییه گؤتوروله بیلیر آنجاق بو تور اوُلوسچولوق. گنل لیکله؛ گئچمیشین بؤیوکلوگو سؤیله نی(اسطوره سی) ایله پارلاق اوُلوسال گئچمیش اؤزله م(حسرت)ییله یاشایان، سالدیرغان، عیرقچی، فاشیست بیر اوُلوسچولوغو یایاراق، باشقا اوُلوسلاری آشاغیلایپ، سؤمورگه جی-یاییلماجی: «یؤنه تن اوُلوس ایله یؤنه تیلن اوُلوس»، دوشونجه سینه دایانیر. آچیق اؤرنه گی آلمانیادا؛ «آریانیزم/آریاییزم» ایله اورتایا چیقمیش(اینگیلیس یازاری چمبئرلین(H. chemberlin)ین سایریلیقلی دوشونجه لرینه دایاناراق)، سونرالار ایسه، سؤزده فارس آیدینلارینجا «ایران»ا داشینمیش، ییرتیجی-فاشیست فارس رئژیملرینجه، گنیش بیر آلاندا اوُیغولانمیش، اوُیغولانماقدادیر دا.

چاغداش تورک تاریخینده؛ تورک دوشونورلرینجه قوُرام(تئوری)لاشدیریلمیش اوُلوسچولوق، تورکچولوک(یوسوف آقچورا، ایسماعیل کاسپیرالی، علی بگ حوسینزاده، احمدآقاوغلو، ضیا گؤک آلپ)، بیلیندیگی اوزه ره، مودئرن باتی دوشونجه سی ائتکیسی سونوجوندا اورتایا چیقمیشدیر. دوغرو-دوزگون؛ ایره لیله مه جی، اینسانجیل(هوُمانیست)، قوُرتولوشجو-آیدینلانماجی، بیلینچلی بیر اوُلوسچولوقون(تورکچولوگون) کؤکونده، دوغال اولاراق، «اوُس»(عقل) گیبی ائورنسل(جهانشمول)، بیر قاورام اولدوغونو ساندیغیم، «مودئرنیته» ایله «لاییک لیک» ده، بولونماقدادیر. تورک-ایسلام دونیاسیندا بو گرچگی دریندن آنلاییپ-قاورایان؛ بیریجیک اؤنده ر، مطصفاکمال پاشا آتاتورک، ایلک دوشونور ایسه میرزه فتحعلی آخوندزاده(باق! اؤزللیکله «اوچ مکتوب عین الدوله»یه) اولموشدور. مودئرنیته ایله لاییک لیگی منیمسه یه چالیشان بیر اوُلوس؛ اونو فلسفه جه بؤلونمز بیر «بوتون» اولاراق دا، منیمسه مه لی دیر. بو آیریلماز –بؤلونمز «بوتون»، آیدینلانماجی، مودئرن چاغیمیزین، مودئرن فلسفه سل دوشونمه(تفکر) سی اولاراق، کندی «اؤز»(ماهیت)ونده (دوغاسینا گؤره)، دین دیشی(غیری دینی)، اینسانجیل، کؤکلو، ایره لیله ییجی(پروگرئسیست) بیر دئوینیم دیر. بیلیندیگی اوزه ره؛ آیدینلانماجی لاییسیته ایسه، هر بیر چئشیت ایلکل(پریمیتیو)، بوش اورتاچاغ اینانچلارینی دیشلایان، اونلارین اوُس قارشیتی(ضد-ی عقل) ارک(اقتدار)لری ایله بوُیورقان(دیکتاتور)لیقلارینا کسکین، آجیماسیز ساواشیم آچان، ائورنسل اینسان اوُسونا گووه نن، اینسان دوشونجه سینه دن یولا قویولان، مودئرن توپلوم(دوزه ن)، مودئرن بیلیم ایله بیلیشیمی آماچلایان بیر دوشونجه بیچیمیدیر. آیدینلانماجی مودئرن فلسفه ایله دونیاگؤروشونو اولدوغو گیبی آلغیلاییپ، کندی توپلوموموزا اوُیغولاماقلا، یئنی، مودئرن، اینسانجیل، بیره ی(فرد)لر کیشی لیگی(شخصیتی) ایله اونون دوغال حوُقوقو اوزه رینه قورولموش، ائل ارکی(دئموکراسی)، اؤزگورلوک، یاسالار اؤنونده ائشیت لیک، اوُسسال(عقلی/عقلانی) بیر دوزه نه دوغرو یؤنه لمک، اوُلوسال خوُرداد آیاقلانماسی نین گؤزآردی ائدیله مز آماچلاری نین آراسیندا یئرآلماقدادیر.

بو اولکو(ülküایدئآل)لری گرچک لشدیرمک ایچین؛ ایلک اؤنجه قارانلیق چاغا ایلیشکین دینسل-سؤیلن سل(میتیک/اسطوره وی) اینانچلار ایله داشیل(فوسیل) لاشمیش-چوروک، گئری قویوجو، انگل له ییجی گله نک-گؤره نکلردن بوسبوتون سویوناراق، یئنی، چاغداش، مودئرن، اوُسچو(راسیونال) باتی دونیاسی نین دوشونجه ایله کولتور چئوره سینه گیرمه دن باشقا، بیر چؤزگه(چاره) ده یوقدور. موصطفا کمال پاشا-نین دا بلیرتدیگی گیبی؛ یئترکی «هر بیر قوپوشون، بیر قوُرتولوش یوُلا(مشعله)سی اولدوغونو» دریندن منیمسه یه لیم.

آیریجا اوُلوسال خوُرداد آیاقلانماسیندا؛ اوُلوسوموز، ایران ایسلام جومهورییتی نین چاغ دیشی، چوروک، باغناز «پان شیعیزم-پان فارسیزم»، فاشیست ایدئولوژی سینه قارشی قویاراق، اؤزله دیگی مودئرن، اینسانجیل ، ایره لیله مه جی، اوُسچو بیر چاغین کولتورونون دوشونجه اورتامی(محیط)نین چئوره سینه گیرمه یی ده، آچیقجاسینا دیله گتیرمیشدی.

بو دئوینیمده؛ هئچ بیر دینسل-اینانچسال ساوسؤز ایله سیمگه(سمبول) لرین اورتایا چیقمادیغی نین دا، بوُرادا آلتینی قویوجاسینا چیزمک گرکیر. بو اولدوقجا اؤنملی اولغو(فاکت)یو؛ سؤزده ایران ایسلام جومهورییتی نین، ایچه ریده کی فارس اپوزیسیونو ایله قارشیلاشدیردیغیمیزدا، اوُلوسال خوُرداد آیاقلانماسی نین نه دئنلی(قدر) اوُیغار(مدنی/سیویل)، ایره لیله مه جی، لاییک اولدوغونو دا آنلاماق اولور. بیلیندیگی گیبی؛ ایچه ریده کی سؤزده فارس اوپوزیسیونون چوغونلوغو، باغناز(فاناتیک)، ایناقچی(دوگماجی)، کؤکده ندینجی(فوُندامانتالیست)، اوسته لیک مودئرن باتی دوشونجه سی دوشمانی اولان، «ایصلاحاتچیلار» ایله «میللی-مذهبی» آدلاندیریلمیش، گئریجی-شووئنیست، دئموکراسی قارشیتی گوجلرجه یؤنه تیلمکده دیر.

سونوچ:

اوُلوسال خوُرداد آیاقلانماسینی دوشونسل آچیدان آیریشدیرمایا قالقینجا، سانیلدیقیندان داها درین، گنیش، آیریجا آیدینلانماجی-قوُرتولوشجو بیر دئوینیم اولدوغو دا اورتایا قونولور. گونئی آذربایجان تورک اینسانی؛ آرتیق مودئرن بیر اوُلوس اولما سوره جینه گیرمیشدیر. بو سورچده؛ ایلک آددیم کندی دیل ایله دوشونجه بیچیمینی، دینجی، گئریجی، باغناز فارس دیلی ایله دوشونجه سی نین کؤله لیگیندن قوُرتارماقدیر. گؤنئی آذربایجان تورک اینسانی نین؛ قوُرتولوشونون باشلیجا، مودئرن چاغیمیزین بوتون قارماشیق(مرکب)، چتین(مغلق) بیلیمسل-فلسفه جه قاورام-آنلاییشلارینی قارشیلاما اولاناغینا یییه اولان، «مودئرن تورکچه»میزدیر. باشقا بیر دئییشله؛ قورتولوشوموزون باشی-بئینی؛ کولتوروموزو اولوشدوران «دیل»میز، یوره گی ایسه، مودئرن چاغیمیزین فلسفه جه لاییک، ایره لیله مه جی، اوُسچو دوشونجه بیچیمی دیر. بو اولدوقجا آچیق گرچگی؛ دریندن آلغیلامایان کیمسه لر، یوزه یسل(سطحی) گونده لیک سیاسال لیقلارین توزاغینا دوشه بیلیرلر. گونئی آذربایجان تورک اینسانی نین؛ «تاریخسل یازغی»(تقدیر)سینی دگیشمه یه، یورولمادان چالیشانلار ایچین، گرچک باغیمسیزلیق، چاغداس اوُلوسال لیق(تورکچولوک/تورکچه چیلیک)، تام مودئرن آنلامییلا، اینسان اوغلونا یاراشیر، اینسانجا یاشامانین، ایلک قوشولو(شرطی)، کندی دیلی اوزه رینه قورولموش «اوُلوسال کولتورو» ائوره نینده یاشاماق دیر. یابانجی فارس دیلینده دوشونن بیر تورک؛ آچیقجاسینا، یابانجی بیر بئیین ایله دوشونن، «دوشونسل(فیکری) بیر کؤله»دیر. کؤله لیک آنلاییشی(مانتالیته سی/ذهنییتی) ائگمن اولدوغو سوره جه؛ قوُرتولوشدان قونوشماق دا یئرسیزدیر. گونئی آذربایجان تورکلری نین قوُرتولوشو باشدا؛ «اوُلوسال دیل ایله کولتورو» اولماق اوزه ره، چاغیمیزین ائورنسل مودئرن دوشونجه بیچیمینی دریندن قاورایاییپ، «دوشونسل کؤله لیک» آنلاییشینا سون قویماقلا، گرچک لشه جکدیر.

* «بیلینچ»؛ فلسفه سل آچیدان، هوسئرل(Husserl)ین دئدیگی اوزه ره: هرهانگی بیر شئیین بیلینجی دیر. توپلوم بیلیمسل باقیمدان ایسه: بللی بیر توپلومدا؛ اویه لرین اورتالاماسیندا اورتاق اولان اینانچلار، دویغولار کندینه اؤزگو(خاص) یاشامی اولان بللی بیر دیزگه(سیستم)یی اولوشدورور. بونو «اورتاق بیلینچ» (اورتاقلاشا/قاموسال/ بیلینچ) اولاراق آدلاندیریر، گؤرکملی توپلوم بیلیمجی دورکهایم(Durkeim).

** «من»؛ تین بیلیمجیلره گؤره: آنسال (ذهنی) سورکلی لیک(Continité mentale) اولاراق، تانیملانمیشدیر. بوندان دولایی؛ کیشی سل(شخصی) دویغولار ایله دوشونجه لر «من»-ه اؤزگو(خاص)دیر. داوید هوم(D. Hume) دا «من»ی: تین دوروملاری نین بیر-بیرینی ایزله ییشی اولاراق تانیملاییردی. آندره ژید(A. Gide): چئشیت لیکده آلغیلادیغیم شئی سورکلی «من»دیر، دئردی.

دینجی مسیحی دوشونور پاسکال(Pascal) بوتون دینجیلر گیبی؛ «من»ه قارشی چیقاراق: من تیسکیندیریجی دیر، دئییردی.

***«من لیک»(l` Ego)؛ تورک فلسفه آنسیکلوپئدی(اورهان خنجرلی اوغلو)-سی نین یازدیغینا گؤره: کیشی اوغلونون «من»ی اوستونده کی بیلینچلی بیلگیسی دیر... کیشی کندیسی اوستونه؛ کندینجه ائدیندیگی بیلگی یی، باشقالاری نین کندی سینی ناسیل گؤردوگو بیلگی سینه قاتاراق بن لیگینی اولوشدورور.

**** «تؤره»(Töre)؛ عوثمانلیجادا اخلاق: عرف، عادت، طبایع، سیرت، سجیه، عادت-ی طبیعه، عادت-ی مکتسبه، عادت-ی خیریه، حسن-ی اخلاق. گله نک-گؤره نک، گیبی آنلاملار داشیماقدا ایدی. تؤره بیلیم قوُراللاری نین بوتونو؛ «تؤره» سؤزجوگوییله گؤستره بیلیریز. «تؤره» دئییمی، اسکی تورک آغیزلاریندا «توره»(Türe) بیچیمینده :عادت، اصول، قاعیده، عرف، گؤره نک، یاسا، آیین(دین) آنلاملاریندا قوللانیردی (باق! «تاراما سؤزلوگو»، ت.د.ق ج 5، ص 3871).

بوگون «توره Türe» دئییمی، عربچه «حوقوق» دئییمی قارشیلیغی اولاراق منیمسه نمیشدیر. «تؤره» دئییمی؛ 1942 ییلیندا فلسفه تئریملری نین ساپتانماسی سیراسیندا «ت. د. ق»ونجا عوثمانلیجا عادت، اخلاق، فرانسیزجا (Moeurs) دئییملرینه قارشیلیق اولاراق، اؤنه ریلمیشدیر(باق! «فلسفه و گرامئر تئریملری، ایستانبول 1942 ص89). «تؤره بیلیم» دئییمی ده «اخلاق، علم-ی اخلاق» (فرانسیزجا:La Morale/ L´ethique) اولاراق گؤستریلیردی. آنجاق 1978 ییلیندا «ت. د. ق»ونون یاییملانان «اؤزله شدیرمه قیلاووزو»ندایسا «تؤره» دئییمی «عرف= گله نک»، «عادت=گؤره نک»، «تؤره بیلیم=اخلاق»، آیریجا «دینسل یاسا= شرع» («مشروع» دئییمی قارشیلیغی اولاراق دا «تؤره ل» دئییمی گؤستریلیردی)، دئییملری قارشیلیغی اولاراق گؤستریلمکده دیر. اویسا؛ بوتون بو دئییملرین آنلام ایلیشکیلری بولوندوغو دئنلی، آنلام آیریلیقلاری دا واردیر. بو قاریشیق لیق «تؤره» دئییمینده «تؤره ل»، «تؤره سل»، «تؤره بیلیمسل»... گیبی تورئولرینده ده سورمکده دیر (« باق! فلسفه آنسیکلوپئدیسی ج 6، ص 377-8).