Ön söz
S.C.Pişəvərinin 1320-1325 (1941-1946)-ci illər
arasında Azərbaycanda baş verən hadisələrlə əlaqədar
xatirələri və mülahizələri oxucuya təqdim edilən
kitabda öz əksini tapmışdır.
Müttəfiqlərin İrana daxil olması ilə diktatorluq
rejiminin dağılması ölkədə yeni vəziyyətin
yaranmasına səbəb oldu. Azərbaycanda xalq hərəkatı
canlanmağa başladı. Müxtəlif cəmiyyətlər və
təşkilatlar yarandı. Bu geniş xalq hərəkatının
əleyhdarları da sakit oturmadılar. Pişəvəri Azərbaycanda
başlanan azadlıq mübarizəsinin geniş miqyas
almasını və buna qarşı çıxan dövlət idarələrinə
yenidən başçılıq edən məmurların fitnələri
barəsində geniş söz açır eyni zamanda dünyada azadlıq
və demokratiyaya qarşı çıxan alman faşizminin avropada
irəliləməsinə göz tikən mürtəce qüvvələrə
mübarizə üçün Azərbaycanın qabaqcıl şəxsiyyətləri
və zəhmətkeş iddələr faşizmə
qarşı mübarizəyə qalxdılar və antifaşist təşkilatı
yaratdılar. Pişəvəri Azərbaycanda digər təşkilatların
yaranması barədə də öz xatirələrində
geniş söz açıb, Azərbaycan Zəhmətkeşlər Təşkilatının
yaranmasını geniş miqyasda izah edir və bu sahədə
daha artıq fəaliyyət göstərən bir neçə nəfərin
o cümlədən Israfil Gadiri, Hüseyn Rizvan, Əhməd
İslamidən ad aparır və bu təşkilatın təkcə
Təbrizdə yox, Azərbaycanın başqa şəhərlərində
də yaranması haqqda məlumat verir. Azərbaycan Zəhmətkeşlər
Təşkilatı əsasən aşağı təbəqəyə
mənsub olduğu üçün Tehrana az əhəmiyyət verirdi. Bu təşkilatın
rəhbərləri Azərbaycan dilinin yayılmasını və
onun nə qədər əhəmiyyətə malik olduğunu
dərk edirdilər. Azərbaycan zəhmətkeşlərinin
xüsusilə fəhlə sinfinin mənafeini müdafiə edən Həmkarlar
Ittifaqı da fəaliyyətə başladı. Həmkarlar
ittifaqının yaradıcılarından olan Qulam Adəmpənava
və Məşədi Qüdrət kəlkətəçi fabrikində
fəhlələrin təşkilatlanması daha səmərəli
oldu. Azərbaycan valisi Fəhimi yüksəlməkdə olan fəhlə
hərəkatına və azadlıq uğrunda aparılan
mübarizəyə qarşı fitnələrə əl atsa da
xalq hərəkatının qarşısını almaq mümkün
olmadı. Xəlil Inqilab kimi avantüristlərdən istifadə
edərək, yeni Həmkarlar İttifaqının
yaradılması da baş tutmadı. Baxmayaraq ki, Xəlil
Inqilab özünün avantürist hərəkətləri ilə polis və
fəhlələr arasında toqquşma yaranmasına zəmin
hazırladı və nəhayət məğlubiyyətə
uğrayan Xəlil İnqilab Tehrana sürgün edildi.
Möhtərzidə qeyd edək ki, Qulam Adəmpənava 21 Azər
hərəkatının fəal iştirakçılarından biri
olmuş. Ailəsi ilə və qardaşı Surxay ilə
1946-ci ilin dekabrında sovet Azərbaycanına mühacirət
etmiş, və Ağdam şəhərində məskunlaşmı,
uzun müddət ADF Ağdam şəhər komitəsinin sədri
işdəmişdir.
Pişəvəri Azərbaycan cəmiyyəti adı ilə
fəaliyyət göstərən təşkilata da öz münasibətini
bildirib. Ilk dəfə Azərbaycan və Fars dilində
çıxan Azərbaycan qəzetinin həmin cəmiyyətin
orqanı kimi nəşr edilməsinə də geniş yer
verib.
Pişəvərinin fiələrində Azadlıq cəbhəsi
adlanan təşkilata da geniş yer verilir. Azadlıq cəbhəsi
pişəvərinin təşəbbüsü ilə
yaranmışdır. 40-dan artıq Tehranda və Təbrizdə çıxan qəzetlər həmin cəbhə
ətrafında birləşmişdir. Azadlıq cəbhəsində
qəzet redaktorlarından başqa, tanınmış milli
şəxsiyyətlər də iştirak edirdilər.
Pişəvəri Hizbi-Tudeyi-İranın Azərbaycan təşkilatının
fəaliyyəti ilə əlaqədar öz düşüncə və
mülahilələrini geniş formada izah etmişdi. Pişəvəri
Hizbi-Tudənin Azərbaycan mühitinə uyğun gəlməyən
çıxışlarını mənfi qiymətləndirir. Azərbaycanın
geniş ictimaiyyətinin istəyinə uyğun gəlməyən
radikal mövqedən çıxış etməsini günün təlabatına
uyğun olmayan çıxış adlandırmışdı.
Tehrandan Təbrizə gələn nümayəndələrin özündə
də Ardaşes Ovanesyanın sol hərəkətləri,
xüsusilə Liqvan hadisəsinin və Hacı Ehtişamın
öldürülməsi, eyni zamanda bu hadisədə həlak olan Hizb üzvlərinin
həlak olması, dövrün tələbatına zidd olan sol radikal
hərəkat kimi qiymətləndirilmişdir.
Pişəvərinin 1945-ci ilin əvvəllərində Təbrizə
gəlməsi və Azərbaycanın görkəmli
ziyalıları ilə görüş keçirməsi, onu müasir Iran
tarixində başladığı fəaliyyətin parlaq səhifələrini
təşkil edir. Pişəvəri 1944-cü ildə Təbriz əhalisinin
böyük əksəriyyətinin azad seçki yolu ilə inamını
qazandı 14-cü məclisə nümayəndə seçildi. Lakin məclisin
mürtəce nümayəndələri
onun etibarnaməsini ləğv etdilər. Pişəvəri
bununla da deputatlıq hüququndan məhrum edildi. Beləliklə
Pişəvəri Təbriz əhalisinin tanınmış və
inanılmış rəhbərlərindən biri idi.
Azərbaycanda Pişəvərinin fəaliyyətinin yeni
dövrü başlandı. Müttəfiqlərin Irandan çıxması ərəfəsində
mürtəce qüvvələrin fəallaşmasına qarşı
çıxaraq, yeni güclü geniş xalq kütləsinə arxalanan
partiyanın yaranması zərurətini dərk etdi, belə
bir partiyanın əsasını qoydu. 12 Şəhrivər bəyannaməsi
həmin partiyanın yaranmasını bütün dünyaya elan etdi. Bu bəyannamə
nə təkcə Iranda, bəlkə Qərb dünyasında da həyəcan
siqnalı oldu. Pişəvərinin xatirələrinin böyük
hissəsi bu dövrə, Şəhrivər 1324, Azər 1325-ci illərə
(sentyabr 1945, dekabr 1946) təsadüf edir. Oxucu Pişəvərinin
xatirələrində bu illərdə Azərbaycanda baş
verən milli demokratik azadlıqların həyata keçirilməsi
və xalqın bu hərəkatı inamla müdafiə etməsi
və bu yolda çoxlu qurbanlar verməsi ilə tanış
olacaqlar. Oxucuya səbir və hövsələ ilə Pişəvərinin
düşüncələrini və xatirələrində əks
olunan hadisələrin gedişini izləməyi və bu əvəzsiz
əsərdən bu günkü və gələcək mübarizə
üçün dərs ala biləcəyini arzu edirik.
Əmirəli
Lahrudi