http://www.oyrenci.com/news.php?id=5378

بازتاب آرزو و افكار زنان در باياتي های زنجان: «ايستادگی هنوز ادامه دارد»

تئل ناز نعمتی

چهارشنبه ۱ تير ۱٣۹۰ - ۲۲ ژوئن ۲۰۱۱

در طول تاريخ خواستهام شفاف باشم؛ به دنبال دوگانگیها نبودهام. سعی كردهام صداقت پيشه كنم. مرا و صداقت درونی مرا میتوانی در دو باياتی زير ببينی:

« دوچرخن قوشا سمپور

دولان گل قاپيدا دور

من كی وقتين بيلمهديم

دوچرخهنين زنگين وور»

يا

« آققيشقالاری اوشدو

دستگيرهلر گوموشدو

بير آنادان اوچ اوغول

گؤزوم كيچيگه دوشدو»

و شايد در جامعهای سنتی كه برای زن خانهنشين انتخاب و اظهارنظر رويايی بيش نبوده اين باياتیها خود نشان از يک انقلاب درونی باشد. زن با همين باياتیها خود آغازگر جريانی شد كه به احساس درونیاش استقلال بخشید؛ او با همين باياتیها افکار عاطفی، اجتماعی و حتی سياسی خود را بيان كرد(1) و شعور و اندیشه درونیاش را در قالب اين چهار مصرعها بيان نمود. او در واقع تريبون يافت برای ابراز وجود خود در جامعهای كه ضعيفهاش خواندهاند و حتی آفرينش او را هم مديون دندهای از مردان شمردهاند و ناقصالعقلش دانستهاند. حال در اين نوشته به چگونگی بازتاب احساس و آرزوهای او در ياياتیهای زنگان خواهيم پرداخت. نگارنده تلاش كرده است به موضوعاتی دراين باياتیها زوم نمايد كه از جانب زنان مورد توجه بوده و به وفور در باياتیها به آن اشاره شده است. از جمله ازدواج، عشقمادری و كار زنان كه برای هر كدام باياتیهای مختلفی از اقساء نقاط زنگان انتخاب شده و آورده خواهد شد. در واقع قصد ما از اين كار بيان چگونگی نگرش، مشكلات و آرزوهای زنانی بوده كه گاهی تلاش كردهاند با سرودن اين باياتیها از رنج درونی خود كاسته و نيز وجود خود را به عنوان موجودی خلاق در سختترين و دشوارترين شرايط زندگی و جو فرهنگی حاكم بر جامعه در هر زمان و برهه تاريخی اثبات نمايند. آنچه در ميان باياتیها بيشتر به چشم میخورد مسئله ازدواج و ديدگاه و حس زنان نسبت به اين مسئله است. به خاطر اهميت اين موضوع به وفور باياتیهايی ديده میشود كه با مسئله ازدواج و مشكلات و حتی رسم و رسومات آن از طرف زنان در اين باياتیها انعكاس يافته است. حال با آوردن اين باياتیها به موضوع آنها نيز اشاره خواهيم كرد.

«آی دولانا – دولانا

دوشدو بيزيم دالانا

آند ايچميشم قورآنا

گئدم گؤزل اوغلانا»

به اين كه زنان زيباپسند هستند و خود نيز روحی زيبا و لطيف دارند نمیتوان شک كرد. همانطور كه در باياتی بالا میتوان اين حس زيباپسندی زنان را به خوبی حس كرد؛ اما اين تنها دليل و معياركلی يک دختر آذربايجانی برای ازدواج نيست. دختر عاقل و بالغ آذربايجانی برای يک ازدواج منطقی تمامی جوانب زندگی را در نظر میگيرد و معتقد است كه انتخابی صحيح است كه در آن منطق حاكم باشد. به باياتی زير دقت كنيد:

«گئدين دئيين او يارا

باشيندا بؤركو قارا

جيبينده پولو يوخدو

نئينيردی منی آلا؟»

دختر بالغ آذربايجانی میداند كه عامل بسياری از مشكلات خانوادگی منشاء اقتصادی دارد پس سعی میكند در ازدواج خود مسئله افتصاد را نيز در نظر بگيرد. او به قوانين جامعه و خانواده خود نیز احترام میگذارد و اين حس خود را اينگونه بيان میكند:

«اگر دؤيور سؤزون يالان

گؤندر ائلچی گلسين خالان

بيزين يئرين قايداسيدی

اوغلان سئون، آنا آلان»

يا

«نارينجام قاشلا منی

گول كيمی خوشلا منی

سئويرسن ائلچی گؤندر

سئوميرسن بوشلا منی»

اما دختر آذربايجانی خوب میداند كه وظايفی در دوران نامزدی و نیز زندگی زناشویی خود دارد و این وظیفه را با زيباترين باياتیها بیان کرده است. باهم نمونههايی میخوانيم:

«تيرمه شال ديزيم اوسته

ييخيلديم اوزوم اوسته

يارنه وقت بيزه گلسه

يئری وار گؤزوم اوسته»

يا

«توت آغاجی بوروم – بوروم

قاچيم دروازادا دوروم

هركس دئسه يارين گلير

قاچيم سيماوری قوروم»

يا

«پوتونلارين ياغلارام

اوستونه گول باغلارام

ايستهسن گئج گلهسن

دسمال چكيب آغلارام»

ولی با اين وجود و با صداقتی كه نسبت به نامزد و همسر خود دارد گاهی از بیوفايی آنان ناليده است:

«درد اليندن سولموشام

ساچ بيرچگی يولموشام

وفاسيز يار يولوندا

شيرين جاننان دويموشام»

يا

«آتلانديم گئشديم داشدان

ياشماغيم دوشدو باشدان

محبت يوخدو سنده

گؤزوم قورودو ياشدان»

با تمامی اين شكايتها گاهی حسهای نابی نسبت به جنس مخالف خود دارد. مثل اين باياتی كه وفاداری او را ثابت میكند:

«قيزيل گولم بيتمهرم

مراديما يئتمهرم

سندن سورا اؤزگهيه

اؤلدورسهلر گئتمهرم»

دختر آذربايجانی در مسئله ازدواج مشكلاتی هم دارد كه برای بيان اين مشكلات و كاستن درد و رنج ناشی از آن دست به دامن هنر میشود و باياتی میآفريند. باهم چند باياتی زير را كه اشاره به مشكلات قبل و بعد ازدواج دارد میخوانيم:

«قيزيل اوزوک دار بارماق

اؤرگهشيرم تار چالماق

منيم نه واختيميدی

بوشانيب ائوده قالماق»

و نسبت به دخالت ديگران در زندگی شخصی او ابراز نگرانی كرده و از حربه نفرين بهره میبرد و میسرايد:

«اليمده توخورام گبه

چئكم بالا داما پرده

ياريمی اؤرگهدن بنده

وای دوشئيدين يامان درده»

و نيز از عدم حق انتخاب خود در همسرگزينی میگويد:

«آغاج باشيندا شالوار

اوغلان اوزونده خال وار

منی سنه وئرمزلر

گئت قارداشيما يالوار»

يا

«كيسه تيكديم دولمادی

سووا سالديم سولمادی

ائلچی گلدی قاپیيا

اؤزوم ديين اولمادی»

يا

«عرقچينين هاشمی

هارا قويوم باشيمی؟

منی سنه وئرمزلر

تؤكسمده گؤز ياشيمی»

او گاهی از بخت خود ناليده و از اين كه سن ازدواج او بالا رفته و بنا به دلايل مختلف اقتصادی، سياسی، خانوادگی و ... موفق به ازدواج نشده است میسرايد:

«اريک آغاجی هاچا

اليم دولاشدی ساچا

بير نامرد اوغلو يوخدو

منی گؤتوره قاچا»

يا

«ساعاتيم اوشدو منيم

ياشيم اون بئشدی منيم

بيمار اولسون آنامی

ار وقتيم گئشدی منيم»

گاهی از تبعيضها نسبت به خود رنج میبرد و آن را غيرعادلانه دانسته و میگويد:

«باغ يئميشين يئديم من

اورک سؤزون دئديم من

هئچ آللاها خوش گلمز

آغ ساققالا گئديم من»

اما يكی دیگر از چیزهایی كه درقسمت موضوع ازدواج زياد به چشم میخورد و در واقع اشاره به يكی از سنتهای قديمی در ميان اقوام مختلف دارد اشاره به ازدواج دخترعمو و پسرعموها میباشد. طبق سنتها و روایات قديمی میگويند: «عقد دخترعمو و پسرعمو در آسمانها بسته شده است» هر چند امروزه علم اين سنتها و افكار غلط را رد میكند اما باياتیهای سروده شده دراين باب و فراوانی آن نشان از رخنه اين سنت در ميان ملت عامه بوده است. چند نمونه از اين باياتیها را میخوانيم:

«حيطی چينار عماوغلو

ال دئيمه سينار عماوغلو

قوی منی يادلار آپارسين

ائل سنی قينار عماوغلو»

يا

«بو درهنين اوزونو

اوغلان قايتار قوزونو

منی سنه وئرمزلر

گئت آل عمين قيزينی»

و يا

«عميم اوغلو زياده

قوشو ويردی يووادا

ساغ اولسون عميماوغلو

قويمادی گئدم ياده»

از مسئله ازدواج كه بگذريم ساير موضوعها هم وجود دارد كه در باياتیها توسط زنان به آن پرداخت شده است. از اين گونه موارد میتوان به فرشبافی زنان آذربايجانی اشاره كرد كه يک هنر جهانی به حساب میآيد؛ منتها چون زنان ما اين كار را با وجود كارهای ديگر منزل و بچهداری انجام میدادهاند گاهی سبب خستگی بيش از حد آنها میشده است، آنان خستگی خود را اين گونه بيان كردهاند:

«توخورام فرشی، خانا

اورهگيم دؤنوب قانا

ايلمهلر بوغدو منی

داديما چات آی آنا»

يا

«بو فرشه جان قويموشام

سارالميشام سولموشام

گؤزوم گؤرمور گلهنی

اولمويا كؤر اولموشام»

او گاهی آن قدر از زندگی ناراحت است كه با شفافيت تمام در اين لحظات كه باز نشان از صداقت درونیاش دارد و هرگز قادر نيست حس خود را پشت نقابی پنهان كند میگويد:

«تئليمده ساری سانجاق

دريادا قاللام آنجاق

نه قيز اولدوم نه گلين

اوتلارا يانديم آنجاق»

از ديگر مسائلی كه بر هيچ كس پوشيده نيست و امری ثابت شده است عشق خالص و بیريای مادران نسبت به فرزندان خود است كه در باياتیها اين عشق بازتاب خوبی دارد به نمونه بخوانيم:

«قوربانين قوزو اولسون

قوزونون يوزو اولسون

قوزودان قوربان اولماز

قوی ننهن اؤزو اولسون»

يا

«بالامی تانيرام من

هر سؤزون قانيرام من

يوخودا آه چئكنده

اوت توتوب يانيرام من»

يا

«داغ باشيندا قالام وار

اورگيمده يارام وار

خلقين دولتی، مالی

منيمده بير بالام وار»

و اما در ميان اين باياتیها به باياتیهايی برخورد میكردم كه موضوع سربازی مردان و نگرانی همسر و مادران و خواهران نسبت به اين موضوع نمايان بود. اين باياتیها كه در زمان و دورهای خاص سروده شدهاند قابل توجه هستند. در جنگ ميان ايران و عراق بيشتر مردان كه به سربازی میرفتند احتمال اين كه شهيد شوند وجود داشت به همين خاطر طبيعتاً همسر و خواهر و مادران این مردان نگران اين موضوع بودهاند و اين نگرانی باعث شده باياتیهای قابل توجهی بسرايند كه نمونه هايی را میآورم:

«عينكی ساری

رحم ائله تاری

بير يار سئوميشم

گئديب ايجباری (سربازی)»

يا

«داش اوستونه یازیبلار

داشدان آدام قازیبلار

قارداش باجين اؤلئيدی

سنی سرباز يازيللار»

يا

«باغا گيررم اوخورام

اليمده تور توخورام

دولت ايجباری (سرباز) ييغير

من ياريمنان قورخورام»

دغدغههای زنان با اين چند باياتی پايان نمیپذيرد و هزاران فكر و انديشه ديگر نيز وجود دارد كه توسط زنان در باياتیها انعكاس يافته است اما در اين نوشته مجال آن نيست كه به تمامی موضوعات اشاره كنيم پس به چند باياتی بالا بسنده کرده ذكر اين نكته را خالی از لطف نمیدانيم كه بگوييم برای شناخت افكار و انديشههای يک زن آذربايجانی به تحقيقات گسترده و عميقی نيازمنديم؛ زنی كه با تمامی سنتها و فرهنگها و نگاههای فروگرايانهای كه نسبت به او وجود داشته ايستاده و مقاومت كرده تا خود را ثابت نمايد و هنوز هم اين مقاومت و ايستادگی ادامه دارد.

1- نمونهای از بایاتیهای سیاسی که در میان بایاتیهای زنگان به آن برخورد کردم.

« بالین گلر تئکرسیز

قویماق ییمهم شکرسیز

آجیقدان قیز دوغارام

دولت قالسین نوکرسیز»

متأسفانه نمونه بایاتیهایی که به مسئله سیاست و چگونگی اندیشه و افکار زنان درمورد این مسئله بیان شده باشد بسیار کم است. و دلایل آن هم بحثی عمیق و طولانی می طلبد.

منابع:

1- بایاتی های زنگان به کوشش آقای دکترحیدرحسنلو

2- بایاتیهای انگوران به کوشش آقای محمدنقدی (انگوران یکی از مناطق و روستاهای استان زنگان است.)