MİLLİ KİMLİK VƏ ÇATIŞMAZ GİRİŞİM

Eyvaz TAHA

İran dövəlti qeyri-fars bölgələrin universitetlərində Azərbaycan türkcəsi, Kürdcə, Türkməncə və Ərəbcənin tədrisi barədə qərar qəbül edib. Bu qərara görə adı çəkilmiş dillərdə danışılan bölgələrdə qeyri-məcəbüri olaraq həfətədə iki saat dərs keçirilə bilər. Bu girişimin irəlyyə doğru atılmış bir addım olduğunu vurğulayanlara rəğmən buna «otuz il geryyə qayıdış» adı daha laiqdir. Çünki inqılabdan öncə Tehran və Azərabadegan adına Təbəriz universitetlərində elə bir dərs keçirilirmiş.

Məncə belə bir gərgin zamanda bu girişimin səbəbini populist dövəltçilərin dil fenomeninə siyasi bir arac kimi yanaşmalarında axtarmalıyıq. Bunun üçün də ən yaxşı halda belə bir addım Azərbaycan türkcəsində yazıb poza bilməyən adamların dil akademyası yaratması kimi alınacaqdır.

Dövlt, necə danışdığından asılı ulmayaraq, belə duşunur: məcəbüriyyət qarşısında qalırkən insanların söz, dıl və əqidə azadlığını bir yerdə ödəməkədənsə onu damla-damla süz ki, hopub torpağa qarışsın, ya da uçub havaya getəsin. Ancaq damlaların ipək varlığında gizlədilmiş gerçəklik örtük arxasında həmişəlik qalmır. Dövəlt öz dilimizdə yazmağı sevəmir.

Dövlətin bu götürüşününə qarşı dönələrlə söyəlnəmiş üç möhəkəm sübut var. Onların biri hökümətlərin siyasi görüşlərinin fövqündə dayanaraq uluslararası səviyyədə mənimsənilmiş insan haqları byannamələridir. Bu byannamələr yazılmazdan öncə kütlələr «əğnam-u allah» (tanrının qoyunları) vəzifəsini daşyiirdilar. Tanrı insanı  düşünməyə çağırır ancaq tanrı adına güc tətəbiq edən hakımlər kütləni «qoyun» ya da «düşmən» görkəmində görürdülər. İnsan haqları byannamələri qoyunpərürlik syastinə son qoydular.

Adını çəkədiyim sübutların qalanına gəldikdə isə, iddealara görə onların ikisi iran hökümətinin teorik dayağıdır, yəni Quran və Anayasa. Belədirsə gəlin hökümətin öz dili ilə danışaq:

Quranın Rum surəsinin 22-ci ayətındə «göylərin və yerin yaranışı, eləcə də dillərin çeşidliliyi», tanrının nişanələrindən sayılır. Habelə anayasanın 15-ci madəsində rəsmi dillə yanaşı başqa dillərin də tədrisi vurğulanır. İndı sual budur: özunun söylədiyinə görə dini tekstlər, özələliklə Quran, uzərində anayasasını yazmış bir siyasi quruluş hansı səbəbdən dolayı belə bir başlıca haqqın tətbiqindən boyun qaçırır. Bunlar nə üçün başda Azərbaycanlılar olmaqla iranda yaşayan millətlərin doğma haqlarını onlardan əsirgəyirlər؟ Azərbaycan 1979-cu ilin inqilabı ilə sunuclanan mübarizələrin ön sırasında getədi. Və illər boyu qum şəhərində məhbus qalmış etiraz dalğaları Təbrizin çalxalanması ilə ölkə miqyasında yayıldı. Habelə İraqa qarşı aparılan müharibədə vəzifəsini yerinə gətirmək diləyi səsləndirildikdə Azərbaycan böyük sayda şəhidlər verdi. Lakin məsuliyyəti olan insanın haqqı da vardır. Azərbaycan verdiyi qanlar ardınca öz danılmaz insani haqlarını, yəni öz kimliyinə qayıtmaq istəyini, ortaya qoyduqda həmişəki damğalarla qarşılaşdı: düşəmənlə əlbirlik. Görən bu düşəmən kimdir ki, kütlənin haqları taplanan anda küçələrə axışır.

Ortada haq varsa düşəmən anlayışı absurddur. İqtidarın konsproloji baxışında haq vurğunları bilərəkədən kabuslar kimi görünməyə başlayırlar. Çünki güc fenomeninin xəyal labirentinin min bir dəhilizində düşmən qavramını yaratmadan haqqı tapdalamaq o qədər də qolay deyil.

Dövəltin son gırışımının çatışmazlığını qınamaqdansa bir daha anayasaya qayıdaq. Seyid Cəmaləddin Əsədabadının bir cümləsi hələ də qulaqları oxşayır: «Xarici müstələkəçilik qurxusu ilə daxili totalitarizmə bəraet qazandırmaq düzəgün olmazdı». Ola bilsin güc quruluşları çeşidli bəhanələrlə anayasanın mıllı haqlara dair madələrini qulaq ardına vursunlar. Amma Cəmaləddinin sözünün həmin yasanın 9-cu madəsindəki əkəs-sədası unudulası deyil: « Heç bir dövəlt adamının ölkənin bağımsızlığı və ərazı bütövəlüyünün qorunması bəhanəsi ilə məşəru azadlıqları, qanun keçirməklə belə, tapdalamağa haqqı çatmır».