Azərbaycanın mədəniyyət fəalları İran təhlükəsizlik və hüquq mühafizə orqanlarının davamlı təzyiqlərinə məruz qalırlar. Onlar, məhkəmə qərarı olmadan həbs edilir, rəsmi ittiham irəli sürülmədən və vəkil tutmaq haqlarından yoxsun bir şəkilə tutuqlanır və uzun müddət İranın təhlükəsizlik orqanlarının qapalı təcridxanalarında saxlanılırlar. Saxlandıqları müddətdə adətən siyasi məhbuslarla pis davranılır. Onlar işkəncə edilərək, törətmədikləri əməllərə etiraf etməyə məcbur edilirlər və nəhayət, onların haqqında ağır cəzalar verilir.

Yeni Həbslər

Ərdəbil Ettelaatının əməkdaşları 5 Fevral 2009-da Azərbaycanın tanınmış kültür fəallarından olan Ramin və İbrahım Sadiqi Əsl qardaşlarını həbs edib. Daha sonra isə ailənin axtarışda olan daha bir üzvü Məhəmməd Sadiqi tutuqlanıb.

İbrahım Sadiqi İki həftə saxlandıqdan sonra zaminə buraxılsa da, Məhəmməd və Ramin Sadiqi qardaşları hələ də Ettelaatın təcridxanasında saxlanılır. Sadiqi qardaşlarına qarşı irəli sürülmüş ittiham bəlli deyil və onlara, vəkil tutmaq və ya ailə üzvləri ilə görüşmək icazəsi verilməyib.

Ərdəbil Ettelaatında saxlanılan başqa məhbuslardan alınan məlumatlara görə, etiraf alınması məqsədi ilə Sadiqi qardaşlarına işkəncə verilir. Dəqiq məlumatlara görə, saxta etirafların alınması üçün Sadiqi qardaşları döyülür və onlara elektrik şok verilir.

Ramin Sadiqi 21 Fevral 2007-cı ildə keçirilən ana dili tədbirləri zamanı etiraz vərəqələri yayarkən həbs olunmuş, daha sonra isə zaminə buraxılmışdı. Beynəlxalq Əfv Təşkilatı Raminlə bağlı bəyanatla çıxış etmiş və onun azadlığını tələb etmişdi.

Həbsdən Azad olunanlar

Ayrıca, Tehranın Rəcai Universitetinin müəllimi, azərbaycanlı fəal, Abdulla Abbasi Cəvan 105 gün müddətinə Evin həbsxanasında saxlandıqdan sonra, 25 Fevral 2009-da zaminə buraxılıb. Əslən Sulduzlu olan cənab Abbasinin azadlığa buraxılması yaşlı anasının vəfatında 2 gün sonra baş verib.

ADAPP- Azərbaycanlı Siyasi Məhbusları Müdafiə Birliyinin mənbələrinin verdiyi məlumata əsasən, “Dövlətçiliyə qarşı əks-təbliğat”da ittiham olunan Cənab Abbasi 70 milyon tümən girov qoymaqla zaminə buraxılıb. Onun işinə Rey şəhəri İnqılab Məhkəməsində baxılır. Cənab Abbasi 13 Noyabr 2008-də Səttarxan mərasimi zamanı həbs olunmuşdu.

Ailəsinin bildirdiyinə görə, saxlandığı müddətdə o, Evin həbsxanasının 209-saylı qapalı təcridxanasında müxtəlif psikoloj və fiziki işkəncələrə məruz qalıb. O, həbs olunduqdan 3 ay sonra bircə dəfə ailəsi ilə qıssa müddətə görüşə bilib. Bu vəziyyət isə bütün ailə üzvlərinə, özəlliklə fəalın yaşlı anasına olduqcaq pis təsir göstərib.

Abdulla Abbasi 2007-ci il Avqustun 18-də də həbs olunaraq 130 gün müddətinə təcridxanada saxlanmışdı.Bunun ardınca, Tehranın İnqılab Məhkəməsinin 3-cü şöbəsi onu 5 il müddətinə dondurmaqla 1 il azadlıqdan məhrum etmə cəzasına məhkum etmişdi.

Azərbaycanlı mədəni fəal və tələbə Mehdi Nuri 2 illik həbs cəzasını başa vuraraq, Cümə günü Fevralın 20-də Azdlığa buraxılıb. 2006-cı ilin Mayında Azərbaycanda baş vermiş üsyanlar zamanı, Mehdi Nuri də Sulduz(Neqədə) şəhərində həbs olunmuş, Nəqədə, Urmiyə və Təbriz Ettelaat orqanlarında fiziki işkəncələrlə müşayiət olunan 80 günlük dindirmələrdən sonra müvəqqəti azadlığa buraxılmışdı.

O, əvvəlcə Urmiyə İnqılab Məhkəməsi tərəfindən 4 il həbs, 3 il sürgün və daha 3 il azadlıqdan şərti məhrum edilmə cəzasına məhkum edilmişdi. Daha sonra isə işi yenidən araşdıran yuxarı məhkəmə cənab Nurini 2 il həbs və 3 il azadlıqdan şərti məhrum edilmə cəzasına məhkum etdi.

Bundan başqa, “Arman” Tələbə Birliyinin keçmiş üzvlərindən olan azərbaycanlı kültür fəalı Vəhid Şıxbəylı 49 gün həbsdə saxlandıqdan sonra, 50 milyon tümən girov qoyaraq, 11 Fevral 2009- cü il tarixində zaminə buraxılıb. Vəhid Şıxbəylı “Milli təhlükəsizliyi və ictimai asayişi pozmaq”da ittiham olunur.O, 24 Dekabr 2008-də Təbrizdə, evinin önündə həbs edilərək, Ettelaata aparılmış, 10 gün dindirildikdən sonra Təbrizin Ümumi rejimli həbsxanasının “Mali Bölümünə” köçürülümüşdü.

Azərbaycanlı Tələbə fəallarından olan cənab Şıxbəylı daha öncələr də bir neçə dəfə həbs olunub. O, ilk dəfə 2006-cı ildə İran qəzetinin Azərbaycan türklərini təhqir edən karikaturasının nəşrinə qarşı keçirilən May üsyanları zamanı həbs olunmuş, 50 gün saxlandıqdan sonra zaminə buraxılmışdı. Bunun ardınca, o, 91 gün həbs cəzasına məhkum edilmişdi.

Ağır cəzalar

Azərbaycanlı kültür fəalları, Behruz Əlizadə, Rəhim Qulami, Vədud Səadəti, Hüseyn Hüseyni və Ərdəşir Kərimi Xiyavi, bu il Yanvarın 19-da Ərdəbil İnqılab Məhkəməsində keçirilən qapalı iclasın sonunda hər biri 5 il həbsə məhkum edilmişlər.

Məhkəmə qərarına görə, “ milli təhlükəsizliyi pozmaq məqsədi ilə grup təşil etmək”də günahlandırılan həmin fəallar, həbs cəzalarını Kirman, Hormozgan, Bocnurd, Simnan və Həmədan həbsxanalarına keçirməlidirlər. Ərdəbil Əyalətinin təhlükəsizliyinin təmin olunması sürgün qərarına əsas səbəb kimi göstərilir.

Məhkəmə hökmündə, “Çənli bel” və “Azərbaycan Milli Hərəkatı” kimi “qanunsuz təşkilatlara” işarə edilir. Ərdəbil İnqılab Məhkəməsinin bu qərarı Azərbaycanlı insan haqları və mədəniyyət fəallarının ciddi etiraz və tənqidlərinə səbəb olub. Onların bildirdiyinə görə, “Çənli bel” və “Azərbaycan Milli Hərəkatı” adlı hər-hansı təşkilat yoxdur, “Çənli bel” Azərbaycanlı fəal Abbas lisaninin mağazasının adı olub və azərbaycanlıların haqlarının əldə edilməsi uğrunda gedən ictimai hərəkat “Azərbaycan milli hərəkatı”adlansa da, bu adlı hər-hansi siyasi partiya mövcud deyildir. Ərdəbil məhkəməsinin bu kimi ittihamları, Azərbaycanda gedən mədəni hərəkatı boğmaq üçün düşünülmüş siyasi addım hesab edilir.

Behruz Əlizadə, Rəhim Qulami, Vədud Səadəti və Ərdəşir Kərimi Xiyavi 8 Aprel 2009-da, Ərdəbilin Ettelaat orqanları tərəfindən həbs edilərək 20 gün müddətinə qapalı təcridxanada saxlandıqdan sonra, 30 milyon tümənlik girovlar qoyaraq zaminə buraxılmışdırlar. Azad edildikdən az sonra, onlar saxlandıqları Ərdəbil Ettelaatının təkadamlı təcridxanasında fiziki və psikoloji işkəncələrə məruz qaldıqlarını, yaxınları ilə görüşməkdən və vəkil tutmaqdan məhrum edidiklərini bəyan etdilər.

Təbriz Universitetinin tələbələri, Səccad Radmehr, Fəraz Zehtab, Aydın Xacei, Əmir Mərdani və Ehsan Nəcəfinəsəb və İsfahan Universitetinin Gəmiqayırma üzrə tələbəsi, Məcid Makui hər biri 1 il müddətinə olmaqla həbs və daha 2 il şərti həbs cəzalarına məhkum ediliblər. Başqa tələbə fəalları, Mənsur Əminiyan və Məqsud Əhdi, eləcə də Hərbi xidmətdə olan ordu zabiti Dariyuş Hatəmi isə bəraət alıblar. Adı çəkilən fəalların işləri ilə bağlı məhkəmə iclası,18 Yanvar 2009-da Təbrizin İnqılab məhkəməsinin 1-ci şöbəsində keçirilib.Məhkəmə, onları “ milli təhlükəsizliyi pozmaq məqsədi ilə grup təşil etmək”də və “dölətçiliyə qarşı əks-təbliğat”da günahlandırıb.

ADAPP-ın əldə etdiyi məlumatlara görə isə, adı çəkilən azərbaycanlı fəalar yalnız veb səhifə açdıqlarına və “AZOH” adlı bir veb saytda Azərbaycanla bağlı tənqidli yazılar yazdıqlarına görə həbs edilibmişlər.

Onlar ötən ilin yayında təhlükəsizlik qüvvələri tərəfindən həbs edilmiş və 3 ay müddətinə Ettelaat təcridxanasına pis davranışlar və işkəncələrə məruz qaldıqdan sonra zminə buraxılmışdılar. Saxlandıqları müddətdə, fəalların öz ailə üzvləri ilə görüşmələrinə qadağa qoyulmuş və onlara vəkil tutmaq icazəsi verilməmişdir.

Bundan başqa, Həmid Valai və Qulam Nəcəfi Təbrizin İnqılab Məhkəməsi tərəfindən 1 il azadlıqdan məhrum edilmə cəzasına məhkum ediliblər. Onlar, 28 Yanvar 2009-da “dölətçiliyə qarşı əks-təbliğat” ittihamı ilə hakim qarşısına çıxarılmışlar. Məhkəmənin qərarına görə, məhkumlar 1 illik həbs cəzalarının 3 ayını zindanda keçirməlidir. Cəzanın qalan hissəsi 5 il müddətinə döndurulur.

Onlar, ötən İyul ayında “Günəş” jurnaalının Azərbaycanda May Üsyanları başlıqlı özəl sayısını nəşr etdiklərinə görə Təbriz Ettelaatı tərəfindən tutuqlanmış 15 gün dindirmənin ardınca müvəqqəti azadlığa buraxılmıdılar.

İnsan haqları müdafiəçilərini beynəlxalq müdafiə təşkilatı- “Frant Line” 8 Avqust 2008-də bildirib ki, Ettelaat təcridxanasında verilən işkəncələr nəticəsində Həmid Valainin dişlərinin sınıb, damağında qan axmalar baş verib, sağ ayağı və başı əzilib.

Qəbri Azərbaycanlı sünni türklərə qarşı həbs, sürgün və şallaq cəzaları

Urmiyənin Qızıl Xənəyə (Xanqah-e Sorx) kəndinin 25 sakininə qarşı hökm oxunub. Onlar kəndin su qaynaqlarının istiqamət deyişdirilməsinə qarşı etiraz zamanı həbs olunmuşdurlar. Urmiyənin Nazlı Bölgə Məhkəməsi tərəfindən “İctimai Asayişi pozamaq” və “polisə müqavimət göstərmək”də ittiham olunan Süleyman İbrahimi, Məhımməd Səmədzadə, Murtuz Cəfəri, Allahverdi Aslani, Məhəmməd Mənafzadə, Əyyub Əzizpur, Əkbər Rüstəmi, Merac Əlipur, Səid Cəfərpur, Məcid Qulizadə və Ziyad Cəfərpur məhkəmə tərəfindən 2 il həbs, 1 il Minab şəhərinə sürgün və 74 şallaq cəzalarına, Behruz Məcidi 1 il həbs,1 il Minab şəhərinə sürgün, Barzad və Meqdad Nizami Əfşarlar və Məhəmməd Əşrəfi isə 6 ay 2gün həbsə məhkum ediliblər.Bununla yanaşı, Heydər Əlipur, Hüseyn Vahabzadə, Sülayman Əhmədi, Həbibolla Əhmədi və Məhəmməd Cəfəri 300 min tümən, Höccət Mükərrəm isə 200 min tümən cərimə ödəməyə məhkum ediliblər. Mehdi İsmaili, Əsgər Qarahacılı, Behzad Yəqubzadə və Cəfəriyə bəraət verilib.

Yanvarın 14-də Qızıl Xənəyə kəndinin əkinçiliklə məşqul olan sakinləri, yeraltı su qaynaqlarının yön dəyişdirməsinə etiraz olaraq Urmiyə-Salmas caddəsində dinc etiraz aksiyası keçiriblər. Polis dinc aksiyanı dağıtmaq üçün gözyaşardıcı gazlardan və odlu silahdan istifadə edib. Aksiyaçılardan azı 30 nəfəri həbs edilmiş, 10 gün müddətinə ağır işkəncələrə məruz qaldıqdan sonra zaminə buraxılıb. Həbs olunanlardan bir grupu yaralı olsa da, onlara hər-hansı tibbi yardım göstərilməmiş, bəziləri 5-6 saat qan axmalardan sonra xəstəxanaya çatdırılmışdı.

Qızıl Xənəyə, Urmiyənin Nazlı bölgəsində yerləşir. 2000 nəfər əhalisi olan bu kəndin sakinləri İslamın sünni təriqətinə inanan türklərdən ibarətdırlər. Onları “kürə sünni” və “sünni türklər”də adlandırılar. İranda Sünnilərə qarşı ciddi ayrı seçgiliklər həyata keçirilir. Onlara dini məktəblər açmaq, qeyri-hökümət təşkilatları yaratmaq icazəsi verilmir. Onların ali təhsil almaq və yüksək vəzifələr tutmalarına məhdudiyyətlər qoyulur. Əkinçiliklə məşqul olan kəndlərin su qaynaqlarının istiqamət dəyişdirilməsi əhalinin iqtisadi çətinlilərinin artmasına səbəb olur.

Urmiyədə “Haqq Əhli” təriqətçisi edam edilib

“Haqq Əhli”kimi tanınan “Ələvi” təriqətinin davamçılarında olan Mehdi Qasımzadə 28 Fevral 2009-da Urmiyənin mərkəzi həbsxanasına “Müharib” ittihamı ilə edam edilib.

Atəşbəyli firqəsinin davamçıları olan, Mehdi Qasımzadə, Səhəndəli Məhəmmədi, Bəxşəli Məhəmmədi, İbadulla Qasımzadə və Yunus Ağayan Miyandab-Qoşaçay şəhərinin yaxınlığında yerləşən “Üç Təpə” kəndinin sakinləridir.

Onlar, ötən il “Üç Təpə” kəndinin sakinləri ilə İranın Nizam İntizam Qüvvələri arasında baş vermiş qarşıdurmalardan sonra həbs edilərək İnqılab məhkəməsi tərəfindən ölümə məhkum edilmişdirlər. Edam qərarına yenidən baxılması zamanı, Səhəndəli Məhəmmədi, Bəxşəli Məhəmmədi və İbadulla Qasımzadənın ölüm hökmləri 13 il həbslə əvəzlənsə də, Mehdi Qasımzadə və Yunus Ağayanın edam qərarları təsdiqləndi.

Yayılan xəbərlərə görə, Oktyabr İranın mərkəzində yerləşən Yəzd şəhər həbsxanasına köçürülən Səhəndəli Məhəmmədi, Bəxşəli Məhəmmədi və İbadulla Qasımzadə, mərhum M. Qasımzadənin haqqındakı edam qərarının icrasına qarşı etiraz olaraq aclıq aksiyasına başlayıblar. “Haqq Əhli” tərəfdarlarına təzyiqlər və Mehdi Qasımzadənin edam edilməsi, barəsində ölüm hökmü çıxarılmış,Yunus Ağayanın da yaxın günlərdə edam oluna biləcəyi ilə bağlı narahatlığa səbəb olub.

Məhkəmələrin Keçirilməsi

28 Fevral 2009-da Rəşt şəhərinin İnqılab məhkəməsində Azərbaycanlı insan haqları müdafiəçisi, Vədud Əsədiyə qarşı irəli sürülmüş “dölətçiliyə qarşı əks-təbliğat”ittihamı ilə bağlı 3-cü məhkəmə iclası keçirilib.

Vədud Əsədi, ötən İyun ayının 22-də Rəşt Ettelaatının əməkdaşları tərəfindən həbs olunaraq, 34 gün qapalı təcridxanada saxlandıqdan sonra zaminə buraxılıb. Ailəsinin dediyinə görə, təcridxanada saxalandığı müddətdə o, davamlı fiziki və psikoloji işkəncələrə məruz qalıb.Cənab Əsədinin ailə üzvlərinə ümumiyyətlə onun harada saxlanması haqda hər-hansı məlumat verilməyibmiş.

“Frant line” Avqustun 8-də və ABŞ-ın Dövlət Departamenti isə Avqustun 15-də ayrı-ayrılıqda cənab Əsədinin həbsini pisləyən bəyanat yaymışlar.

Ərdəbilli siyasi məhbus oğrularla birlikdə

“Milli təhlükəsizliyi pozmaq və Casusluq” maddəsi üzrə təqsirli bilinən Ərdəbilli milli hərəkat fəal, Əli Abbasi daha öncə saxlandığı Ərdəbil Zindanının 7-cı bölümündən çıxarılaraq, oğruların saxlandığı 4-cü bölümə köçürülüb. Yaxınları ilə görüş zamanı cənab Abbasi saxlanma şəraitinə etiraz etdiyini bildirib. Onun fikrincə oğruların saxlandığı 4-cü bölümə köçürülməklə ona psikoloji təzyiq göstərilir.

Əli Abbasi, 14 Oktoyabr 2007-ci il tarixində həbs olunub. O, 38 gün müddətinə Ərdəbil Ettelaatında işkəncə edildikdən sonra vəkilsiz və qapalı keçirilən məhkəmə iclasının sonunda İnqılab məhkəməsinin hakimi, Həsənzadə tərəfindən 11 il həbsə məhkum edilmişdi. Abbasının haqqında çıxarılmış 11 illik həbs cəzası, daha yuxarı məhkəmə tərəfindən 5 il həbslə əvəzlənib. Azərbaycan Respublikasına səfəri, onun“casusluq”da ittiham olunmasında əsas dəlil kimi göstərilib.

Beynəlxalq Ana Dili Günü , məhdudiyyətlər və təzyiqlər

21 Fevral, YUNESKO tərəfindən Beynəlxalq Ana Dili Günü elan edildikdən sonra, İrandakı Azərbaycanlılar bu günü qeyd etməyə cəhd edir. Hər il olduğu kimi bu il də, Azərbaycan milli və mədəni hərəkatının fəalları bununla bağlı müxtəlif tədbirlər keçirməyə çalışıb.

Təbriz, Urmu, Ərdəbil, Zəncan, Marağa, Əhər, Mərənd və Sulduzda hərəkat fəalları, Beynəlxalq Ana Dili Günü ilə bağlı təbrik vərəqələrı və İranda Azərbaycan türkcəsində təhsil hüququnun təmin edilməsinə çağıran bəyanatlar yayıblar.

Böyük şəhərlərdə polisin hazırlıq vəziyyətinə gətirilməsi ucbatından, hərəkat fəalları tədbir və toplantılarını gizlilik şəraitində keçirməyə məcbur olublar.Hər-hansı kütləvi etirazı boğmaq məqsədi ilə İranın başqa şəhərlərindən Azərbaycana əlavə qüvvələrin gətirildiyi bildirilir.

Tehranda isə azərbaycanlı tələbələrə, Beynəlxalq Ana Dili Günü münasibəti ilə hər-hansı tədbir və toplantı keçirməməklə bağlı xəbərdarlıqlar edilib. Ötən illlərdə Beynəlxalq Ana Dili Günü ilə bağlı keçirilən etirazlar zamanı çox sayda azərbaycanlı tələbə və fəal həbs olunmuş və bir neçə aylıq həbs cəzalarına məhkum edilmişdirlər. İran Konstitutsiyasının 15- ci maddəsi, İrandakı bütün millətlərin öz ana dillərində təhsil hüququ təzmin edir, amma bu maddə indiyənə dək icra olunmayıb. Ölkə əhalisinin yarıdan çoxunu təşkil edən qeyri- fars xalqlara öz dillərində təhsil imkanı yaradılmayıb.

Türkcə adlara qarşı məhdudiyyətlər

Azərbaycanın müxtəlif şəhərlərindən gələb xəbərlərə görə, “Əmakin” Orqanlarının əməkdaşları Türkcə adlar və reklam yazıları olan mağazalara gedərək, sahibkarları həmin adları dəyişdirməyə məcbur edirlər. Hökümət nümayəndələri xəbərdarlıq edir ki, dükan sahibləri hər-hansı problem yaşamaq üçün öz dükan və mağazalarına Farsca ad və reklam yazıları seçməlidirlər. Bu ilin 21 Fevralında, Şahin Dej şəhərinin təhlükəsizlik orqanlarının əməkdaşları bir neçə mağazanı, o cümlədən yerli yazar və şairlərin yığışdığı “Azərbaycan” Çayxanasını bağlayıb. Bütün bunlar, Azərbaycanlı millət vəkillərinin etirazlarından sonra “Türkcə adlar və reklam yazılarının qadağan edilməsi” ilə bağlı qanunun ləğv edildiyiyinə dair İranın Daxili İşlər və Ticarət Nazirliklərinin son iddiaları ilə eyni vaxtda baş verir.

Öyrənci jurnallarının bağlanması

Son bir ildə, Azərbaycanın tələbə jurnallarına qarşı basqılar daha da artıb. kültürəl sahədə çalışan tələbə dərgiləri davamlı təzyiqlərə məruz qalıb və ya qapadılıb.

Azərbaycan dilli nəşlərin sıxışdırlıması yönündə, Vəhid Əsgərinin baş yazarlığı ilə Yəzd Universitetində 1 nömrəsi işıq üzü görən, “İşıl Ay” jurnalının 2-cı sayısının nəşri universitet rəisinin əmri ilə dayandırılıb. Bundan öncə isə Türk –Fars dillərində nəşr edilən “Ulus”, Nəsim, Araz, Özlük, Oyanış, Səttarxan, Kimlik, Yoldaş, Yağış, Aydın Gələcək, Qıpçaq, Günəş, Yarpaq, Tələngər, Çənli Bel, Yaşıl Yol, Ana Yurd, Səhər, Açıq Söz, Sayan, Xələc kimi tələbə nəşrləri İran Universitetlərinin rəhbərliyi tərəfindən qapadılıb.