21
AZƏR QİYAMINA YENİ BAXIŞ
Abdulla Əmir Haşimi (Cavanşir)
abdulla_55@yahoo.com
1. Müqəddimə
Səttarxandan və Xiyabanidən yadigar
qalan yarımcan Azərbaycan Milli Hərəkatı, 1941-ci ilin
avqust ayından İran adlanan yerdən başlayan siyasi vəziyyət,
iqtisadi və siyasi, ictimai və mədəni problemlərin Rzaşah
diktatorluğu yıxılandan sonra üzə çıxması, azadlıq
uğrunda mübarizənin yeni mərhələsinin başlanmasında
Azərbaycanda yeni siyasi ab-həvanın meydana gəlməsi və
Məhəmmədrzaşah və onun xarici himayədarlarının
azadlığa və milli hərəkata qarşı işlətdiyi
zorakılıqlar, həmin zorakılıqlara qarşı Azərbaycan
xalqının mütəşəkkil formada Azərbaycan Demokrat
Firqəsinin rəhbərliyi altında konkret milli və
demokratik şüarlarla mübarizəyə qoşulması və
şovinisti və irticai dairələrin əleyhinə qələbə
qazanması, 21 Azər qiyamına və milli hökümətin
yaranmasına gəldi çıxdı.
2. 21 Azər Hərəkatının əsas
mahiyyəti
Pişəvəriyə və ondan əvvəl həmin yolda
çalışan Şeyx Məhəmməd Xiyabaniyə, Səttarxan,
Bağırxan və Heydər Əmoğluya töhmət-iftira
atıb söyüş verənlərə və 21 Azər
qiyamının mahiyyətini təhrif edənlərə yaxşı
olar ki, Pişəvərinin öz sözləri ilə cavab verək və
21 Azər qiyamının necə bir milli qiyam olduğunu həmin
sitatlarla bir daha xatırladaq. Qızıl səhifədə
yazılır: Bəzi qıssafikirli adamlar xəyal edirlər
ki, zor ilə o da çomaq və ho-cəncal ilə bir xalqın
dilini, xüsusiyyətini, adab və rüsumunu ortadan aparmaq mümkündür. Bu
xam-xəyal ilə olanlar, səy edirlər əşğası
vadar və məcbur etsinlər ki, hətta Azərbaycanın
uzaq kəndlərində belə öz ana-dilindən başqa bir
dil bilməyən kəndçilər üçün fars dilində
danışsınlar. Bunlar, təsəvvür edirlər ki,
İran xalqlarını aldatmaq üçün yaratdıqları milli vəhdət
sözü, libasları və dilləri məsnoyi surətdə birləşdirmək
vasitəsi ilə mümkün olacaqdır. Bunlar bilmirlər ki, dilin
rişəsi, anaların sinəsindən və xalqın adab və
rüsumu ocaqlar başından qalxır. Nə qədər analar
diridir və ocaqlar yanmaqdadır, bir xalqın dili və
adab-rüsumunu əvəz etmək mümkün olan işlərdən
deyil.
Bu dil bizim iftixarımız, babalarımızdan
qəhrəman əcdadımızdan qalma yadigardır.
Damarlarında azərbaycanlı qanı axan hər bir kəs,
bu dili, öz milli varlığını, milli qürurunu, ən böyük
neyməti kimi hifs edir və ona ehtiram bəsləyir.
Biz Həsənoğlulardan, Nəsimilərdən,
Fizülilərdən, Şah İsmayıl Xətayilərdən
və nəhayət Səttarxan və Şeyx Məhəmməd
Xiyabanidən yadigar qalan əziz dilimizi var qüvvəmizlə
müdafiə edəcək və onun tərəqqisinə
çalışacağıq.
Hər bir ölkədə yaşayan əhali
arasında paltar, papaq, ləhcə, memarlıq, adab, adət fərqləri
vardır. Habelə ab və həva, istilik-soyuqluq,
ucalıq-alçaqlıq, məhsulat-məkulat, bitki-meyvəcat,
susuzluq və ya bol sulu olmaq kimi fərqlər də görmək
olar. Coğrafi cəhətə məxsus olan bu övza-əhval və
təbii fərqləri nəzərdə alıb onlara diqqət
yetirsək görərik ki, bu yerlərdə yaşayan əhalinin
həyat tərkibində fərqlərin mənbəyi həmin
təbii fərqlərdən başlanır və elə həmin
adab, libas, papaq və məskən fərqlərini meydana gətirən
elə bu təbii ehtiyaclardır. Siz də gözləməyin ki
Bəndərabbasda yaşayan əhali, kürk, dəri börk və
astarlıq və isti paltar geysin.
Pişəvəri yazır: Azərbaycan
adı təzə ad deyil. Azərbaycanlıların fars
olmamaları da tarixdə isbat edilmiş bir hadisədir. Azərbaycan
xalqı isə neçə min illik istila və əsarətə
baxmayaraq, hərgiz özünün xüsusiyyətini əldən verməyib,
İran imperatorluğu, ərəblərin böyük və müqtədir
xəlifələrinin qəddar təsəllütü vaxtında belə
tufanlı dəryalar arasında baş qaldıran sınmaz və
sındırılmaz qala kimi möhkəm dayanıb, onun poladdan
daha bərk sinəsi hər tərəfdən üzərinə hücum
edən dəhşətli ləpələri
sındırıb dağıtmış, və zəmanəmizədək
öz mövcudiyyətini saxlamağa müvəffəq olmuşdur.
Azərbaycan xalqı, Mərkəzin
çürümüş və kəsif ricalının siyasəti sayəsində
özünün istedad, qabiliyyət və zəkasına baxmayaraq, hər
qisim azadlıq və ixtiyardan məhrum edilmişdir. Onun
oğullarının öz anadilində təhsil etmək
imkanları olmamışdır. Onun ziyalıları xalqın
fərhəng, behdaşt və sair ehtiyacatını rəf
etmək üçün heç bir haqq və ixtiyara malik deyillər. Onlar, öz
ana yurdlarında və özlərinin qızıl torpaqlarında
fağır və beçaralıq halında, yabancılar və əsirlər
kimi yaşamaqdadırlar. Onun şəxsiyyətini, dilini və
milliyyətini hər an tohin və təhqir etməkdədirlər.
Rzaxanın şum siyasətinin məəmməli və Mərkəzi
Dövlətin rəsmi nümayəndəsi, bəlkə Azərbaycan
xalqı düşmənlərinin nümunəsi olan Abdulla Mustofinin vəhnavər
və təhqiredici sözləri, bayquş səsi kimi hənuz Azərbaycan
xalqının qulaqlarında təninəndazdır. Bir müəyyən
iddədən başqa, Azərbaycan xalqı özlərinin
adına, şöhrətinə, milliyyətinə, şədid
bir surətdə əlaqəmənddirlər. Bunlar həmişə
səy etmişlər ki, Azərbaycanın azadlığı
və bununla bərabər bütün İranın azadlıq və səadəti
uğrunda ciddən canfəşanlıq etsinlər. Biz, mətləbin
uzatmasını nəzərə tutaraq Azərbaycanın
müşəşə tarixindən bəhs etmirik ... Bundan sonra
meydana çıxan bütün qiyamlar və azadixahlıq hərəkətləri
də şərh verə bilməyəcəyik. Biz deyirik: Azərbaycan
torpağında 4 milyonluq bir xalq yaşayır ki, onlar özlərinin
qomiyyətlərini təşxis vermişlər, özlərinə
məxsus dilləri və ayrı bir adab və rüsumları
vardır ... Bu xalq deyir ki: Öz evimizi, öz meyl və iradəmizlə
idarə edək və milli və məhəlli
ehtiyaclarımızı öz gücümüzlə rəf edək. Azərbaycan
deyir ki, Tehran bizim dərdimizə yetişmir və bizim
ehtiyaclarımızı təşxis verib, çarə etməkdən
acizdir. Bizim fərhəngimizin tərəqqisindən cilogirlik
edir. Bizim anadilimizi təhqir edib, başqa vətəndaşlarımız
kimi sərbəst yaşamağa yol vermir ...
Yuxarıdakı sitatlar göstərir ki,
milli hökümətin əsaslarını qoyanlar nə qədər
Azərbaycanın milli məsələlərilə dərindən
və köklü surətdə tanış imişlər. Və bu sətirlər
sanki, bugün yazılıbdır və Azərbaycanın müxtəlif
təbəqə və zümrələrinin Azərbaycanın
milli mənafeyinin köklərindən söhbət açır. Elə
ona görə də 21 Azər qiyamının əsas mahiyyətini
təşkil edən qüvvələr, fəhlələr, kəndlilər,
sənətkarlar, mütərəqqi və vətənpərvər
rövşənfikrlər və kəsəbələrin bir çoxu
idi. Həmçinin qiyamda, Azərbaycanın milli sərmayedarları
və kiçik və orta mülkədarları öz mənafeilərini
görərək, qiyamdan himayət edirdilər. Bu qüvvələr,
Azərbaycanın özü-özünü idarə etməyi üçün, səltənətə,
böyük feodallara və böyük sərmayedarlara qarşı və
Əsas Qanunu ayaq altına qoyan dövlət məmurlarına
qarşı döyüşürdülər. Və həmin mübarizənin qələbəsi,
Azərbaycan xalqının etdiyi fədakarlıq nəticəsində
əldə edildi və milli hökümətdən tərəfdarlıq
olundu. Və bu hökümət isə həmin xalqın mənafeyinə
uyğun olaraq, fars sisteminə qulluq edən irticai və
şovinisti dövlət dəstgahının quruluşuna
qarşı mübarizə aparıb, və düzgün və milli qayda-qanun
yaradıb, azərbaycanlılara azadlıq gətirdi, Azərbaycan
xalqı öz taleyini əlinə almaq imkanını tapdı və
beləliklə bu qələbə ilə Azərbaycan şərq
dünyasında baş verən azadlıq hərəkatı üçün
dayaq nöqtəsinə çevrildi. Bir tərəfdən əldə
etdiyi nailiyyətləri möhkəmləndirmək üçün
qızılbaş ordusu yaratdı, digər tərəfdən
isə Mərkəzi Dövlətlə dinc müzakirələr
aparılmasına razılıq verdi.
3. Qiyamın
yaranma şəraiti
Azərbaycanda hərəkatın
keçmişi və yenidən onun dirçəlməsinin səbəbləri,
onun yeni istiqamət alması və rəhbərliyinin
formalaşması barədə bir neçə məqamları
xatırlatmaq olar.
Qiyamın kökü və tarixi şəraiti
Azərbaycan xalqının azadlıq, tərəqqi və
istiqlal və öz mədəniyyətini yaratması uğrunda
uzun illər apardığı daxili və xarici zülmkarlara
qarşı mübarizəsi idi. 1905-1911-ci illər ərzində xalqımızın
istibdad əleyhinə qəhrəmanlıqla
apardığı mübarizəsinin yarımçıq qalması 1917-1920-ci
illərdə Şeyx Məhəmməd Xiyabaninin rəhbərlik
etdiyi demokratik hərəkatın boğulması və müstəmləkəçiliyin
feodal sisteminin daha artıq təzyiqləri və Rzaşahın
şovinisti və diktatorluğunun dövründə və o
yıxıldıqdan sonra azərbaycanlıların dilinə,
vətəninə və millətinə edilən təhqir və
təcavüz və zorakılığa qarşı mübarizənin
genişlənməsi xalqımızı Məhəmmədrza
şah və onun himayədarları olan istemarçı dövlətlərə
qarşı qiyam etməyə gətirib
çıxartmışdır.
Qiyamın yaranma səbəblərindən
digər amil isə o dövrün mütərəqqi qüvvələrinin
japon və alman faşizminə qarşı qələbəsi
xalqımızın milli istiqlaliyyətə və
azadlığa rəğbətini yüksəltmiş və dünyada
geniş mübarizələrin milli istiqlala çatmaq üçün müstəmləkəçiliyə
qarşı mütərəqqi qüvvələrlə
yaxınlaşmaq və yaranan əlverişli şəraitdən
istifadə etmək və törənən azad fəzadan faydalanma
istəyi idi.
Qiyamın üçüncü zəmini isə, mövcud
şəraitə uyğun olaraq xalqımız tərəfindən
yeni bir siyasi təşkilat yəni Firqənin meydana çıxması,
xalqımızın qiyamının mütəşəkkil
formasında rəhbərliyinin təmin edilməsini də
xatırlatmaq olar.
Qiyamın dördüncü səbəbi isə 1324-cü
ilin ortalarında Məhəmmədrzaşahın açıq
siyasi fəzanı aradan qaldırmaq üçün demokratik qüvvələrə
qarşı hücuma keçməyə başlamasıdır. Onun
hücumu bir sıra fəhlə və kənd zəhmətkeşlərinə
və onları təmsil edən təşkilatların əleyhinə
yönəlirdi. Şovinisti təbliğat get-gedə güclənirdi.
Azadlıq tərəfdarları olan partiyalar və Azərbaycançı
qüvvələr, sinfi və mədəni klublar Tehranda, Təbrizdə,
Gilanda və İsfahanda dağıdılırdı və həmin
klubların üzvlərinin bir çoxu həbsə alınırdı.
Orduda olan azadlıqsevər ofiserlərdən bir iddəsi də
həbs edilirdi. Mütərəqqi qəzetlər bağlanılırdı.
Şah tərəfdarları məclisin 15-ci
çağırış seçkilərini öz vaxtında aparmaqdan imtina
edirdilər və nəhayət bu zamanda mütərəqqi və
vətənpərvər qüvvələr iki yolun
ayrıcında dayanırdılar. Biri yenidən diktatorluğa
təslim olmaq, ikincisi isə onun qarşısında ciddi
müqavimət göstərmək. Pişəvəri və onun
silahdaşları, ikinci yolu seçdilər.
4. Qiyamın qələbəsi
Demokratlar, Azərbaycanda Məşrutədən
qalan milli məsələ üzrə Əyalət və Vilayət
əncümənlərinin seçkilərinin başlanmasını tələb
etdilər. Elə həmin tələb əsasında Firqənin
təşkilatı sürətlə genişləndi və Azərbaycan
əhalisinin diqqətini cəlb etdi. Azərbaycan Demokrat Firqəsinin
göstərişləri əsasında kəndlərdə jandarmların
hücumunun qarşısını almaq üçün fədayi dəstələri
yarandı və bununla jandarmlar tərk-i-silah olunmağa
başlandı. Bu zamanda Mərkəzi Hökümət və səltənət
kəndlilərin və demokratların tələblərinin
qarşısında etinasız yanaşmaqla bərabər daha
həbs, zindan, qətl və cinayətləri çoxaltdı. Buna
qarşı Azərbaycan xalqı təşkil etdiyi
qurultayında özünü Müəssislər Məclisi elan etdi və Azərbaycanın
Milli Məclisinin çağırılması qərarına gəldi.
Sonra demokratik seçkilər keçirtdi və 21 azər 1324-də Azərbaycan
Milli Məclisini açdı. Həmin məclis, Milli Höküməti təşkil
edib, onun baş nazirliyini Mir Cəfər Pişəvəriyə
tapşırdı. Və Milli Hökümət isə Təbrizdə
Mərkəzi Hökümətin ordu bazalarını ələ
keçirtdi və Mərkəzi Hökümətin Azərbaycanda
hökmranlığına son qoydu.
1905-dən başlanmış Azərbaycan
xalqında oyanış və mübarizə, 40 ildən sonra öz
axarını tapmasına başladı. Daxili şəraitdə
formalaşan qələbə imkanları özünü Azərbaycan əhalisinin
mübarizəsinə könüllü qoşulmada və təşəbbüslü
ziddi-inqilabi qüvvələrə qarşı
çıxışında özünü göstərdi.
Azərbaycan Milli Höküməti ölkədə
milli və demokratik zümrələrə dayanaraq, Mərkəzi
Hökümətə qarşı və onun bütün dövlət dəstgahının
quruluşuna qarşı xalqın milli və sinfi mənafeyinə
uyğun olan prinsipal mübarizə apardı və qayda-qanun cəhətindən
dərin dəyişikliklər vücuda gətirdi. Ölkədə
tam demokratiyanı hakim etdi. Azərbaycan xalqının iradəsini
göstərən qurumları və xalqımızın
hüquqlarının təmin edilməsi barədə qələbə
çaldıqdan sonra inqilabi işlər gördü və Azərbaycan
Milli Hökümətinin dayaqlarının möhkəmləndirilməsinə
səy göstərdi.
5. Görülən
işlər
Qiyamdan sonra görülən işlər, tarixdə
qalan işlər idi. Milli Hökümətin yaranması, Milli Məclisin
yaranması və onun qəbul etdiyi qərarlar eləcə də
qərarların sürətlə həyata keçməsi, iqtisadda, mədəniyyətdə
misli görünməyən tarixi işlər, Azərbaycan ölkəsinin
və Azərbaycan xalqının yeniləşməsi, irtica
ilə mübarizə, Milli Hökümətin rəsmiyyətə
tanınması üçün görülən beynəlxalq səylər və
qonşularla yaradılan əlaqələr, onun Azərbaycandan
kənar təsiratı və s qiyamın parlaq səhifələridir.
Görülən işlər
xalqımızın 100 illərlə arzularında olan
idealların həyata keçirilməsidir ki, onlar üçün mübarizə
aparılmışdır.
Milli Hökümətimiz vətənə və
xalqımızın xeyrinə mühüm xidmətlər etdi. Fəhlə
və qulluqçular üçün təqaüd hüququ təmin edildi. Çox sənaye
müssisələrini işə saldı və yaxud yenilərini
təsis etdi. Xarici malların Azərbaycana gətirilməsi üzərində
daxili sənayenin xeyrinə nəzarət qoydu. Geniş ticarət
şəbəkəsi yaratdı. Ədalətli əmək
haqqı maaş verməklə bimə hüququ, müəssisələrdə
gündəlik işsaatı, illik məzuniyyəti, hamilə
qadınlar üçün maaş ödəməklə üç aylıq məzuniyyət
təmin etdi. Mütərəqqi iş və ictimai sığorta
qanunu təsdiq edildi və xüsusi müəssisələrdə tolid
üzərində fəhlələrin nəzarəti təmin
edildi. Qeyri-müstəqim vergilərin miqdarı, zəhmətkeş
xalqın mənafeyinə azaldıldı. Böyük sərmayedarlardan
və böyük mülkədarlardan vergilər alındı, ehtikarla
mübarizə aparıldı və ən mühüm işlərdən
biri, Azərbaycan Bankı təsis edildi. Azərbaycan Milli Höküməti,
mütərəqqi şəkildə torpaq islahatı apardı.
Burada istemarçıların və fars şovinizminə və Mərkəzi
istibdad və dərbar dairələrinə bağlı olanlara
və qiyama xəyanət edən ərbabların torpaqları
müsadirə edildi və kəndlilərin ixtiyarına qoyuldu. Həmçinin
dövlətin əlində olan bir sıra xalis torpaqlar da əkinçilərin
iştirakı ilə bir milyondan artıq ailəyə və
yoxsul kəndçilər arasında pulsuz bölüşdürüldü. Və kənddə
yaşayan yersiz və xoşnişin adamların iqtisadi vəziyyətini
yaxşılaşdırmaq üçün bir sıra mühüm islahatlar həyata
keçirildi. Azərbaycanın Milli Höküməti, Fəlahət
Bankı və suvarma və əkinçilik şirkətini heyvandarların
və kəndçilərin xüsusən əşayirlər
arasında ədalətsizliyi aradan qaldırmaq üçün təsis
edildi. Azərbaycanın Milli Höküməti səhiyyə barədə
də çox ciddi işlər gördü. Xəstəxanalar
yaradıldı, pulsuz uşaq evləri tikildi, Azərbaycan
türkcəsində məktəblər açıldı, uşaq
baxçaları və qocalar evi işə başladı, bərq
şəbəkəsi və su kəməri çəkildi, abadlıq
üçün küçələrə asfalt salındı, ali təhsil
ocaqlarında milli kadrların yetişdirilməsinə
başlandı, tiryək çəkməyə qadağa qoyuldu, pozqunluq
və fəhşa əleyhinə ciddi mübarizə
aparıldı. Azərbaycan Milli Hökümətinin az
yaşamasına baxmayaraq, Azərbaycan mədəniyyətində
gördüyü işlər, apardığı tərəqqi çox ciddi
addımlar idi. Azərbaycan türkcəsi rəsmi dövlət və
maarif dili elan oldu. Mədrəsələr şəbəkəsi
inkişaf edildi. Azərbaycan şair və ədiblər cəmiyyəti,
incəsənət idarəsi, dövlət teatrı, Azərbaycan
Milli orkestr və filarmoniyası, Azərbaycan çapxanası, maarif
çayxanası təşkil olundu. Azərbaycanda 50-dən
artıq qəzet və məcəllə çap edildi o cümlədən
Azərbaycan, Azad millət, Azər, Urumuyyə, Cövdət,
Qələbə kimi çoxtirajlı qəzetlər. Təbriz
radiosu təsis edildi. Təbriz darülfununu açıldı. Və
bir çox kitabxana və qəraətxanalar təsis edildi. Milli
Hökümətin Azərbaycan üçün bir ildə gördüyü işləri, 50
illik Pəhləvilər rejimi və 30 il isə İran
İslam Cumhurisi, Azərbaycana görə bilməyiblər. O dövrdə
Milli Hökümətin gördüyü işlər bütün Azərbaycan üçün
stratejiki işlərdən ibarət idi. Hansı ki, Pəhləvi
və islami rejimlərində həmin işlərə
qadağa qoyuldu, əksinə, vətənimizin işqalına
və xalqımızın köləliyi barədə işlərin
həcmi nücumi hesabla belə göstərmək mümkün deyil.
Milli Hökumət dünya dövlətləri və
beynəlxalq təskilatlarla işbirliyi qurmağa ciddi səy
göstərdi, Birləşmiş Millətlər Təşkilatına
üzv olmaq üçün rəsmi müraciət etdi. Ölkənin milli pulunu dövriyəyə
buraxdı. Milli Hökümətin misilsiz xidmətlərindən biri,
fars şovinizminin müstəmləkəsi və əsarəti
altında olan xalqımıza verdiyi azadlıq idi. Dövlət rəmzlərini
milli himn, milli bayraq, milli gerb yaratdı və milli qoşun,
milli təhsil sistemi yaradılması tariximizdə unudulmaz
hadisələrdir.
Milli Hökümət eyni zamanda Azərbaycan
torpağında yaşayan etnik qrupların milli mədəniyyətinin
inkişafına və onların ana dillərində təhsil
almalarına şərait yaratdı. Ermənilərin, asorilərin,
zərdüştlərin və hətta kürdlərin etnik
hüquqlarını və Azərbaycan
ərazisində kürdlərin xod-muxtarlığını rəsmiyyətə
tanıdı.
6. Milli Hökümətin məğlubiyyəti
və onun səbəbləri
Burada, məğlubiyyətin səbəbləri,
xəyanətlər, təcrübəsizliklər, görülməyən
işlər, hazırsızlıqlar, ictimai-iqtisadi şəraitində
olan nöqsanlar, məzhəbin və irticai ruhaniyyətin rolu, Azərbaycan
irticaçılarının rolu, Şah və xarici istemarçı
qüvvələr ilə fars şovinisti dairələrin,
faşisti partiya və şəxslərin rolu, məğlubiyyətin
zərərlərini azaldıb qarşısı alına bilinərdimi,
məğlubiyyətdə həlledici və qeyri-həlledici amillər,
təsirat və itgilər barədə bir neçə söz demək
olar.
Dünya miqyasında qüvvələr
arasında yeni yaranan şərait bizə qarşı oldu. Soyuq
müharibə Güney Azərbaycandan başladı.
Sovet ordusu 1946-cı ilin may ayının
9-da İranı tərk etdi. Azərbaycan Milli Höküməti ilə
Qəvamüssəltənə arasında müzakirə
başladı. Müzakirələrdə Milli Hökümət ilkin
mövqeylərindən geri oturdu. Milli Hökümət, Azərbaycanda
ustandarlıqla və Azərbaycanın Milli Məclisi isə
Əyalət-Əncüməni ilə dəyişdirildi. Qərar
alındı ki, fədayilər ölkənin qoruyucu qüvvələri
adında işlərini davam etsinlər, o cümlədən
Jandarmeri də həmin adda. Dr Cavid, Əyalət-Əncüməninin
vasitəsi ilə Mərkəzi Hökümətə Azərbaycan
ustandarı kimi təklif olundu. Bu geri oturmalarda Zəncan, Mərkəzi
Hökümətə təhvil verildi. Qərar alındı ki, Tikab və
Sərdəşt Azərbaycanın ixtiyarına verilsin ki,
verilmədi. Həmin razılaşma əsasında 15-ci
parlament seçkilərində Azərbaycanda nəzarət üçün mərkəzi
dövlətin nizam-intizam qüvvələrinin nəzarəti ortaya
atıldı. Bu təklifi qəbul etmək, yəni mərkəzdən
nizam-intizam qüvvələrinin gətirilməsi və onlara
qarşı Azərbaycanda müqavimət göstərilməmə fərmanı,
hərəkatın tam geri oturmasına gətirib
çıxartdı. Bu gerioturma, silahı yerə qoymaqla həyata
keçirildi. Azərbaycan xalqı tank və topsuz, təyyarəsiz,
məmuli tüfəng və müsəlsəl ilə düşmənə
qalib gəlmişdi və öz ayağı üstündə
dayanmışdı və öz milli hakimiyyətindən siyasi
şərəf-heysiyyətindən və insani haqlarından
müdafiə edirdi. Lakin müxtəlif dairələri əhatə edən
irtica manevr etməklə Azərbaycanın milli qüvvələrini
avara formada və çaş-baş salma halına gətirib
çıxartdı. Və beləliklə, çox sürətlə hadisələr
irticanın xeyrinə dəyişildi və hərəkat məğlub
oldu. Azərbaycan düşmənləri bir tərəfdən
şəmşir ilə digər tərəfdən isə hiylə
və riyakarlıq işlətdilər. Mərkəzi Hökümət,
bir tərəfdən Azərbaycanın əşirələrini
silahlandırırdı və hərbi hücumları cəbhələrdə gücləndirirdi,
digər tərəfdən isə müzakirə və müsalimət
yolunu bir taktika kimi təklif və irəli sürürdü.
Azərbaycan düşmənlərinin
başında dərbar və Pəhləvi səltənəti
dayanırdı. Səltənət daxili və xarici düşmənlərin
fəaliyyət mərkəzi idi. Rzaxanı İngiltərəlilər
səltənətə çatdırdılar. Ona görə ki,
İran adlanan yerdə onların mənafeyini qoruyub
saxlasın. 1232-ci ildə (1953-cü ildə), Amerikanın
CİA-i vasitəsi ilə səltənətə qayıdan Məhəmmədrzaşah
isə, atasının apardığı həmin vəzifəni
can-başla davam etdi. Bir sözlə desək, Amerikanın
oyuncağı olaraq, xarici istemarçıların himayəsi ilə
səltənət edirdi və elə onların himayəsi
olmadan 21 Azər qiyamını məğlub edə bilməzdi
və Azərbaycan xalqını dar ağaclarına, həbsxanalar,
zindanlar və sürgünə məruz qoya bilməzdi. 21 Azər
qiyamı, ondan irəli gələn elə bir gücə nail
olmuşdu ki, Mərkəzi Hökümət onu rəsmiyyətə
tanıyaraq onunla müqavilə bağlamışdı. Şah,
xarici qüvvələrə arxalanaraq həmin müqaviləni nə
tənha imzalamaqdan imtina etdi, əksinə hücum edib Azərbaycan xalqını
və yeni yaranmış Azərbaycan islahat və
demokratiyanı qanda boğdu. Və Azərbaycandan başqa digər
məntəqələrdə ki, Rzaşah qaçandan sonra açıq
fəza fəaliyyət üçün yaranmışdı, aradan
qaldırdı.
Məzhəbi ruhaniyyətin yuxarı
qişri, Firqəçilərin və 21 Azər qiyamının tərəfdarlarına
qarşı qətələ fitvası verməklə
onların qanları halal, malları mübah, qadın-qızlarının
haram olduqlarını hökm etdilər. Onlar, müxtəlif qəzetlərdə
o cümlədən Baxtər, Atəş, Fərman, İstəxr,
Keyhan və Ettelaat qəzetlərində Azərbaycanın əleyhinə
çıxış etdilər. Bunlardan bir sırasının
adını saymaq yersiz olmaz: Mirseyyid Məhəmməd
Behbahani, hacı Mirza Abdulla Tehrani, ayətullazadə Mazəndarani,
şeyx Məhəmmədəli Ləvasani, hacı Seyidməhəmmədhüseyn
Ləvəsani, Ələmülhüda Şirazi, hacı Əhməd
Kirmanşahi, Hacı şeyx Məhəmməd Nəhavəndi,
mirza Musa İmamməcdibəzzarha, hacışeyx Əraqi Bəyat,
hacı seyyid heybətulla imam əhvazi, zəhirülislam Toliəte
mədrəseye sipəhsalar, Şeyx Hidayətulla məliki,,
şeyx bağır rəsuli, seyyid məhəmməd həsən
əngəci, hacı seyid məhəmmədbağır
tehrani, mirza mustafa ləvəsani, seyyid məhəmmədrza zəncani,
ayətullazadə şirazi, şeyxəli müdərris, ayətullazadə
isfanahi, şeyx bəhaəddine nurie nəvəbi, şeyx
cavab şəriətmədar, şeyx əli ağasulqani,
hacı seyyid nəsrullar şüştəri, şeyx əhməd
nəcəfi, ibn şeyx tehrani, seyyid əliəsgər cəzairi,
hacıseyyid əbülqasım
amli, hacı şeyx mehdi nəcmabadi, seyyid ələsgər
xoyi, mirza əbdülhuseyn şirazi, hacağa həsən nəcmmabadi,
seyyid sədrəddin müsəvi, seyyid məhəmməd əli
əngəci, Seyyid sədrəddin musavədi, seyyidəhməd
ləvasani, seyyid cəlaləddin böyük.
7. Məğlubiyyətdən
bugünədək
Burada isə, məğlubiyyətin
konsekvensləri, hərəkatın davamının enişli və
yoqquşlu yolları barədə danışmağımız
lazımdır.
Şah, Milli Höküməti aradan
qaldırdıqdan sonra səltənətinin sonuncu ilinədək
21 Azər gününü üzdən-iraq Azərbaycanın nicatı günü
adlandırıb, ordudan san görüb, Azərbaycan küçələrinə
ordu, tank-top, əsgərlərlə rejə keçməklə Azərbaycanda
yaratdığı dəhşəti bir neçə qat şiddətləndirirdi.
Mərkəzi hökümət dərbar və onun himayətçisi olan
xarici istemarçı qüvvələr, birlikdə milli höküməti
qanda boğdular. Onlar, Fərdustun yazdığına əsasən,
50 min nəfər azərbaycanlıları öldürdülər, 100
minlərləni sürgünə göndərdilər. 21 Azər nehzəti
məğlub edildikdən sonra, bir sıra sadiq qüvvələr
azərbaycanlılara, fədayilərə, Azərbaycan Demokrat
Firqəsinin üzvlərinə yardım etdilər ki, Məhəmmədrzaşah
ordusunun və qaraquruhçuların vəhşi qisaslarından
xilas edilsinlər. Eyni zamanda Azərbaycanda baş verən
demokratik hərəkatı dünyaya tanıtdırmaqda,
onların hüquqlarını qorumaqda, Azərbaycan Milli Hökümətinin
həyata keçirdiyi tədbirləri təbliğ edib və müdafiə
etmək işində mühüm yardım göstərdilər. Və
bir çox sadiq insanlar 21 Azər qiyamından şücaətlə
difa etməklə bu hərəkatın qan dəryasında
boğulduqdan sonra həmin hərəkatı inadla müdafiə
etdilər.
Ancaq Şah və onun ətrafındakılar,
radio, qəzet və televiziyalar, Azərbaycanın Milli Hökümətinin
şəxsiyyətlərinə ağızdolu böhtan, iftira,
töhmət yağdırırdı. Məğlubiyyətdən əvvəl
Rzaşah səltənəti tərk edəndən sonra mütəvəssid
sərmayedarlar xalqımızın kənarında
dayandılar o cümlədən Azərbaycanda milli hərəkatdan
himayət etdilər. Lakin, irtica qalib gəldikdə mövqeyyətlərini
əldən verməsinlər deyə şovinisti dairələrə
və Mərkəzi Hökümətə yaxınlaşıb, onlarla
bərabər Azərbaycanın milli hərəkatına iftira
yaydılar. Hizb-e İran, hizb-e Cəngəl, hizb-e Sosialist, həmin
qişrləri təmsil edirdilər. Və firqəçiləri
pisləməyə, ittihamlamağa, iftira deməyə,
Şahı və onun quldur dəstələrini tərifləməyə
başladılar. Şahın ətrafında olan bir sıra
satqınlar da Abbas Məsudilər, hacı Əbülqasım
Cavanlar, Deyhimlər, Sərləşkər Ərfəələr,
Keyhan, İttilaat, Xandəniha kimi qəzetlər Şahın
sözlərini artıq çeynəyərək, 5-ni də
artırıb minlər batman kağızı hərəkatımız
haqqında qaralayırdılar. Hətta Cəlal al-Əhmədlər,
Xəlil Məlikilər, Ələvilər, Rza İnayətlər,
Müzəffər Bəqayilər, Ənvər Xameyilər kimi
adlarını rövşənfikr və ziyalı qoyanlar da Milli
Hökümətimiz və Firqəmiz haqqında Şahın
qaraquruhçularına qoşularaq, Azərbaycanın tarixində
adlarını öz qanları ilə qızıl xəttlərlə
yazan Pişəvəri, Qulam Yəhya, Kəbiri, Əzimi,
İbrahimi, Quli Suphi, Azad Vətən, Mirəyyub Şəkiba,
Cavidan, Xəlil Azərabadiqan, Həbibullahi, İsmayıl Zəbihi,
Şeyx Polad, Mirza Məhəmmədəli İrşadi,
Şeyx Məhəmməd Ali-İshaq zənvani, Şahmar,
Sarı İsmayıl, Agəhi, Cövdət, Qasemi, Əsədullahi-ye
Mürtəzəvi, Kuphal, Səriyyə Xanım və minlərcə
adlı və adsız Azərbaycan qəhrəmanlarına töhmətcil
sözlər yazırdılar. Bu şivə və metod bizim 29 Bəhmən
qiyamının məhsulu olan İran İslam Cumhurisinin məsulları
da 21 Azər hərəkatına qara yaxmaqda keçmiş sələflərinin
yolunu davam edərək həmin iftiraları təkrarlayırlar.
İran adlanan yerdə yayılan yüzlərcə qəzet və
jurnal və kitabların möhtəvaları, belə bir əraciflə
doludur. Bir sıra adlarını inqilabçı və demokratiya tərəfdarları
qoyan partiya mənsubları o cümlədən Nehzət-e Azadi,
Müsəlmanan-e Mübariz, Peykar, Mücahedin-e Xəlq, Hezb-e Demokratik-e
Mardom-e İran kimi təşkilatlar da paniranistlər kimi 21 Azər
qiyamı barədə töhmət mövqeyində Şah və
Cumhuri İslamidən seçilmirlər. Rahe Kargər və Fədayian-e
Xəlq isə həqiqətdən qaçmaq üçün bu şanlı hərəkatla
sükutla yanaşmışlar. 21 Azər Qiyamına, Milli Hökümətə
hücum və töhmət-iftiradan məqsəd, o yolda görülən
işlərin aradan aparılması, o yolun yolçularının
öz yollarından döndərilməsi və o yol üçün yaranan təşkilatlar
və orqanlar və şəxsiyyətləri məhv edib, bir
sözlə desək Azərbaycan və onun xalqının
inkişafına, sərbəstliyinə, abadlaşmasına
çalışanları aradan aparıb və Azərbaycanı
farslaşdırmaq və xalqını kölələşdirmək,
sirvətini qarət etməkdən ibarətdir.
Məğlubiyyətdən sonra edilən
fəaliyyətlər, Mərkəzi Hökümətə
qarşı etirazlar, nicat və qurtuluş cəmiyyətlərinin
yaranması, Firqənin daxildə və xaricdə yenidən bərpası
və Şah rejiminə qarşı kəskin təbliğat və
ifşagərlik və yenidən qələbəni əldə
etmək üçün aparılan hazırlıq işləri, yeni
döyüşçü və kadrların təlimatlandırılmaları,
Milli Səs Radiosunun təsisi, Şimali Azərbaycanın rəsmi
şəxsiyyətləri və yazıçı, şair və
digər nümayəndələrinin mütəmadi etirazları, gündən-günə
Şah rejiminin dayaqlarının zəifləməsi, nəhayət
29 Bəhmən qiyamının baş tutması ilə Şah
rejiminə son qoyuldu. Firqənin Azərbaycanda dəftər-dəstəkləri
yenidən açıldı. Amma çox çəkmədi ki, islami rejim
verdiyi vədələrə xilaf çıxdı. Yenidən Azərbaycanda
həbslər, təzyiqlər, boğuntu, o cümlədən
Milli Hökümətin tərəfdarlarının inqilabdan sonra
qurduqları qurumlar dağıdıldı. Yenidən Firqə
yeraltı və mühacirət həyatını davam etdi. Mədəni
fəaliyyətlər, ədəbi və musiqi cəmiyyətlər
genişləndirildi. İslamdan məyyus olan
xalqımızın rəğbəti azərbaycançılığa
çoxaldı. Milli fəaliyyətə rəğbət get-gedə
kütləviləşdi. Geniş tədbirlərə zəmin
yarandı. Azərbaycan Respublikasının istiqlalını əldə
etməsi də azərbaycançılığa təkan verdi. Babək
qalası yığıncaqları və müxtəlif törənlər
baş tutdu. 22 May Təbriz və digər Azərbaycan şəhərlərinin
qiyamları ilə həm Şah rejiminin və həm də
Xumeyni rejiminin əritmə siyasəti puça çıxdı.
8. Nəticə
21 Azər hərəkatının
ideallarının qarşısını almaq üçün ən əvamfiriblikdən
tutmuş, ən qəddar cəbr vasitələrini işlətmişlər
və çalışmışlar ki bu hərəkatı ləkələsinlər,
şayiələr, böhtanlar və yalanlar yaysınlar və onun
müsbət təsirini aradan qaldırsınlar. Halbuki, 21 Azər
hərəkatı, mütərəqqi, xəlqi və inqilabi
mahiyyətinə görə daima yaşayacaq. Ancaq üzüqaralıq
saxtalaşdıranlara qalacaq. Fakt bundan ibarətdir ki, 21 Azər
hərəkatı məğlub olsa da, onun ideallarını bərpa
etmək üçün mübarizə, 62 ildir ki davam edir.
Nə qədər xalqımız öz
rolunu, taleyini əlinə almasında ciddi və geniş və
rövşən amalla iştirak edirsə, Milli Hökümətin
amaclarına və bizə o qədər yaxınlaşar.
Burada əsas rolu oynayan Güney Azərbaycan xalqının iradəsidir
və bu iradə Milli Hökümətin amacları uğrunda təmərküzləşdirən
qüvvələrin birliyindən asılıdır. Bu məqsədə
qulluq edən indiki mübarizənin genişlənməsinə,
Milli İstiqlal yolunda mübarizə edən başqa xalqların təcrübələrindən
istifadə etmək və dünya ictimaiyyatının himayəsini
qazanmaq yardım edər.