احد واحدی

"صمد بهرنگی" یارادیجیلیغیندا، آذربایجان ملی وارلیغینین ایزی

هَله تبریزین كوچه لرینده، ملی حكومت دؤرونون طنطنه لی و محكم شعارلاری جینگیلده ییردی؛ هله فدایی دسته لرینین منظم  شکلده  نمایشلری و تماشایا دوران انسانلارین گورولتولو آلقیشلاری گؤز اؤنوندن چکیلمه میشدی؛ هله آنا دیلینین سحرکار و تأثیر ائدیجی حسی اوره گلرده یاشاییردی؛ و هابئله، هله تجاوزکاردشمنین ظفر شنلیکلرینین شوم قهقهه سی تبریزین و دیگر آذربایجان شهرلرینین فضاسیندا سسله نیردی؛ هله قودورغان پهلوی رژیمینین باسغینی و متجاوز ارتشین قاپی ـ قاپی گزیب و فدایی دسته لرینی توتوب و محکمه سیز دارا چکمه لری گؤزاؤنونده جانلانیردی؛ هله فدایی لرین قانلاری شهرلرین و كندلرین دووارلاریندان و تورپاقلاریندان سیلینمه میشدی؛ بئله بیر شرایطده صمد اوشاقلیق گونلرینی یاشامیش و بویا باشا چاتمیشدیر.  صمدین یاشینین كیچیك اولماسی، اونون  او دؤره فعال اشتراكینا، مانع اولورسادا، آنجاق اوشاقلیق دفترچه سینین صحیفه لرینده، او گؤردویو و ائشیتدیگی حادثه لرین ثبت اولماسینا مانع اولمامیشدیر. بیر یاندان، اوشاقلیق چاغلاریندا دائماً آنا دیلینده ائشیتدیگی لایلالار، نازلامالار و حتی آغی لار، اونون حافظه سینده بؤیوك یئر توتموشدو؛ دیگر طرفدن، تورک دیلینی آرادان گؤتورمه گی هدف توتان پهلوی رژیمی، فرهنگی باسغین و آسیمیلاسیون سیاستی نتیجه سینده، ، ترک دیلینده هیچ كتاب و نشریه نین چیخماسینا اجازه وئرمیردی. ملی حكومت دارماداغین ائدیلدیگدن سونرا، 40 نجی ایللرین اوللرینه  قَدَر، آذربایجان دیلینده نشریات بؤیوك بحرانا دچار اولموش و بو مدت عرضینده یالنیز، حسین كرد شبستری، امیر ارسلان نامدار، بیر سیرا نوحه كتابلاری و بیرده شهریارین „حیدر بابایا سلام“ اثری نشر اولونموشدور. آذربایجان دیلینده نشریات، شاه رژیمی طرفیندن عملا" یاساق اولموشدور. بئله بیر دؤرده صمد بهرنگی بویا باشا چاتمیش. او هله „دانشسرا“ نی اوخویاركن  دوستلاریلا بیرلیكده „خنده“ آدلی بیر ژورنال چیخارمیشلار. دانشسرانی بیتیردیكدن سونرا، صمدده، باشقا معلم لر كیمی چانتاسینی قولتوغونا ویریب و كندلره ساری یولا دوشموشدور. بیرینجی قدم ده بؤیوك بیر حقیقتله اؤز ـ اؤزه گلمیش: دانشسرادا تحصیل آلدیقلاری و اؤیرندیگلری درسلری بیریانا بوراخیب و اؤزلری رئال یاشایشدان دوزگون معلم اولماق اصولونو اؤیره نمه لی دیرلر. صمد و یولداشلاری (صمدین یاخین یولداشی بهروز دهقانی ده عینا" بو پروسه نی کئچیردیبدیر، اونلارین یاشایشلرینین چوخ بؤلومو بیری بیریله عینی دیر.)  كندلره گئدیب، كند محیطی ایله رابطه توتوب و كند اوشاقلارینا درس وئرنده، (یعنی عملده) بوتون وارلیقلاریلا حس ائدیرلر كی: آنا دیلینده دانیشاندا، اوشاقلار یاخشی و دوز ـ عمللی باشا دوشورلر، اما فارس دیلینده درس وئره نده، اونلار معلمین اوزونه هوروت ـ هوروت باخیرلار. اونلار، آنا دیلینین اهمیتینی، بیرینجی نوبه ده بوسایاق، عملده و چتینلیكلرله اوز به اوز اولدوقدا بیلمیشلر. صمد و یولداشلاری اؤز تربیتی محیط لرینین تأثیری آلتیندا، موجود واقعیتلردن، مهم و عمومی بیر نتیجه آلیرلار: هر شئی دن قاباق خلق گرگ شعورلانسین، اؤز ملی و حقیقی وارلیغینی دوشونسون. صمد بو یولون داوامیندا، نتیجه آلیركی، ائله بو ایش اوز وئرسه ـ وئرمه سه، اوشاقلارین واسطه سیله انجام تاپاجاقدیر. اونون اوچون، بیرینجی نوبه ده، یازیلارینی و ناغیللارینی اوشاقلارا خطابا"  یازیر. بونا مثال اولاراق „اولدوز و قارغالار“ كتابینین مقدمه سینده اولدوزون دیلیندن بئله یازیر:

«.....آقای بهرنگ، منیم ناغیلیمی اوشاقلار اوچون یازماغا سؤز وئریب؛ بونا خاطر كی یاشلی آداملارین فکرلری او قدر "پرت"دیر کی منیم ناغیلیمدان حظ آلا بیلمزلر.» 

صمد بهرنگی 1342 نجی ایلده «پاره پاره» كتابینی نشر ائله ییر. بو كتابین عنوانی آلتیندا یازیلدیغی كیمی، آذربایجان دیلینده اولان شعرلردن و بایاتیلاردان اوخوجولارا  بیر نمونه وئرمک نیتی ایله نشر اولونموشدور. پاره ـ پاره كتابینین عمده مشخصه لریندن، اونون شعرلرینین دیلینین ساده  و محتواسینین، اخلاقی ـ اجتماعی اولماسیدیر.  بو كتابین چاپ اولماسی صمدده و اونون یاخین یولداشلاریندا بؤیوك انرژینین یارانماسینا سبب اولور؛  بو كتاب بو ایكی حقیقتی آشكارجاسینا نشان وئریر: بیرینجی بوكی، صمدین دنیا گؤروشو نه قَدَر یئتگیندیر كی، كتابی احتواء ائده ن شعرلرین و بایاتیلارین چوخو، عصریمیزین اَن مترقی فكیرلری ایله دولغوندورلار. كتابدا صابر، معجز و فضولی ایله بیرلیكده، صمد ورغون، رسول رضا و باشقالارینین دا شعرلری وئریلمیشدیر.  ایكینجیسی، هر شئـیدن اول 24 یاشیندا صمدین آذربایجان ادبیاتینا دایر معلومات دایره سینین گئنیشلیگینه بویؤك بیر نشانه دیر. غلامحسین ساعدینین دئدیگینه گؤره، او (یعنی صمد) یالنیز بونا خاطیركی، یالانچی شهرتدن آجیغی گلیردی، مستعار آدیلا (ص ـ قارانقوش) كتابی چاپا وئردی ... اما هله پاره پاره كتابی، عمللی ـ باشلی یاییلمامیشدی كی، ساواك طرفیندن ییغیلیب و آرادان آپاریلدی.... محض بونا خاطیركی آذربایجان دیلینده یازیلمیشدی!!....(1)   

صمدین آذربایجان ادبیاتی ایله علاقه دار بو بیرینجی ایشی اولسادا، آنجاق جدی باشلانیشی ایدی. بو بیر واقعیتدیر كی صمد اؤز دؤرونون بوتون مسئله لرینی دقت مركزینده قرار وئره رك، آذربایجان حقده مسئله لری ده هیچ زامان گؤزدن اوزاقدا ساخلامامیشدیر. دئدیگیمیز بو ادعانین اثباتی اوچون، آذربایجان فولكولورونو توپلاماقدان باشلاناركن، اؤز دؤرونون سایجا آز اولان آذربایجان دیلینده كتابلارا تنقیدی یاناشمادان، آذربایجان دیلی حقده بیلگیلر وئرمکدن، آذربایجان موسیقی سی باره ده، شعری باره ده، عاشیقلار و ... حقده مقاله لر یازماغا قَدَر گنیش بیر فعالیت عرصه سینی گؤسترمگ اولار. بونلار هامیسی گؤستریر كی او بیر یازیچی و ادبیات شناس كیمی اؤز زمانه سینین طرح اولدوغو مسئله لرینه نه قَدَر مسئولانه یاناشیر. بو یتگینلیک یالنیز صمده عاید دگیل، صمد آدیلا طرح اولان مسئله لرین چوخو، صمد قلمی ایله یازیلان یازیلارین چوخو بیر كیچیك جمعین اَمَگی كیمی نظره گلیر؛ بو كلكتیوین بیر طرفی صمد اولسادا، او بیری طرفی بهروز دهقانی و علیرضا نابدل دیر. اونلارین هر اوچونونده آذربایجان دیلینده تخلص سئچمه لری (ص. قارانقوش ـ ع. اوختای ـ آیدین) بو جمعین آذربایجان و ملی مسئله یه نه اندازه باغلی اولماقلارینا عینی نمونه دیر. اونلارین ایش بیرلیگی او درجه یه چاتمیشدیر كی مثلا" «تاپماجالار ـ قوشماجالار» كتابینین مقدمه سینده، صمد و بهروز، صمیمیتله اؤز یادداشتلارینی، مؤلفلرین (یعنی صمد ایله بهروزون) اختیاریندا قویان نابدل دن (علیرضا اوختای دان)، تشكرلرینی بیلدیریرلر. (2) و یا آذربایجان ناغیللارینین آذربایجانجا متن ینده، ناغیللارین بیرینین (بارات ناغیلی نین) سونوندا، «ضبطِ علیرضا» سؤزو یازیلیبدیر. (3)

صمدین دؤری مطبوعاتدا یازدیغی مقاله لری، جوابیه لری و تنقیدلری اوخویاندا، حقیقتا" آدام حیران قالیر كی، او نه اندازه باشاریقلا و نه قَدَر معلوماتلا زمانه سینین مسئله لرینه فعال یاناشیر و نئجه ظرافتله بو پروبلم لرین آرادان گؤتورولمه سینه یوللار آراییر و علاجلار تاپیر. ساعدی نین «5 نمایشنامه مشروطیت انقلابیندان» آدلی تئاترینی تنقید ائده رک، بئـله یازیر:

«گوهر مراد» ین گئچه جكه غصه لی باخیشی، باشقا واریانتلاری دا اؤزویله داشییر؛ او جمله دن دؤیوشكن بیر نفرتی و رئـال بیرامیدی. ساعدی هرزمان اؤزگه لرین قانی باهاسینا چوره ك یئـین انسانلارین، خباثتینی و رذیللیگینی كشف ائتمگده دیر. ساغ اولسون!» (4)

یئری گلمیشكن دئییم كی ساعدی نین ادبی فعالیتی بارده، بئله یازیر:

«او بوندان بئله كی «پایتخت نشین» دیر، آمما هَله اؤز «شهرستانلی» خصوصییتینی ساخلاییبدیر؛ هَله ساوالان داغینین اَتكلرینین سرین عطیری اونون ناغیللاریندان و پیس لریندن گلیر.» (5)                   

و سونرا آرزو ائدیر كی:

«قوی هرزامان بئله اولسون، قوی اونون یازیلاریندا تریاك و هروئین قوخوسو یئرینه، «یام» ین گوم ـ گؤی یاماجلارینین سرین كولكینین، «ساوالان» ین زیروه سینین آغ و سویوق قارینین، «زنوز» ون قرمیزی و ایری آلماسینین و «تبریز» ین گئنیش وگؤی سَماسینین دالینجا گزه ك و اَلی بوش قاییتمایاق.“ (6)

اوره گی هرزمان آذربایجان كولتورو و فولكولوریله دؤیونن صمد، 1345 نجی ایلین تیر آییندا «راهنمای كتاب» دا «ادبیات و فولكلور آذربایجان» آدلی بیر مقاله سینده بئـله یازیر:

«آذربایجان فولكولور خزینه سی اوقَدَر گئنیش و رنگارنگ دیر كی، آختاریشلارین ایلك آددیملاریندا آدامی حیرت بویویور. بونا مثال اولاراق بایاتی لاری گؤسترمك اولار.“ (7)

و سونرا بایاتیلاری تحلیل ائده رك، بئله یازیر:

«اونلار نئچه مینی آشدیقلاری حالدا، مضمون و ایشلندیكلری یئـر جهتیندن رنگارنگدیر. آذربایجانلی لار، اونلاری قبیر اوستونده، تویدا، شادلیقدا، غمده ـ غصه ده، یالقیزلیقدا، جمع ده، عاشیق ـ معشوق آراسیندا، وطندن اوزاقلاردا، آنایلا ـ بالا آراسیندا و .... اوخویارلار.» (8)

همان آدینی چكدیگیمیز مقاله نین باشقا بیر یئرینده، فارس ادبیاتیندا، آذربایجان آتالار سؤزو و مثللرینین استعمالی بارده بئله بیر فكری ایره لیه سورور:

«چوخ مثللر كی «علامه دهخدا»، «امثال و حَكَم فارسی» آدلی کتابیندا یازمیش، «نظامی» دن گؤتوروب، آذربایجان حلقینین آتالار سؤزو ومثللری دیر، كی نظامی اونلاری ترجمه ائده رك (آنا دیلیندن، فارس دیلینه) اؤز شعرلرینه داخل ائتمیشدیر.» (9)

سونرا بیر تحقیقاتچی كیمی، چوخ معقول بیر قرارا گلیر:

«بو ادعانین حقیقت اولدوغو یا اولمادیغی، یالنیز تحقیق و آراشدیرما یولو ایله ثبوتا یئتیشه  بیلر؛ تحقیق یولودا بوندان عبارتدیركی معلوم اولسون، نظامینین شعرلرینده اولان «امثال و حَكَم»، اوندان قاباق، فارس یازیچی و شاعرلرینین اثرلرینده ده وار یا یوخدور؟؟ » (10)

مقاله نین باشقا یئرینده صمد آذربایجان ناغیللارینین مختلف ژانرلاریندان صحبت ائده رك، «دده قورقود» دان مفصل دانیشیر. سونرا آذربایجان شعرینین خصوصیتلریندن بحث آچاراق، اونا اویغون اولان هجا وزنیندن اطرافلی صحبت ائیله ییر. صمد بونلاری یالنیز « سهند» ین  «سازمین سؤزو» كتابی ایله علاقه دار مطرح ائیله ییر؛ اوبوباره ده چوخ اطرافلی دانیشاندان سونرا بئله یازیر:

«ایندی سازمین سؤزو كتابینین مؤلفی اؤز اثرینی خلقین قضاوتی اؤنونده قویوبدور؛ ظاهراَ ائله گؤرونور كی، بوكتاب، شاعرین ایلك اثریدیر، اما دئیم طرزی و سؤزون پخته لیگی وآخارلیغی گؤستریركی، او بو ایش ایله چوخدان مشغولدور و اؤزوده كیچیك آدام دگیل.» (11)

بو مقاله نین سونوندا، صمد جان آغریسیلا بئله یازیر:

«سهند، شعرینده عادی دانیشیق دیلینده اولمایان بیر چوخ اصیل سؤزلردن استفاده ائدیبدیر، بوندان بئله كی كتابین سونونا، بیر سؤزلوكده علاوه اولونوب، شاید یئنه اوخوجو آسانلیقلا منظومه لری اوخویا بیلمه سین. البته بو شاعرین گناهی دگیل، اوخوجونون سوجودور كی آنا دیلینده آز كتاب اوخویوب و ادبی دیلی اونودوبدور.» (12)

صمد «آذربایجان افسانه لرینده، قهرمانین خصوصیتلری» آدلی بیر مقاله ده، آذربایجانین فولكولوریك ناغیللارینی بؤله رك، بو ناغیللاردا رول اوینایان، «كچل»، «وزیر»، «دیو»، «تولكو» و «قورد» ون شخصیتلرینین عمومی خصوصیتلرینی لازمینجه ایضاح ائتمیشدیر.

صمدین یازیلارینین بؤیوك بیر حصه سینی، عاشیقلارین و خصوصاَ كوراوغلونون معرفی سی تشكیل ائدیر؛ بلكه صمد یئنی دؤرده (21 آذر حركاتیندان سونرا) بیرینجی ضیالیلارداندیر كی پهلوی دؤرونون آتی دؤرد نالا چاپدیریب، توزاناق سالدیغی زاماندا، عاشیقلاری تام یئنی معنادا معرفی ائدیب و اونلارین اصیل هنرینه، دوزگون قیمت وئرمیشدیر. اولا بیلسین کی بو ایش، گله جك نسلین، عاشیقلاری دوزگون تانیماسینا و اونلارین صنعتینه لازمینجه دیه ر ویرمه سینه، جدی یول آچمیشدیر. او«عاشیق شعری» آدلی بیر مقاله سینده، عاشیقلاردان سؤز آچاراق، كوراوغلو بارده بئله یازیر:

«كوراوغلونون قدرتی، خلقین توكنمز قدرتی دیر، بیر سونسوز قدرت كی بوتون قدرتلرین قایناغی دیر. كوراوغلونون اَن بؤیوك مشخصه سی، بو قدرته آرخالانماغی و اونا ایمان گتیرمه سیدیر... او حتی بیرآن دا كیم اوچون و نه اوچون مبارزه ائله دیگینی اونوتماییر.» (13)

همان بو مقاله حقده بهروز دهقانی بئله یازیر:

«كوراوغلو حقده، فارس دیلینده، ایلك دفعه صمد بهرنگی خوشه مجله سینین 33 نجی نمره سینده (16 مهر 46) بیر مطلب یازمیشدیر كی او زامانا قَدَر ان گؤزل قایناق ائله او اؤزو ایدی“ (14)

همان مقاله نین باشقا یئرینده، «كورزاد» كتابینین مترجمینه خطاب بئله یازیر:

«كوراوغلو داستانیندان «كوراوغلو و كچل حمزه» آدیلا نشراولونان، صمد بهرنگی نین ترجمه سینین نثری، بئله داستانلارین ترجمه سینه یاخشی اؤرنك اولا بیلر.“   (ص 33 ـ همان مقاله)

صمد بهرنكی هر بیر كیچیك امكاندان استفاده ائده رك، چالیشمیشدیركی اؤز دؤرونده گئچن سیاسی، اجتماعی، ادبی و تاریخی مسئله لره فعال یاناشسین و اوست ـ اوسته دئمك اولار كی بو ساحه لرده، حتی ساده و كیچیك بیرحركت ده، اونون دقیق باخیشلاریندان اوزاقدا قالمامیشدیر. او عرقچی و شووینیست تاریخچی لری افشاء ائده رك، «شاه اسماعیل خطایی» آدلی بیر مقاله سینده، اونلارین «فارس» ادبیاتی تاریخچی لیگیندن (كه سهواَ اؤزلرینی ایران ادبیاتی تاریخچی لری آدلاندیریرلار) آد آپارمیشدیر. او «ادوارد براون» ین ادبیات تاریخینه آرخالانان «دهخدا» نین لغت نامه ده یازدیغی بو سؤزو:

«صفویه دؤرونده ادبیات و بؤیوك شاعرلر ساریدان، جامعه ده عجیب بیر قیتلیق حؤكم سوروردو»“

نظرده توتاراق یازیر كی:

«آزجا دقت و منصفانه باخیشلا، دویماق اولار كی، بو سؤز بؤیوك بیر بهتاندیر و نئچه باتمان چریش ایله «صفویه» یه یاپیشماز. هله «فضولی» و باشقا بؤیوك شاعرلر بیر یاندا دورسون، یالنیز صفویه نین باشچی سی اولان «شاه اسماعیل» ین رنگارنگ اثرلریله تاریخچی لرین بوبؤیوك یالانینی آیدینلاتماق اولار.  بئله بیر سهوین و تاریخچی لرین یالان دوزلتمه لرینین سببی یالنیز صفویه دؤرونون شاعرلرینین آذربایجان دیلینده شعر دئـمك لری دیر. » (15)

صمد بهرنگی «حیدر بابایا سلام» اثرینه، اوست ـ اوسته دوزگون باخیشلا باخمیش. او اؤز دؤرونون سیاسی ـ اجتماعی متودلارینا اساسلاناراق، شهریارین بو اثرینده بعضی اخلاقی گؤستریشلری تنقید ائده رک، بو منظومه نی حقیقی معنادا شعر آدلاندیرمیش و یازمیشدیر کی، شهریار «حیدر بابایا سلام» منظومه سیله آذربایجانین یازیلی ادبیاتیندا یئنی بیر دؤر آچمیشدیر. عین حالدا صمد بهرنگی، حیدر بابا شعریندن اولان استقبالا و تضمینه، شك ایله یاناشاراق بئله یازیر:

«حیدر بابانین تأثیری ائله اولدو كی، بیر عده اوندان تقلید ائده رك شعر دئدیلر، ائله تقلید كی حتی شاعرلرین بعضیلری هَله وزن، قافیه و سؤزلر بیر یانا قالسین، شعرلرینین مضمونونودا حیدر بابادان گؤتوردولر. البته بو شعرلرین چوخو، یونگول بیر زاد  اولدولار.» (16)

سونرا حقلی اولاراق بو استقباللارین ایچینده بیر ایكی نفری او جمله دن «حبیب ساهر» ی و «ب. ق. سهند» ی مستثنا ائدیب و اونلارین یازدیقلاری شعرلری تقدیره لایق گؤروب و سهند باره ده بئله یازیر:

« ... سهندین شعری، سهند داغی كیمی حتی شهریارین اؤز شعرینه ده، كؤلگه سالمیشدیر.» (17)

ترسه سینه، محض تقلیدی شعرلردن، «مِعر» آد آپاراراق، بئله نتیجه آلیر:

«یالنیز بونا خاطیر كی فلان نظم، فلان دیلده یازیلیبدیر، گره ك دگیل بیز اونو شاه اثر آدلاندیراق؛ بونا دئیه رلر: دگماتیسم و اوشاقجاسینا قیمت وئرمك!!» (18)

صمد بهرنگی آذربایجان ادبیاتیندا، بدیعی صنعتی، هر زاددان آرتیق سئویر.

صمدین مقاله لرینین بیر سیراسینی، آذربایجان دیلی نین اینجه لیكلرینی و اونون گرامرینی آچیقلاماق تشكیل ائدیر. او بیر دیلچی كیمی، اؤز دؤرونده یازیلان آذربایجان دیلی حقده كتابلارا، كسكین تنقیدله و گوجلو منطق ایله یاناشیر. تعریفله مه لی یئرلری، باجاریقلا و متانتله تعریفله ییر و سهولری و یانلیش لاری، شجاعتله و منطق ایله گؤستریر. و بوتون بو ایشی اؤز آنا دیلینه بؤیوك بیر عشق ایله یئرینه یئتیریر. صمد اؤز تنقیدی باخیشیندا، ائله اینجه یئرلره، بارماق قویور كی، اوخوجو 40 ایل اونون اؤلوموندن سونرا، یئنه حیرتله نیر كی، صمدین آذربایجان دیلی و ادبیاتی باره ده نه قَدَر اطرافلی معلوماتی وارمیش!! ( دؤرو مطبوعاتدان گؤتورولموش و «مجموعه مقاله ها» كتابیندا یئنی دن چاپ اولموش دیل حاقدا 3 مقاله نی، بونا مثال گتیرمك اولار.)

صمدین بوتون ایران ادبیاتیندا اوینادیغی رول حاقدا دانیشماق، باشقا بیر فرصت ایسته ییر، لاكین آذربایجان خلقی اوچون و آذربایجان ادبیاتی اوچون، صمد غنیمت بیر شخصیتدیر. او اؤز قیسا عؤمرونده، چوخ بؤیوك ایشلر گؤرموش و هر شئـی دن قاباغ اونون گله جك نسیللری، وطن پرورلیك، ایگیتلیك، دوزگونلوق و حق اوغروندا مبارزه روحیه سیله یئتیرمكده، اونودولماز و بؤیوك رولی اولموشدور.

بیرسیرا یازیلاری دا، صمد اؤز قلم دوستو و یول یولداشی بهروز دهقانی ایله بیرلیكده ایشله ییب و یازمیشدیر. اونلارین شفاهی خلق ادبیاتیمیزی، سینه لردن و آغیزلاردان ائشیدیب و كاغذ اوسته گتیرمه لری، اؤزلرینین و او دؤرون بؤیوك و اونودولماز ایشلریندن بیریدیر. بونا خاطیر كی خلقیمیزین دویوملاری، دئییملری، آروزلاری و دیلكلری، ایستر افسانه یا ناغیل شكلینده، ایستر ایسه بایاتی، تاپماجا، قوشماجا و سایر فولكولور شكیللرینده، اگر واقتیندا ییغیلماسایدی، سونرالار گئج اولاردی. صمد و بهروز بیرلیكده اونلاری مختلف یئرلرده، مختلف آداملاردان ائشیتمیش و قلمه آلمیشلار. (19)

اونلارین بو ساحه ده ایشلرینین چتینلیگینی گؤسترمك اوچون، یالنیز «تاپماجالار ـ قوشماجالار» كتابینین مقدمه سیندن گؤتوردوگوموز، صمد وبهروزون یازدیغی بو سؤزلر،كفایت ائیلر:

«.....آخشام باشی كنده یئتیشدیك، چوخلی كاغاذ ـ قلم ایله؛ «میر ولی» نین اؤگوزو اؤلموشدو، هیچ كیم ایله دانیشمیردی؛ «مشدی زامان» اوشاغین شهره، دكتره آپامیشدی. باشقالارینین دا باشلاری اؤز ایشلرینه قاریشمیشدی، چوخ چتین گؤرونوردو كی، ایكی كلمه سؤز اونلاردان ائشیده سن. دوغرودور سینه لردن بو سؤزلری چیخارماغین، بئله ـ بئله چتینلیكلری ده واردیر!!» (20)

البته بو جمع اولونموش خلق شفاهی ادبیاتی، او دؤره نین مخصوص وضعیتیندن آسیلی (شووینیستی دایره لرین حاكمیتینه خاطیر)، آذربایجان دیلینده یوخ، بلكه فارس دیلینده نشر اولوندو. صمد بو بؤیوك مانع دن علاوه باشقا بیر عامله ده اشاره ائیله ییر و اودا اوخوجولارین اؤز دیللرینده آز كتاب اوخودوقلاری و ادبی دیللرینی اونوتدوقلاریدیر. او «س. م. جاوید» ین كتابینا دایر بئله یازیر:

«دوزو بویودوكی، بو مقاله همان دیلده یازیلسین كی، كتاب اؤزوده  او دیلده یازیلیبدیر (یعنی آذربایجان دیلینده)، آمما بیر ـ ایكی دانا آرتیق اوخوجو تاپماق سببینه اوندان واز كئچدیم.“ (21)

ویا چاره سیزلیگدن فارس دیلینده یازدیغی اوچون، «اولدوز و دانیشان قولچاق» كتابینین مقدمه سینده، قولچاقین دیلیندن، بئله دئییر:

«او بیچاره نی (آقای بهرنگی نی) آرتیق دانلامایین كی، نییه فارسی باجارمیر، هاردان بللی اونون اؤزونونده هیچ خوشی گلمیر، بیر دیلده ناغیل یازسین كی باجارمیر؛ آمما چاره سی نه دیر؟؟» (22)

غلامحسین ساعدی، بهروزون و صمدین، گئجه ـ گوندوز چالیشمالاری نتیجه سینده، «افسانه های آذربایجان» ین نئجه عمله گلدیگیندن دانیشاراق، یازیر:

«هیچ ناشر حاضر دگیلدی، ناغیللاری آذربایجان دیلینده نشر ائیله سین.... گئجه ـ گوندوز چالیشدیق كی، صمدی و بهروزو قانع ائیله یك، هَله لیك ناغیللار فارسجا چاپ اولسون، چاپدا اولدو، اما صمد هیچ حالدا راضیلاشمادی، دفعه لرله دئدی و یازدی كی، نه زمان اونلار اصلی دیلینده چاپ اولاجاقلار؟ بیر آرزی كی، هَله بوگونه قَدَر یئرینه یئتیشمه ییبدیر...“ (23)

بو ناغیللارین اصلی دیلینین متنینین، ایندیه كیمی هاردا اولدوغو كیمسه یه معلوم دگیلدی. حدوداَ اون ایکی ایل بوندان قاباق اونلارین، وارلیغیندان خبردار اولدوق و بیلدیك كی صمد آز مدت ناغافل اؤلوموندن قاباق، اونلاری مرحوم محمدعلی فرزانه یه تاپشیرمیشدیر. (24)

صمد و بهروز آذربایجان ناغیللاریندان باشقا، «تاپماجالار، قوشماجالار» كتابینی چاپا حاضیرلادیلار؛ بو كتابدا اونلار یاشادیقلاری و ایشله دیكلری كندلرده، 341 عدد تاپماجا و 22 عدد قوشماجا، آغیزلاردان ائشیتمیش و قلمه آلمیشلار. اونلارین توپلادیقلاری فولكلورون مهم خصوصیتلریندن بیری بودور كی، اونلاری عینا" ائشیتدیكلری محاوره دیلینده، كتابت ائتمیشلر.

صمد بهرنگی نین عمرونون آزلیغینا باخمایاراق، واختیندا چوخ بؤیوك ایشلرین انجامینا نایل اولدو؛ او هر شئـی دن اول بیر ضیالی كیمی، ملی مسئله نی، سیاسی مسئله دن آیری دوتماییب و بو ایكی اجتماعی پروبلمی بیری ـ بیرینه قارشی قویمادی. بو ساحه ده حتی ساده و كیچیك بیر حركتده، اونون دقیق و حساس باخیشلاریندان اوزاقدا قالمادی. پهلوی رژیمی نین ضد ملی سیاستی قارشیسیندا، گله جك نسیله یول گؤسته ریجی بیر رول اوینادی. صمد بهرنگی نین و اونون جان بیر قالیب یولداشلاری، بهروز دهقانین و علیرضا نابدلین و ... خاطره سی خلقیمیزین قلبینده و خاطیرینده، هر زمان دیریدیر.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آذربایجان سسی، نمره 16 ـ 15، ص ـ 14 مقاله ریشه در خویش، غلامحسین ساعدی

2 ـ تاپماجالار ـ قوشماجالار، ص ـ 6، مقدمه

3 ـ آذربایجان سسی، نمره 14 ـ 13، مقاله یك نویافته ارزشمند

5 و 4 ـ مجموعه مقاله ها، ص ـ 135، مقاله درباره 5 نمایشنامه (از گوهرمراد)

6 تا 11  ـ مجموعه مقاله ها، ص ـ 105، مقاله نظری به ادبیات امروز (درباره عزاداران بَیل)

12  ـ مجموعه مقاله ها، ص ـ 148 تا 137، مقاله ادبیات و فولكلور آذربایجان

13 ـ مجموعه مقاله ها، ص ـ 165، مقاله عاشیق شعری

14 ـ بهروز دهقانی، در شناخت ادبیات و اجتماع، مقاله كورزاد .... ص ـ 31 ـ 30

16 و 15  ـ مجموعه مقاله ها، ص ـ 175، مقاله شاه اسماعیل خطایی

17  ـ مجموعه مقاله ها، ص ـ 143، مقاله ادبیات و فولكلور آذربایجان

18 ـ مجموعه مقاله ها، ص ـ 190، مقاله یادی از حیدر بابای شهریار

19 ـ حمزه فراهتی، "از آن سالها....و سالهای دیگر" کتابینین 144 نجی صحیفه سینده بئله یازیر:

"صمد و بهروز بیر دفعه (داغ برنامه لرینده) گئج قالمیشدیلار؛ هامی اونلار اوچون نگرانلیق چکیردی! اونلار 20 دقیقه دن سونرا بیر شخصی ماشیندان یئندیلر. اوز ـ گؤزلریندن یورقونلوق و یوخوسوزلوق یاغیردی! معلوم اولدو، "آذرشهر" ده بیر ناغیلچی نی تاپمیشلار و 30 تومن پول اؤده یه رک، بوتون گئجه نی اونون دانیشیقلار و ناغیللاینا قولاق وئریب و اونلاری یازمیشلار و بئله لیکله "آذربایجان ناغیللاری" نین بیر حصه سینی قلمه آلمیشلار!"

20 ـ تاپماجالار ـ قوشماجالار، ص ـ4، مقدمه

21 ـ  مجموعه مقاله ها، ص ـ 205، آذربایجان دیلینه مخصوص صرف و نحو مقاله سی

22 ـ اولدوز و عروسك سخنگو، مقدمه

23 ـ آذربایجان سسی، نمره 16 ـ 15، ص ـ 14 مقاله ریشه در خویش، غلامحسین ساعدی. (آذربایجانجا ناغیللار سونرالار اسد بهرنگی نین تلاشی ایله تبریزده نشر اولموشدور.)

24 ـ بو خبر بیرینجی دفعه آذربایجان سسی نین 16 ـ 15 جی نمره سینده، «یك نویافته ارزشمند» آدلی بیر مقاله ده اعلان و همزمان م. ع. فرزانه نین واسطه سیله وارلیق مجله سینده یازیلان بیر مقاله ده ایضاح اولوندو. 

سؤزو م. ع. فرزانه نین اؤزوندن ائشیدمگ داها یاخشی اولار! او بئله یازیر:

«1347 ـ جی ایلین یاییندا من یئنه تبریزه گئتدیم. سیرادا صمد و دوستلاری ایله گؤروشدوم. بهروز، او ایل هانسی سیمیناردا اشتراك ائتمك اوچون اسپانیایا گئتمیشدی. بیز آیریلاندا صمد منی بیر طرفه چكیب دئدی: من فولكولور باره ده یازی ـ پوزولاریمیزی، هر نه وارسا سیزه تاپشیراجاغام. بونو بهروزدا بیلیر. سیز اونلاردان ایسته دیگینیز كیمی، حتی  بیزلردن آد آپارمادان بئله، یئری گلدیكده استفاده ائده بیلرسیز. دردینیزه دگمسه ده بیر طرفه بوراخارسیز. ایندی ایستیرسیز من اونلاری سیزه گتیریم، ایستیرسیز ده تهرانا گؤنده ریم. دئدیم: تهرانا گؤنده رمه نیز داها یاخشی اولور. آز مدت سونرا صمدین گؤندردیگی باغلاما، اَن تهلكه لی گونلرده منه گلیب چاتدی و من اونا اَل وورمادان، هَله لیك اؤز الیازمالاریم ایله بیرلیكده بیریسینه امانت تاپشیردیم. او امانت بورادا دانیشماغا لزومو اولمایان سببلردن آسیلی اولاراق 25 ایل سونرا گلیب یئنی دن منیم الیمه چاتدی وهله نه یاخشی كی، گلیب چاتدی. اؤز یازی ـ پوزولاریمدان چوخ، صمد و بهروزون فولكلور باره ده توپلادیقلاری منی سئویندیردی». ( وارلیق مجله سی، باهار 1377، نمره 1 ـ 108، ص ـ 24، مقاله صمد بهرنگی و آذربایجان فولكلورو، م. ع. فرزانه)