جمیل حسنلی

جنوبی قافقازدا یارانان دوروم معین قدر اؤتن عصرین 20-جی ایللرینی خاطیرلادیر

بیزیم یول: گورجوستان حادثهلرینین تاریخین یادداشینا موختلیف آدلارلا داخیل اولاجاغی شوبههسیزدیر. باخمایاراق، بو پروسئسلری «یئنی سویوق محاربه» حساب ائدنلر ده وار. سون ایللر آذربایجان و دونیا تاریخ شوناسلیغیندا یئنیلیکلری ایله تانینان تاریخچی عالیم،  پروفئسسور جمیل حسنلی ایله بو مؤضوع دا صحبت ائتمیشیک.

- جمیل معلم، جنوبی قافقازداکی سون حادثهلر باخیمیندان تاریخین تکرار اولونماسی بارهده دانیشماق مومکوندورمو؟

- تاریخین عینی فورمادا تکرارلانماسی بارهده دانیشماق بیر آز چتین مسئلهدیر. اما بو و یا دیگر فورمادا تاریخده بنزر حادثهلر وار. بو حادثهلر معین زاماندان سونرا موختلیف فورمادا تکرار اولونور. او باخیمدان جنوبی قافقازدا یارانان دوروم معین قدر اؤتن عصرین 20-جی ایللرینی خاطیرلادیر.

- دئمک ایستییرسینیز کی، 1920-جی ایل ایشغالی تکرارلانا بیلر؟

- عمومیتله، بو گون ایشغال فاکتی مومکون دئییل. نیه 1920-جی ایلده بو ایشغال باش توتدو؟ یعنی همین ایل آذربایجان و ائرمنیستان، بیر ایل سونرا ایسه گورجوستانین ایشغالی ندن باش وئردی؟ اونا گؤره کی، روسیا قالیب آنتانتانین اوزوویدو. روسیانین داغیلماسی و یئرینده یئنی دؤولتلرین یارانماسی همین دؤورده دونیانین طالع ینی حلل ائدن آنتانتانین پلانلارینا داخیل دئییلدی. بیرینجی دونیا محاربهسیندن سونرا دونیانین یئنیدن قورولماسی ایله باغلی موختلیف پلانلار مؤوجود ایدی. بونلارین بیری آمئریکانین پرئزیدئنتی وودرو ویلسونون 14 سوله پرینسیپی ایدی. بو سندده آوستریا-ماجاریستان، آلمانیا، عثمانلی ایمپئریالارینین داغیلماسی و یئرلرینده یئنی دؤولتلرین یارانماسی اؤز عکسینی تاپمیشدیسا، روسیا ایمپئریاسینین داغیلماسی یوخ ایدی. اونا گؤره ده همین دؤورده یئنی یارانان دؤولتلرین بئینلخالق موناسیبتلر سیستئمینه داخیل اولماسی، یاخود وئرسال عالی شوراسی طرفیندن تانینماسی اوچون خیلی مدت کئچدی. اینقیلابا، یعنی بولشئویزمه مووققتی حال کیمی باخیر و روسیانین 1914-جو ایل حدودلاریندا برپا اولوناجاغینی دوشونوردولر. آنجاق اؤتن عصرین 90-جی ایللرینده سسری قربین پوتئنسیال دوشمنی کیمی داغیلدی و دونیا سووئت اتفاقینین چؤکوشونه حاضر ایدی. یعنی 1918-20-جی ایللردن فرقلی اولاراق سووئت ایمپئریاسی اراضیسینده یئنی یارانمیش دؤولتلرین بئینلخالق موناسیبتلر سیستئمینه داخیل اولماسی اوچون ایسه بیر نئچه هفته لازیم گلدی.

- اما عصرین اولینده بولشئویک روسیاسی آتاتورک تورکییهسی استثنا اولماقلا دونیا طرفیندن قبول اولونموردو...

- بلی، تانینمیردی. آنجاق دونیا روسیانین اراضیلرینین پارچالانماسینی ایستمیردی و بولشئویزمین مووققتی اولدوغونو حساب ائدیردی. یعنی دوشونوردولر کی، روسیا برپا اولوناجاق و 1914-جو ایله قدر اولان نفوذونو اؤزونه قایتاراجاق. باخ، یئنی روسیایا موناسیبت ده بونونلا باغلییدی.

- اوندا نه اوچون آذربایجانی، گورجوستانی دؤولت اولاراق تانیمیشدیلار؟

- بو تانینمانین سببی او ایدی کی، 1919-جو ایلین پاییزیندان اعتباراً دوروم دییشمهیه باشلادی. بو دییشمه بولشئویزمین اؤز حدودلاریندان کنارا چیخماسی ایله علاقهدار ایدی. کونکرئت سؤیله سک، بولشئویزم یاخین اورتا شرقده بؤیوک بریتانیا موستملکهلرینی تحدید ائتمهیه باشلادی. بئله بیر شرایطده بولشئویزمین قارشیسینی آلماقدان اؤترو خصوصی ایله قافقازدا یئنی دؤولتلرین تانینماسی واجیب ایدی. اما بو تانینما همین دؤورده دئ-یورئ یوخ، دئ-فاکتو سویهسینده اولدو. آبش ایسه عمومیتله بو تانینمادان ایمتیناع ائتدی.

- سبب نه ایدی، مگر رسمی واشینقتون بولشئویزم تهلوکهسینی گؤرموردومو؟

- بولشئویزم تهلوکهسینی گؤروردولر. اما بیر بؤیوک مسئله وار ایدی کی، روسیا 1914-18-جی ایل محاربهسینده ایشتیراک ائتدیگیندن «شرق جبههسی» بوتؤولوکده بو اؤلکهنین اوزریندیدی. خاطیرلاییرسینیزسا، 1919-جو ایل مایین 20-ده ویلسون آذربایجان نماینده هئیتینی قبول ائدنده بیلدیرمیشدی کی، سیزین مسئله روسیا مسئلهسیندن تئز حلل ائدیله بیلمز. یعنی آمئریکا دا داخیل اولماقلا بیر سیرا دؤولتلر روسیانین مسئلهسینی هله بیتمیش حساب ائتمیردیلر. اومید ائدیردیلر کی، روسیادا نه سه بیر دییشیکلیک اولاجاق. دیگر طرفدن، 1920-جی ایلین یانواریندا تانیتمانی شرطلندیرن عامللردن بیری ده «قیرمیزی روسیانین» «آغ روسیا» اوزرینده غلبه سی ایدی. دئمک اولار کی، بولشئویزمه قارشی دایانان بوتون آغ گئنئراللار-کولچاک، ورانگئل، دئنیکین و دیگرلری داغیدیلمیشدی. بونون نتیجهسینده بولشئویزم بو دؤولتلرین سرحدینه گلیب چیخمیشدی. عینی زاماندا، ایراندا، افقانیستان، اورتا و یاخین شرقین دیگر یئرلرینده بولشئویزم بریتانیا ایمپئریاسینین ماراقلارینی تهدید ائدیردی.

- اؤتن عصرین اوللرینده روسیانین تام داغیلماماسیندا آنتانتا عاملینین اولدوغونو سؤیلدینیز. اما روسیا بو گون ادعالاریندان گئری چکیلمهییب آبخازیا و جنوبی اوسئتیانی موستقیل دؤولت کیمی تانیدی. بو گئرچکلیگین صاباحینی نئجه گؤرورسونوز؟

- بو، پئرسپئکتیوسیز پروسئسدیر و سهو آددیم ایدی. سسری داغیلاندان سونرا یارانان یئنی دؤولتلر بیری-بیرینین اراضی بوتؤولوگونو تانیدیلار و بو اراضیلرله ده آتت-ا، بمت-یه و دیگر بئینلخالق ایستروکتورلارا داخیل اولدولار. بئله بیر شرایطده مؤوجود سرحدلره حؤرمتله یاناشیلمالیدیر. بو، هئلسینکی یئکون آکتینین ان موهوم پرینسیپلریندن بیریدیر. ایندی تئز-تئز اؤز موقدداراتینی تعیین ائتمه حقوقونا توخونورلار. هئچ بیر بئینلخالق سندده اؤز موقدداراتینی تعیین ائتمه دؤولتلرین اراضی بوتؤولوگو و سووئرئنلیگیندن اوستون دئییل. بعضا بو مسئله نی سادهجه  وضعیتدن سوء-ایستیفاده ائتمک اوچون قاباردیرلار. بمت و آتت اوچون موهوم اولان دؤولتلرین اراضی بوتؤولوگو و سووئرئنلیگی مسئلهسیدیر. حتی بیر سیرا تانینمیش پولیتولوقلار، سیاستچیلر و بئینلخالق بیرلیکلر ده میللتلرین اؤز موقدداراتینی تعیین ائتمه مسئلهسینه مارکسیست موددعا کیمی یاناشیر و بونو بئینلخالق حقوقون اساس موددعاسی کیمی قبول ائتمیرلر. ایندی سادهجه اولاراق، بو، روسیایا بئله صرف ائدیردی و بئله ده اولدو. هم ده روسیانین آبخازیا و جنوبی اوسئتیایا موناسیبتی یئنی مسئله دئییل. 1921-جی ایلین فئورالیندا گورجوستانی ایشغال ائتمک لازیم گلنده موختلیف واریانتلار وار ایدی. 1920-جی ایلین پاییزیندا ایستالین قافقازا بیر نئچه مسئله، او جملهدن گورجوستان حادثهسی ایله باغلی اعزام ائدیلمیشدی. همین دؤورده قافقاز مسئلهسینده بؤیوک رول اوینایان سئرقو اورجئگینیدزه ایله سئرگئی کیرووون موسکوایا چوخ ماراقلی تکلیفلری اولموشدو. بو تکلیفلر ده گورجوستانین ایشغالینی نظرده توتوردو. بیلیرسینیز، سووئتلر فهله-کندلی حکومتی کیمی یارانمیشدی و ایمپئریالیزمه قارشی موباریزه آپاردیقلاریندان ایشغال آکسیالارینی ائله گئرچکلشدیرمک ایستییردیلر کی، اونلاری ایمپئریالیست آدلاندیرماسینلار. مثلا، 1920-جی ایلین آپرئل ایستیلاسی عرفهسینده چیچئرینین لئنینه معروضهسینده گؤستریلیر کی، آذربایجانی ائله ایشغال ائتملیگیک کی، بیزه ایمپئریالیست دئمهسینلر. عینی واریانت گورجوستانا قارشی دا حیاتا کئچیریلدی.

- بس همین دؤورده آبخازیا و جنوبی اوسئتیا سئپاراتچیلیغی وار ایدیمی و عمومیتله، بو آددا دؤولتلر اولوبمو؟

- جوغرافی اراضی باخیمیندان اولسالار دا، دؤولت شکلینده تشککول تاپماییبلار. مثلا، کیروولا اورجئگینیدزه تکلیف ائدیردیلر کی، گورجوستانی بیرباشا ایشغال ائتمه ییمیزه احتیاج یوخدور. بیز آبخازلاری، اوسئتینلری تیفلیسین اوزرینه قالدیرمالی و مئنشئویک گورجوستانینی داخیلدن سارسیتمالیییق. بو توصیهلر 1921-جی ایلین فئورالینین اولینده وئریلمیشدی.

- دئمهلی، بولشئویک سسئناریسی بو ایل یئنیدن تکرارلاندی؟

- بلی، بو و یا دیگر فورمادا تکرارلاندی. بیلیرسینیز، تکرار دئینده، بو، بیر یاناشما فورماسیدیر.

- بس باشلانان ایستیلا تاریخه چئوریله جک می؟ نئجه بولشئویک ایشغالی تاریخه چئوریلدی...

- عمومیتله، تاریخده حادثهلر بیر دفعه اولدوغو کیمی ایکینجی دفعه بیر آز عیب جر فورمادا تکرارلانیر. اونا گؤره ده بونو اساسلاندیرماغا احتیاج یوخدور کی، اول بئله اولوب و همیشه ده ایستیفاده ائتمهیه جهد گؤستریرلر. من حساب ائدیرم کی، جنوبی اوسئتیا و آبخازیا حادثهلری سون درجه ائیبجر فورمادا اؤزونو اورتالیغا قویدو. بوتون دونیا بیلدی کی، کؤهنه سووئتلر بیرلیگینین حدودلاریندا اولان سئپاراتچی قوهلر روسیا طرفیندن حمایه اولونور.

- سیز تکجه آذربایجان دا دئییل، دونیادا «سویوق محاربهنین» تدقیقاتچیسی کیمی تانینیرسینیز. خوصوصن ده بو تاریخی پروسئسه گتیردیگینیز یئنیلیکلر قربده ده قبول اولونوب. سون حادثهلر باخیمیندان «یئنی سویوق محاربه»نین باشلانماسیندان دانیشماق اولارمی؟

- «یئنی سویوق محاربه» باشلانماییب و باشلانا دا بیلمز.

- نه اوچون؟

- اولا، «سویوق محاربه»نی آپارماغا سووئت اتفاقی قدر گوج و پوتئنسیال ایمکانلار لازیمدیر. «سویوق محاربه» بؤیوک وسایطلر طلب ائدیر. نظره آلماق لازیمدیر کی، حاقیندا صحبت ائتدیگیمیز «سویوق محاربه» باشلاناندا روسیا دونیانین ایکی سوپئر دؤولتیندن بیری ایدی. ایندی ایسه روسیا دونیانین 10-15 گوجلو دؤولتیندن بیریدیر.

- اما نووه سلاحینا مالیک دؤولتدیر...

- نووه سلاحی یالنیز روسیانین الدینده دئییل آخی. نووه سلاحی ایری ایستراتئژی ایمکانلاری اولان دؤولتلرین ده الینده وار. کیمینسه الینده نووه سلاحینین اولماسی ایله نه سه ائتمهسی او قدر ده ساده مسئله دئییل. البته، بو پروسئسلر درینلشدیکجه آدی دا تاپیلاجاق. اما سون حادثهلری «سویوق محاربه» آدلاندیرماق اولماز. بلکه ده قارشی دورما یاراندیغیندان آداملار بو حادثهلری بئله آدلاندیرماغا مئیللیدیرلر. آنجاق «سویوق محاربه» چوخ بؤیوک ایستراتئژی ایمکانلارا، سلاح آرسئنالینا، پسیخولوژی وضعیتین آغیرلاشماسینا، اؤلکهلرین عصبلرینین دایم تاریمدا ساخلانماسی دئمکدیر. عینی زاماندا، محاربه تهلوکهسینین یارانما احتیمالینین اینسانلارین دوشونجهسینده کؤک سالماسینی اؤزونده احتیوا ائدن بیر دورومدور. بو باخیمدان دونیادا ائنئرژی محصوللارینین قیمتینین آرتماسی روسیانین وضعیتینه موسبت تأثیر ائدیب. بوتؤولوکده گورجوستان حادثهلری دونیادا ائنئرژی داشیییجیلارینین قیمتلرینین قالخماسی فونوندا روسیانین گوجلنمهسیدیر. اما بو گوجلنمه او سویهده دئییل کی، «سویوق محاربه»یه گتیریب چیخارسین.

- اثرلرینیزدن بیری ده «سویوق محاربه ایللری: تورکییه-سسری موناسیبتلری» آدلانیر. بو باخیمدان سون ایکی گونده تورکییه-روسیا موناسیبتلرینده یارانان گرگینلیگی نئجه قیمتلندیریرسینیز؟

- بیلیرسینیز، تکجه بو ایکی اؤلکهنین یوخ، رسمی موسکوانین بوتون دونیا ایله موناسیبتلری کسکینلشیب. سادهجه، دونیا XXI عصرده بو فورمادا آچیق ایشغال آکسیاسینی قبول ائتمهیه حاضر دئییل. دوغروسو، بو، دونیا اوچون بیر آز گؤزلنیلمزدیر. اونا گؤره ده بئینلخالق حقوقا حؤرمت ائدن بوتون اؤلکهلر بو مسئلهده روسیانی گوناهلاندیریرلار. بو گون شیمال قونشوموزون کیو-لری، او جملهدن تئلئکاناللاری گئجه-گوندوز آبخازیا و جنوبی اوسئتیا حادثهلری ایله باغلی تبلیغاتی او درجهده گوجلندیریب کی، اوزرینه گلن تؤهمتین اجتماعی فیکیرده قارشیسینی آلماق ایستییر. من حساب ائدیرم کی، بئینلخالق حقوقا حؤرمتله یاناشان دؤولت بو حادثهیه برائت قازاندیرا بیلمز. بو، ایشغالدیر و بونون باشقا آدی یوخدور. بیز همیشه ایشغالچی ایله ایشغالین قوربانی اولانین آراسیندا فرق قویماغین طرفداری اولموشوق. اونا گؤره ده بو موناسیبتی گورجوستان حادثهلرینه یاناشمادا دا شامیل ائتمه لی یک. دیگر طرفدن، چئچئنیستان حادثهلرینی ده نظره آلمالیییق کی، روسیا هانسی آمانسیزلیقلا بو بؤلگهدکی اعتراضلاری یاتیرتدی. بو باخیمدان اونودولمامالیدیر کی، روسیا فئدئراتیو دؤولت اولدوغوندان جنوبی اوسئتیا و آبخازیا کیمی سوبیئکتلری چوخدور. سانکی رسمی موسکوا بو آددیمی ایله اؤز اراضیسینده سئپاراتچیلیغین گوجلنمهسینه معنوی اساس وئردی.

- اما پرئزیدئنت مئدوئدیئو قافقازدا موشاهیدهچی اولمایاجاقلارینی دا خاطیرلادیر...

- چوخ شئی دئمک اولار. اما بو فیکیرلری نه درجهده یئرینه یئتیرمک مومکون اولاجاق؟ گورجوستان ائله اؤلکه دئییل کی، سلاح گوجونه نظارتده ساخلایاسان. قوری یه تانکلار یئریتمکدنسه، سببی آختاریلمالییدی کی، نه اوچون بیر زامانلار روسلاری قافقازا چاغیران گورجولر ایندی اونلارا قارشی چیخیر؟ روسیا بو سوالا جاواب وئرمهلیدیر. من حساب ائدیرم کی، روسیا یئنی یارانان دؤولتلرله بو دیلده دانیشماقدانسا، داها موناسیب و سیویل علاقه فورمالاریندان ایستیفاده ائتمه لی دی. باخین، بریتانیا ایمپئریاسی داغیلیب، اما «بریتانسکی سودروژستوو» هله یاشاییر و هر هانسی بیر تهلوکه اولاندا توپلانیب موذاکیرهلر آپاریرلار. XIX عصرده دونیادا 20 دؤولت وار ایدی و قالان اراضیلر ده بو اؤلکهلرین ترکیبیندیدی. ایندی 200-دن چوخ اؤلکه وار و یئنی دؤولتلرین یارانما پروسئسی طبیعیدیر. اما بو او دئمک دئییل کی، بوتون ائتنیک قروپلار دؤولت یاراتمالیدیرلار.

- بعضی قرب پولیتولوقلاری روسیانین سسری-نین داغیلماسینی قبول ائده بیلمه مهسی کیمی ایزاه ائدهرک سون حرکتلری بونونلا باغلاییرلار...

- دوشونورم کی، قربین ده بو مسئلهده گوناهی وار. کونکرئت کوسووا مسئلهسینده قرب سهو ائتدی.

- آخی قرب کوسووا حادثهسینی بمت-ده موذاکیرهیه چیخارتدی، اما روسیا گورجوستانا هوجومو هئچ بمت-یه چیخارتمادی...

- بیلیرسینیز، ایکیلی ایستاندارتلار همیشه نئقاتیو نتیجهلره گتیریب چیخاردیر. بو باخیمدان کوسووا قربین سهویدی و آوروپا بو حرکتی ایله روسیایا دلیل وئردی. اما بو فوندا بئله رسمی موسکوانین آددیملارینا برائت قازاندیرماق اولماز.

- سون حادثهلرده رسمی باکی نین مؤوقعیینه موختلیف یاناشمالار سرگیلندی. سیزین موناسیبتینیز نئجهدیر؟

- آذربایجان دفعهلرله گورجوستانین اراضی بوتؤولوگونه حؤرمتله یاناشدیغینی بیان ائدیب. بو، کیفایت قدر پرینسیپیال مؤوقع دیر. عینی زاماندا، روسیا ایله امکداشلیغینی داوام ائتدیره جه یینی بیلدیریب. بو، چوخ نورمالدیر و ماراقلاریمیزا جاواب وئریر.

- حاضیرکی مقامدا بو بالانس لاندیرشما مؤوقع سیزلیک دئییلمی؟

- اگر تجاووزه معروض قالمیش اؤلکهنین اراضی بوتؤولوگو مدافعه اولونورسا، هانسی مؤوقع سیزلیکدن دانیشیرسان؟

- کونکرئت اوکراینا و لیتوا دؤولت باشچیلاری کیمی موناسیبت بیلدیرمک اولمازدیمی؟

- منه ائله گلیر کی، اؤلکهنین و دؤولتین ماراقلارینی سون درجه دوشونولموش فورمادا حیاتا کئچیرمک لازیمدیر. اونا گؤره ده مؤوقعییمیز کیفایت قدر دوغرودور. هر حالدا، بیزیم روسیادا 2 میلیونا یاخین وطنداشیمیز وار.

- روسیادا گورجولر ده آز دئییل...

- گورجولر او قدر چوخ دئییل. بو حادثهلرین ایندیکی سویهیه چاتماسیندا روسیانین گورجوستانا ویزا رئژیمی تطبیق ائتمهسیدیر کی، ناراضی گورجولر اؤلکهدن گئده بیلمهدیلر.

- اما فاکت بودور کی، روسیاداکی آذربایجانلیلار بو اؤلکهنین ایقتیصادیاتینا دا خئییر وئردیکلریندن اونلاردان بیر گون عرضینده ایمتیناع ائده بیلمزلر...

- هر حالدا، نه قدر روسیانین اؤزو اوچون لازیمدیرسا، دولانیشیق اوچون گئدن بیزیم سویداشلاریمیز اوچون ده لازیم

اؤيرنجى سايتيندان