اؤيرنجى سايتى

پلورالیزم، گوزل بیر شوعار یوخسا اونملی ضرورت

آیدین تبریزی

سون گونلرده میللی فعاللار آراسیندا ایستیقلال و فئدرالیسم موباحیثه سی یئنیدن گوجلنیبدیر کی چوخ گوزل موباحیثه لرین یانیندا گرکسیز قالماقاللار و قارشی دورماق لارا دا یول وئریلیبدیر. من بو بحثه داخیل اولماقدان اونجه، پلورالیزمین و چئشیدلی فیکیرلرین بیربیرینین یانیندا گرکلی اولدوغونو و نه درجه ده اونملی اولدوغونو وورغولاماق ایسته ییرم.

پلورالیزم و فیکیر آیریلیغینا حورمت ساده جه بیر اخلاقی و گوزل شوعار دییل بلکه چوخ اونملی ضرورت دیر. هئچ بیر دلیل گتیرمه دن اونجه دئمک ایسته ییرم کی من فئدرالیسمی آذربایجان میللتینه داها یارارلی گوردویومه باخمایاراق، درین دن اینانیرام کی اگر بیر گون بوتون آذربایجانلیلار فئدرالچی اولسالار و حتی بیر نفر ده ایستیقلالچی آذربایجاندا تاپیلماسا، بو بیزیم میللتین تام ضررینه دیر و بیز هئچ زامان حتتا او فئدرالیسمه ده ال تاپا بیلمه یه جه ییک! بو مساله نین باشقا طرفی ده وار اگر بیر گون بوتون آذربایجانلیلار ایستیقلالچی اولسالار و حتی بیر نفر ده تاپیلماسا کی فئدرال سئچه نه گینی (گزینه سینی) ده دوشونسون، یئنه ده بیز بیر میللت اولاراق اوز ایستکلریمیزه چاتا بیلمک شانسی میز آزالاجاق! یعنی من هئچ زامان آرزو ائتمیرم کی بوتون آذربایجانلیلار بیر فیکیرده اولسون لار و مثلن هامی منیم کیمی فیکیرلشسه یدی هر پروبلئم حلل اولاردی! بو اصلینده دئموکراسیه قارشی و دیکتاتورلوغون ایلک باشلانقیجی دیر. بلکه پلورالیزمی چوخ اونملی گوج اوز میللتیمیزه بیلیرم و نه بیر ضعیف نوقطه. آنجاق بو شرط ایله کی بیز پلورالیزمین گرگینی دریندن تانیاق و اوندان نه جور فایدالانا بیله جه ییمزی آنلاییب و فرقلی فیکیرلره حورمتله یاناشماق ایله اونون ایختیلافا و دوشمانچیلیغا چئویریلمه سینین قارشی سی نی آلاق.

آمما ندن بوجور فیکیرلشیرم؟ اونملی مساله بودور کی سیاست و اینسانی علم لر ساحه سینده، باشقا بیلگی لردن فرقلی اولاراق، موطلق حقیقت نه کی تاپیلماز بلکه اصلن موطلق حقیقت یوخدور. بونو قبول ائتمک چوخ اونملی دیر. چون اگر بیز اینان ساق کی بیر موطلق حقیقت واردیر بیر گون بو فیکره یئتیره بیله ریک کی او موطلق حقیقت منیم فیکریمدیر و بوردان دیکتاتورلوق باشلایار. اوندان علاوه سیاست دونیاسیندا موختلیف عامیل لر بیر مساله ده واردیر کی اونو بیر یولدان حلل ائتمک اولماز بلکه بیر مودئرن سیاست ده بوتون سئچه نکلر ماسانین اوستونده اولمالی دیر. سیز هر هانسی فیکیری ماسانین اوستوندن گوتورسه نیز و یا فقط بیر فیکیر ماسانین اوستونده اولسا، سیزین سیاست دونیاسیندا مانور وئرمک و دیپلوماتیک بازارلیق ائتمک (چانه زنی) ایمکانی نیز اولمایاجاق و پئروبلئم لری چوزمک شانسی نیز آزالاجاق.

ایندی بوردا دلیل گتیرمک ایسته ییرم کی ندن اگر بوتون آذربایجانلیلار فئدرالچی اولسالار بیز همان فئدرالیسمه ده چاتا بیلمه ریک؟ بیز بونو آنلامالییق کی بیزیم پئروبلئمیمیزین ماهیتی، میللتلر آراسیندا اولان پئروبلئمدیر. یعنی بیز بیر موستقیل اولکه دییلیک کی میللتین چوخونلوغو بیر فیکیره سس وئرسه، همان ایش اولسون، بیزیم قارشیمیزدا بیر ایستئعمارچی حاکیمیت و میللت دوروب کی بیزیم حاققیمیزی وئرمک ایسته میر. نییه کی بوردا میللت لر آراسی منفعتلرین قارشی قارشیا دورماسی واردیر. یعنی بیزیم حاققیمیزا چاتماغیمیز، حاکیم میللتین منفعتلرینه قارشی دیر. پس اونلار باشاردیقلاری قدر چالیشاجاقلار تا بیزیم حاققیمیزین قارشی سیندا دورسونلار. اگر آذربایجان میللتی بیر میللت اولاراق، ایستیقلال دوشونجه سینی تمامیله قیراغا قویسا، مثلن قورخسا کی موستقیل اولورساق، آج قالاریق چون نئفتیمیز یوخدور! یا باشقا دلیل لر، بو بیزیم موقئعیمیزی حاکیم میللیتین قارشی سیندا چوخ ضعیفلندیره بیلر. چون اونلار بیله جکلر کی حتتا اگر بیزیم حاقلاری وئرمه سه لر بئله، بیز آیریلماق ایسته میریک! اوندا بیزیم ماسا آرخاسیندا دانیشماق اوچون الیمیزیده هئچ گوجلو ایمکان موعامیله ائتمک اوچون اولماز و چوخ یوخاری سویه ده دالی اوتورماق و امتیاز وئرمک مجبوریتینده اولاجاییق.

آنجاق اگر بیز بیر میللت اولاراق، بیر بویوک حیصه میز ایستیقلالا دوشونسه و قالان حیصصه سی ده فئدرالیسمه دوشونوب آنجاق قیرمیزی خطلری اولسا کی اگر او فئدرالیسمده، مثلن حاکمیت میللی و اوز طالئعینه حاکیم اولماق (حق تعیین سرنوشت) و تورک دیلینین رسمی دولت دیلی اولماغی اولماسا، اونلاردا ایستیقلال ایسته یه جکلر، اوندا بیزیم ماسا آرخاسیندا بوتون ایمکانلاری خاطیرلاداراق، حاکیم میللته دئیه بیله ریک کی یا بو فئدرالیسمی قبول ائده جکسینیز یا بیر آیاغا قالخمیش میللت ایله قارشی قارشییا دورمالی اولاجاقسانیز کی بیر سسله ایستیقلال ایسته ییر. یعنی گرک اوزلری دئمیش کن اونلارا اولومو گوسترک تا آتشه (تب-ه) راضی اولسون لار (به مرگ بگیر تا به تب راضی شوند!). چوخ یانلیش و ساده لوحلوق اولار کی بیز خیال ائدک کی چون ایستیقلال ایسته یی چوخ چتین دیر و دونیا گوجلرینین ده ماراقلی اولماغی دا لازیم دیر، بیز اونجه دن ایستیقلال ایسته یینی تمامیله قیراغا قویساق، اونلار داها یاخشی بیزیمله داوراناجاقلار و بیزه حاقلاریمیزی مئره جکلر!

بوردا منفعتلر ضیددیتی واردیر و بیزیم حاقلاریمیز اونلارین میللی منفعتلرینه قارشی دیر، پس فقط او زامان بیزیم حاقلاری وئره جک لر کی مجبور اولسون لار! بیرده بیر سیاسی موذاکیره ده گرک ان یوخاری ایستکدن یاپیشاسان و سونرا بیر ایمتیاز وئریب و موقابیل طرفدن بیر ایمتیاز آلاسان، اگر ماسانین آرخاسینا گلمه میشدن، بوتون ایمتیازلاری وئرسن داها موذاکیره ائتمک اوچون هئچ بیر شئی الینده قالماز! یئری گلمیش کن فئدرال دئموکرات حرکاتی نین سون بیاناتینا تنقید ائتمک ایسته ییرم کی ایستیقلال ایسته یینی توهم و خیال آدلاندیرماق، بیر دوزگون سیاست ایله بیر یئره ییغیشان دییل. دوزدور کی منجه اونلار بعضی شوعارچی ایستیقلالچی لارا تنقید ائتمک اوچون بو مساله لری یازیبلار آنجاق بیر سیاسی بیانات دا بوجور یانلیش موقع لر یئر آلمامالیدیر و بوتون جومله لر ائله دیققتله سئچیلمه لیدیر کی هئچ یانلیش معنا داشیماسینلار.

دوزگون فئدرال سیاستی بودور کی بیز هر زامان وورغولایاق کی بیز بیر اینسان اولاراق تام آزادیق و کیمسه نین قولو و یا دده سینین مالی دییلیک و بیزیم میللتین دانیلماز حاققی دیر کی اوز موستقیل دولتی نی قورسون، آنجاق بیز فئدرالچی لار بوتون چتین لیک لری و مساله لری نظرده آلاراق و بوگونکو گلوبال دونیادا فئدرال سیستئمینین و آوروپا بیرلیگی کیمی میللت لر آراسی بیرلیگین ضرورتینی دوشونه رک، اوز حاققیمیزدان بیله رک ایستیفاده ائتمیریک (بونون چوخ فرقی وار اونونلا کی دییک بیزیم ایستیقلال حاققیمیز یوخدور!) تا هم منطقه ده ساواشین قارشی سینی آلاق و هم بویوک آماجلارا چاتاق او جومله دن اوز منطقه میزده اوراسیا بیرلیگینی یاراتماق و شرق (چین) و غرب (آوروپا) آراسیندا بیر کورپو اولماق. آنجاق ایستیقلال حاققینی همیشه اوزوموزه سون یول اولاراق ساخلامالییق. یعنی هئچ آذربایجانلی نین حاققی یوخدور کی دئسین بیزیم میللتین ایستیقلال حاققی یوخدور و فارسلارا یا هر هانسی دونیا گوجلرینه کوله دیر! آنجاق همیشه دلی قانلی لیقدا بیر میللتین خئیرینه دییل و شرایطی دوشونوب و عاغیل اساسیندا آددیم گوتورمک لازیمدیر.

آمما ایندی گورک ندن بوتون آذربایجانلیلارین ایستیقلالچی اولماغی و فئدرالیسمی موندار بیر شئی کیمی تمامیله آتماسی دا بیزیم میللتین ضررینه دیر. بومساله یه چوخلو آچیدان باخماق اولار. بیز همیشه دئییریک کی ایراندا 30 میلیون تورک یاشاییر آمما اگر او منطقه لرین جمعیتینی کی چوخ نیک بین لیک ایله ایستیقلال ایسته یینین طرفداری اولا بیلرلر(کی همدان، قزوین و حتتا زنجان بولگه لری تام شوبهه لیدیر کی ایستیقلال فیکیری ایله راضیلاشالار)، بیر بیرینین اوستونه قویساق، 10 میلیون دان آرتیق اولمور! یعنی ایستیقلال یالنیز 10 میلیون آذربایجانلی نین پرابلئمینی حل ائده بیلر. البته بونا بعضی لری دئییرلر کی آذربایجانا ایستیقلال و باشقا ایران تورکلرینه فئدرالیسم یا آنا دیلی حاققی کی منجه بودا بیر فیکیردی آنجاق نه جور رئال لاشا بیله جه یینی ده دوشونمک لازیم دیر. تهران، قزوین، ساوه، همدان و... تورکلری بیزیم ان بویوک گوجوموزدولر آمما اونلار ایستیقلال ایله راضیلاشمیرلار و یا راضیلاشا بیلمزلر. چون تهران تورکلری اوز آتا بابا یوردلارینا گئتمک اوچون ویزا آلماق ایسته میرلر و تهراندا اولان ایقتیصادی ایمتیازلارینی دا بوراخیب آذربایجانا کوچمک ایسته میرلر. پس آذربایجانا ایستیقلال فورمولو اونلاری بیزیم قارشیمیزدا قویور یعنی 30 میلیون آذربایجانلی ایکی پارچایا بولونور کی اونون ان بویوک پارچاسی یعنی 20 میلیونو بو فورمولو اوز منافعینه قارشی گورور.

آمما مساله یه باشقا آچیدان باخساق، بیزیم آذربایجاندان خاریجده یاشایان 20 میلیونلوق تورکلر، بیزیم الیمیزده بویوک سیلاحدیر تا فئدرالیسمه ال تاپماغا اونلارین گوجوندن فایدالاناق. حقیقت بودور کی اونلارین چوخو آسمیله اولوبلار و تاسوفله چوخلاری بو وضعیتلریندنده تام راضیدیلار! آنجاق فارسلاردان فرقلی اولاراق، اونلار داها چوخ حاضیردیلار تا آذربایجانا فئدرال حاققی نی وئرسینلر تا آذربایجان ایراندان آیریلماسین. بیز همین گوجدن فایدالاناراق بیر طرفدن ایستیقلال ایسته یینی بیر چوماق کیمی ساخلاییب و فئدرال سیستئمینی بیر هویج کیمی ماسایا قویمالییق. یعنی یا بو هویج ایله راضیلاشین یا بیر آیاغا قالخمیش اوز سویداشینیز اولان میللت ایله کی بیرلیکده ایستیقلال ایسته ییر اوز اوزه دورن! اوندادیر کی بیز آسمیله اولموش تورکلری ده فئدرالیسمه راضیلاشدیرا بیله ریک و باشقا غیر فارس میللتلرده عینی ایشی گوره بیلسه لر، بیز قانونی و دئموکراتیک یول ایله، فئدرالیسمی آنایاسایا یئرلشدیره بیله ریک. آنجاق بو بیر حقیقتدیر کی فارسلار فئدرالیسمی تام اوزلرینین منفعتلرینه قارشی گورورلر و هر فورصتدن فایدالانیب و اونا قارشی دورماق ایسته ییرلر و حتتا آنا دیلی حاققی نی دا وئرمک ایسته میرلر. پس بو کی بعضی دوستلار سوروشورلار کی سیز کیم ایله فئدرالیسم قوراجاقسینیز، جاوابیمیز بودور کی بیز گرک بیر مودئرن چوماق و هویج سیاستی ایله، آسمیله اولونموش غیر فارس میللتلری و بعضی معقول فارسلاری اوز طرفیمیزه چکمک ایله ان آز هزینه ایله و تام دئموکراتیک یوللارلا فئدرالیسمی قان توکولمه دن و دونیا و منطقه گوجلرینین منفعتلرینه اویقون بیر شکیلده قورا بیلریک.

آمما اگر آذربایجانین تاریخی توپراقلاریندا یاشایان تورکلر، فئدرالیسمی هئچ شرایطده قبول ائتمه سه لر و یالنیز ایستیقلال ایسته سه لر، اوندا پان فارسلار باشارا بیله جکلر کی آسمیله اولونموش تورکلرین چوخونو بیزه قارشی قویوب و یاخشی فورصتده، اوز سویداشلارمیزین الی ایله بیزیم میللتی قانلی شکیلده سرکوب ائتسینلر، نئجه کی ایندی ایسلام جومهوریتی بیزی و هامینی سرکوب ائتمه یی باشاریبدیر! بیز سیاسته رئال شکیلده باخمالییق، ایندی بیزیم میللت آنا دیلی نی ایسته ینده، قانینا بله نیر، نئجه کی سئچگی لرده وئردیگی سسلرینی ایسته ینلرده، اولدورولدولر. پس بیز بو چیخماز دان (بن بست دن) چیخماق اوچون چیخیش یول آختارمالییق.

نیم سوزوم ایستیقلالچی لارا بودور کی اگر شرایط بیر جور دییشسه کی دونیا گوجلری و ب. م. ت. گونئی آذربایجاندا ایستیقلال و فئدرال آراسیندا سئچمک اوچون رئفراندوم کئچیرمک ایسته سه لر، اوندا سیز اصلن هئچ نه یی مولاحیظه ائتمه یین و ان یاخشی گوردویونوز یولو سئچین، آنجاق ایندی کی بوجور بیر شرایط یوخدور و حتتا آنا دیلی حاققی نی دا آلا بیلمیریک، ایجازه وئرین آنا دیلی نی و فئدرالیسمی ایسته ینلر اوز ایشلرینی گورسونلر و اگر حیمایت ده ائتمیرسینیز، اونلارین یولونون قارشی سیندا دورمایین. مثلن سئچگیلردن سونرا اولایلاردا آکتیو اولماق فئدرالیست لر اوچون واجیب دیر. یوخسا اولماز کی بیر قیراخدا دوراسان و دئیه سن من ایران آدلی بیر اولکه نی رسمیته تانیمیرام و ایراندا گئدن پروسئس ده منه هئچ ربطی یوخدور و سونرا اگر بیر دییشیکلر اولورسا، گله سن مئیدانا و همین رسمیته تانیمادیغین ایراندان آنا دیلی و فئدرال حاقلاری طلب ائده سن!

بیر باشقا مساله ده بودور کی بیزیم اوچون ایندی ایراندا بیر یئنی اینقیلاب لازیم دیر. چون اینقیلاب دان سونرا ایرانین بوگونکو آنایاساسی اعتیباردان دوشوب و یئنی آنایاسا یازیلمالی اولاجاقدیر. بیز بهمن اینقیلابیندا عاغلیمیز باشیمیزدا اولمادی و چون بیر ضعیف آنایاسایا سس وئردیک. ایندی بو آنایاسانی دییشمک دئموکراتیک و قانونی یوللارلا چوخ چتین دیر. آنجاق یئنی آنایاسا یازیلیرسا بیز بو پروسئسی بایکوت ائتمک ایله اوز ایستک لریمیزی آنایاسایا داخیل ائده بیله ریک. مثلن عیراق آنایاساسی نین یازیلماسی پروسئسینده بیر شرط واریدی کی اگر عیراقین اوستانلارینین اوچو اونا یوخ سسی وئرسه یدی، او آنایاسا اعتیاردان ساقیط ایدی حتتا اگر عیراقین خالقی نین چوخونلوغو دا اونا سس وئرسه یدی. بیزده ایراندا بئله بیر شرط قویمالییق و اوز حاقلاریمیز آنایاسادا یئرلشمه یینجه، اونو بلوکه ائتمه لییک. همین بو مساله دیر کی ایندی ایراندا پان فارس ضیالیلار او جومله دن داریوش همایون کیمی لری کی کئچمیش ده اینقیلاب و رئژیمین دییشمه سینین طرفداری ایدیلار، ایندی آچیقجاسینا دئییرلر کی بو رئژیم دییشمه مه لیدیر و یالنیز ایصلاحات آپاریلمالیدیر تا غیر فارس میللتلرین حاقلاری وئریلمه سین! بو وضعیتده بیز پروسئس لردن قیراخدا دورماق یئرینه مئیداندا اولوب و اونو اوز ایسته دیغیمیز یئره آپارمالییق. البته لازیم دییل اوز ایسته ییمزی اوجا سس نن ده باغیراق تا داریوش همایون دان سونرا باشقا پان فارسلاری کی هله آییلماییبلار و بو رئژیمین دییشمه سین ایسته ییرلر آییلداق! بیرده خوشباختلیق یئری وار کی یاشیل حرکاتی بیر اوزون پروسئسه چئوریلمکده دیر و نه بو تئزلیکده نتیجه وئره جک و نه ده بو تئزلیکده سوندوروله بیله جک و بیزیم هله واختیمیز واردیر کی زامانی گلنده بو پروسئس ده اوز منافعیمیزه اویقون اولان شکیلده ایشتیراک ائدک.

بیز بونو آنلامالییق کی آذربایجان بیر بویوک میللت اولاراق، فرقلی دوشونوب و فرقلی عمل ائتمه لیدیر و حتمن ده لازیم دییل هامی بیر ایشله راضی اولسون، هر فیکیر صاحیبلری گرک تشکیلات لانیب و اوز تحلیل لری ایله حرکت ائتسینلر. یعنی بوجور اولماسین کی بعضی ایستیقلال چی لار فئدرالچی لارین گئتدیغی یولو قبول ائتمه دیگی اوچون اونلارا ایرانچی و پان فارسچی ایتتیهاملاری وورسونلار و قارشی سیندا بعضی فئدرالچی لاردا عصب لنیب و یانلیش سیاسی موقع لر توتسونلار. بو بیزیم هامیمیزین ضررینه دیر. من بو مساله نین کوکونو بیزیم تشکیلات لانماماغیمیزدا گورورم. سیاست دونیاسیندا هر سوزو ایجتیماعیاتدا، تئلویزیویندا و مطبوعاتدا دانیشماق اولماز. ائله بونا گوره دیر کی پارتییا لار و تشکیلات لار یارانیر تا ایلک نوبه ده بیر تشکیلات عضولری اوز آرالاریندا موباحیثه ائدیب و مساله نی هر طرفلی گوردوکدن و دوشوندوکدن سونرا اوز موقعلرین توتسونلار. سونرا موختلیف تشکیلات لارین نوماینده لری بیر یئره ییغیشیب و پرده آرخاسیندا بوتون سوزلرین دانیشسینلار. سونوندا بوتون تشکیلات لارین موقعلرین و دلیل لرین ائشیدندن سونرا اگر اولورسا بیرلیکده و اگر اولمازسا آیریلیقدا بیانات یاییب و اوز موقعلرین بیلدیرسینلر. اگر بو پروسس طی اولورسا، هم بوتون تشکیلات لار او بیری لرین موقع لرینی بوتون گیزلی دئتاللاریلا بیلرلر و هم اوز سیاسی موقعلرینی بیلدیرمه مه دیکدن اونجه، لازیم اولان دییشیکلری وئریب و سونرا بیانات یایارلار. چون هر نه قدر ده دئسک بیر سیاستچی هر گون سوزونو دییشه بیلمز و اگر بیر موقعی ایجتیماعیاتدا اعلان ائتسه داها اوندان گئری دونمک بو راحاتلیقدا دییل.

بیرده بیز بو مساله یه ده چوخ دیققت گوسترمه لییک کی بیزیم وضعیتیمیز بیر موستقیل اولکه ده اولان پارتیالاردان فرقلی دیر. دوغروسو بیزیم مساله میز بین الخالق موناسیبتلر کیمی دیر. بوتون پارتییا لار خاریجی موناسیبتلرده عینی منفعتلری واردیر آنجاق اولا بیلر کی فرقلی تاکتیک لره اینانسینلار. بوجور مساله لرده موختلیف پارتییا لارین موقعی بیربیرینی تکمیل ائدیر و هر ایکی سی نین اولماسی واجیب دیر. میثال اوچون قوزئی قیبریس مساله سینه باخمالییق. قوزئی قیبریس 35 ایل دیر تام موستقیل یاشاییر آنجاق تورکیه دن سونرا دونیانین هئچ اولکه سی اونلاری موستقیل بیر اولکه کیمی تانیمیر. بوردا مساله قیبریس خالقی نین ایسته یی دییل. چون هر رئفراندوم اولورسا اونلارین چوخو ایستیقلالا سس وئره جکلر آنجاق میللت لر آراسی موناسیبتلر و دونیا دا مشروعیت قازانماق چوخ چتین بیر پروسئس دیر. نئچه ایل اونجه محمدعلی طلعت داها یوموشاق سیاست ایله مئیدانا گلدی و کوفی عنانین پلانینا دستک وئردی و خالق دا اونون موقعینی قبول ائدیب و عنان پلانیندا وئریلن بیر فئدرال چوزوم یولونا سس وئردیلر، آنجاق عینی حالدا گونئی قیبریس لی لر او فئدرالیسمی بئله قبول ائتمه دیلر. گلن سئچگی لرده قوزئی قیبریس ده میللت قارشی پارتیانی دستکله دی کی عنان پلانی ایله قارشی ایدی. ایندی بوردا دئمک اولماز کی هانسی پارتییا نین موقعی داها دوغرو ایدی. اگر قوزئی قیبریس ده عنان پلانی نا یوخ دئسه یدی، اوندا اونلار باریشمامازلیغا محکوم اولاجاغیدیلار. آنجاق ایندی کی گونئی قیبریس عنان پلانی نا یوخ دئییب، قوزئی قیبریسین خالقی نین قارشی پارتییانی دستکله مه سی دوغرو بیر یولدور. چون بیر سیاسی پیغام گوندریر کی اگر سیز باریشماسانیز بیزده باریشمایان موقع توتابیله ریک.

یعنی قوزئی قیبریس خالقی بو ایکی پارتییا نین موقعینی فرقلی زاماندا دستکله مک ایله، دوغرو ایستیقامت ده چوماق و هویج سیاستی نی نومایش ائتدیردی. عنان پلانی نی قبول ائتمک هویج سیاستی ایدی و رادیکال پارتی نی بیر داها دستک له مک چوماق سیاستی. بوردا هر پارتییا اوز موقعینی ساخلاییر آنجاق خالق زامانیندا هر پارتییا دان اوز منافعینه چاتماق اوچون یارارلانیر. ایندی گونئی آذربایجان دا دا فئدرالچی لار بیزیم خالقی میزین هویج سیاستی نین نوماینده لری دیلر و ایستیقلال چی لار چوماق سیاستی نین نوماینده سی. بیزیم میللت اوچون هر ایکی قول زامانیندا لازیم دیر. یعنی بیز ایستیقلالچی لار یا فئدرالچی لارین وظیفه سی بیریمیزی حذف ائتمک یا موقعینی دییشمک و اوزوموزله راضی لاشدیرماق دییل. بلکه بیز هر مساله ده اوز آماجیمیزا اویقون اولان سیاستی میللتیمیزه دوغرو یولدان چاتدیرمالییق تا میللت هر ایکی آنالیزی و تحلیلی ائشیدیب و اوزو سونوندا قرار وئرسین کی ایندی هویج سیاستی نین زامانی دیر یوخسا چوماق سیاستی نین. اگر بوتون آذربایجان ضیالی لاری اوز وظیفه لرین دوز یئرینه یئتیرسه لر و میللتی موعاریفلندیرسه لر، میللت اوزو دوغرو قراری وئره جکدیر کی هانسی سیاستی سئچسه داها آرتیق اونون خئیرینه دیر.

یعنی بو یانلیش دوشونجه دیر کی بیز ایستیقلال چی لاری یا فئدرالچی لاری اوزموزون قارشیسیندا گورک و فیکر ائدک کی اگر اونلار فیکیرلرین دییشیب و بیزیم فیکیرله راضیلاشسایدیلار پروبلئملر حلل اولاجاغییدی! اصلینده هئچ زامان گرک بو پلورالیزم آرادان گئتمه سین تا همیشه تنقیدی نظرلر ده گلسین و زامان و موقعیت دییشنده میللت سیاستینی دییشه بیلسین. آنجاق اولا بیلر کی پارتییالارین سیاستی هئچ دییشمه سین. یعنی بیر گون میللت بیر گروپون تحلیلی نی داها چوخ اویقون گوروب و اونا عمل ائتسین و صاباح باشقا گروپون تحلیلینه. اصلینده بو دئموکراسی نین اساس تملی دیر.

باشقا اونملی مساله ده بودور کی بوگون میللی فعاللاری ایستیقلالچی و فئدرالچی یا بولمک هئچ ده دوزگون دییل. چون بیز بیر موباریزه سورجینده ییک و ایستیقلال و فئدرالیسم هله لیک ساده جه بیر ایدیا دیر بیزیم بئینمیزده. آنجاق ایندی بو مساله کی بیزیم میللت نه زامان آکتیو اولمالی دیر و مئیدانا گلمه دیر، هئچ ده ایستیقلال یا فئدرالیسم ایدیاسینا باغلی دییل بلکه بیر تاکتیکی مساله دیر. بو تاکتیکی مساله نی ایستیقلال و فئدرالیسم مساله سینه چئویرمک، بیر تاکتیکی مساله نی اوز اصلیندن جایدیریب و او قدر بویوتمک دئمک دیر کی بیر حلل اولونمایان مساله یه چئویریلسین. آمما منجه فئدرالچی لار و ایستیقلالچی لار آراسیندا دا او قدر بویوک و حلل اولونمایان مساله ده یوخدور. هر دوشونجه لی ایستیقلالچی اگر دونیانین و منطقه نین شرایطی نی ایستیقلالا حاضیر گورمه سه آنجاق فئدرالیسمی مومکون گورسه، اوز ایدیاسینی ساخلایاراق، فئدرالیسمین قورولماسیندا دا یاردیمجی اولار یا ان آزی اونا قارشی چیخماز. و هر دوزگون فئدرالچی اگر اونون اوزونه تعریف ائتدیگی قیرمیزی خطلرله بللی اولان فئدرال سیستئمی نین پان فارسلار طرفیندن قبول اولونمادیغینی گورسه و دونیانین و منطقه نین شرایطی ده بیزیم ایستیقلالیمیزا ایمکان یارادیرسا، حتما او ایستیقلالا دستک وئرمه لیدیر و یا ان آزی اونون قارشی سیندا دورماییب و میللتین ایسته یینه بویون ایمه لیدیر. منجه بیز گرک بو ایستیقلال چی و فئدرالچی آنلاملارینی دییشیب و اوز طالعینه حاکیم اولماق حاققیندا (حق تعیین سرنوشت) بیرلشک یعنی بیز هامیمیز آذربایجان میللتی نین ایسته یی هر نه اولورسا اونو قبول ائده جه ییک آنجاق بیر عیدده فئدرالیسمی داها یارالی و داها مومکون گورورلر و بیر عیدده ایستیقلالی داها یارارلی گورورلر آنجاق هر آذربایجانلی گرک آذربایجانلیلارین بیر آزاد خالق اولدوغونا ایناناراق، ایستیقلالی بیزیم میللتین دانیلماز حاققی گورسون.