ريشه هاي ستم ملي در ساختار اقتصادي آذربايجان

 

مطالعه مقدماتی طرح معدن مس سونگون از دیدگاه سیاستهای اقتصادی شوونیسم فارس

 

( ا -  قره باغی )

 

حركت بيداري ملی آذربايجان كه در سالهاي نخست شكل گيري خود از سوي روشنفكران آزاديخواه و بر بستر مطالبات فرهنگي ملت آذربايجان بنيان گذارده شده بود، طي سالهاي اخير با گذار از تنگناهاي بسيار و مراحل تحول اجتماعي، وارد عرصه نويني از حيات تاريخي خود شده است. حركت ياد شده در شرايط كنوني  همگام با پوشش گسترده ملي و  تاکید عده بيشماري از مبارزين دموكرات بر لزوم مبارزه فراگير با ستم ملي، در حال سازمان دهي سياسي است.

 

آنچه كه در شرايط حاضر بيش از پيش شايان توجه بوده و از اهميت بسزايي بر خوردار است، لزوم طرح

مطالبات اقتصادي ملت تحت ستم آذربايجان و بدين ترتيب گشودن جبهه ديگري در مبارزه با شوونيسم فارس است. رويكرد غير دموكراتيك و شوونيستي حاكميت فارس در رشد و توسعه زير بناي اقتصادي آذربايجان سبب گرديده است که فقر اقتصادي در ميان توده مردم گسترش يافته و فاصله طبقاتي مشهودي بين مردم آذربايجان و مناطق فارس نشين ايجاد شود. پي آمد چنين سياستي جلو گيري از روند توسعه معمول و ايستائي ساختار اقتصادي در آذربايجان است که همچنين به عنوان ريشه و عامل نهفته اعمال ستم ملي در حوزه هاي فرهنگي، اجتماعي و سياسي ارزيابي مي گردد.

 

با بررسي رويكرد اقتصادي حاكميت فارس كه از طرفي گوياي عدم سرمايه گذاري متناسب با ظرفيتهاي موجود در آذربایجان و از ديگر سو نشانگر غارت و چپاول منابع طبيعي و انساني آن است، مي توان به عمق حركت سازمان يافته اي پي برد كه گام به گام در تلاش براي نابودي ملت آذربايجان است.  از اين رو ارائه بحث هاي تخصصي در تمامي عرصه هاي اقتصادي نه تنها روشنگر ابعاد فاجعه آميز نقض حقوق ملي مردم آذربايجان خواهد بود بلكه خواهد توانست تصويري هر چند كلي از دورنماي اقتصادي و منابع سرزمبن آذربايجان ارائه دهد. بدون شك نتيجه چنين مطالعاتي در فرآيند مبارزات سياسي، اتخاذ تصميم هاي متناسب و نهايتاً در رهائي از سلطه شوونيسم فارس كارساز خواهد بود.

 

با توجه به مطالب فوق و حجم انبوه طرح هاي زير بنائي بي سامان كه در راستاي سياستهاي ياد شده

برنامه ريزي شده اند و همچنين بنابر الويتهاي موجود، در ادامه نوشتار حاضر:  "مطالعه مقدماتي طرح معدن مس سونگون از ديدگاه سياستهاي اقتصادي شوونيسم فارس" مورد بررسي قرار مي گيرد. در ابتداي اين بخش، نخست طرح مس سونگون بصورت بسيار فشرده معرفي خواهد شد، سپس با توجه به ساختار طرح و پتانسيل هاي اقتصادي آن از ديدگاه سياستهاي اقتصادي شوونيسم فارس تحليل كوتاه اما نسبتاً جامعي ارائه خواهد گرديد. 

 

معرفي طرح مس سونگون

 

طبق مطالعات زمين شناسي و بررسيهاي معدني انجام يافته، مناطق وسيعي از ايران بر روي كمربند مس جهان قرار گرفته است كه از شمال غرب  ايران ( نواحي آذربايجان ) شروع و تا جنوب شرقي آن امتداد مي يابد[1]. مناطق شمالي استان آذربايجان شرقي( ناحيه اهر ) با قرار گرفتن بر روي كمربند آلپ- هيماليا داراي انديس هاي متعددمس و عناصر فلزي ديگر نظير سرب، روي و آهن آست. كمربند ياد شده از كوه هاي آلپ در اروپاي غربي شروع شده و پس از عبور از كشورهاي اروپاي شرقي از ناحية مرزي جلفا وارد ايران مي شود و در نهايت با عبور از كشورهاي پاكستان و هندوستان به كوه هاي هيماليا ختم مي گردد. در ناحية اهر بر روي اين كمربند بيش از30 انديس معدني مس شناسايي شده است. كانسار مس سونگون در فاصله هوايي 40 كيلومتري شمال غرب اهر قرار گرفته است و بزرگترين انديس مس در شمال غرب ايران است. اين كانسار يكي از بزرگترين كانسارهاي مس دنيا بوده و قابل مقايسه با معادن سرچشمه در ايران، بينگهام در آمريكا و چوكي كوماتا در شيلي است[2].بطوريكه اشاره شد، مطالعات انجام گرفته نشانگرآن است كه كانسار مس سونگون از نقطه نظر ذخيره يكي از كانسارهاي غني مس در ايران و جهان است. ذخيره قابل توجه 750 ميليون تني اين كانسار شاخص خوبي براي بيان اهميت آن است[3 ]. 

 

--  موقعيت جغرافيايي

كانسار مس سونگون در استان آذربايجان شرقي و در فاصله 73 كيلومتري شمال غرب شهر اهر در منطقة كوهستاني شمال ورزقان واقع شده است. مختصات جغرافيايي منطقه 46 درجه و 43 دقيقة طول شرقي و 38 درجه و 32 دقيقة عرض شمالي است. ارتباط معدن مس سونگون از طريق جادة ميانبر شهر ورزقان به تبريز، حدود 125 كيلومتر است. كانسار مس سونگون در محدوده اي از رشته كوه هاي قره داغ قرار گرفته است كه حداكثر و حداقل ارتفاع منطقه معدن به ترتيب2300 و1600 متر از سطح دريا است. آب و هواي منطقه در زمستان سرد و در تابستان معتدل بوده و به علت مرطوب بودن هوا اراضي اين ناحيه داراي پوشش گياهي نسبتاً متراكم و جنگلي است. حداكثر و حداقل درجه حرارت در اين منطقه به ترتيب 33+ درجة سانتيگراد در تابستان و 16- درجة سانتيگراد در زمستان است. حداكثر بارندگي در محل حدود 350 ميليمتر درسال است و مقدار رطوبت نسبي در سال بين 52 تا 70 درصد متغير است[4].

 

--   تاريخچه

سابقه معدنكاري در منطقه سونگون اهر به دو قرن پيش برمي‌گردد [ 5]، اما قديمي ترين فعاليت اكتشافي در معدن سونگون مربوط به سال 1290 هجري شمسي است كه توسط اشتال زمين شناس آلماني صورت گرفته است. پس از آن، مطالعات زمين شناسي و كاني شناسي متعددي در منطقه تا سال 1348 هجري شمسي توسط پژوهشگران خارجي انجام شده است. از سال 1349 كارشناسان سازمان زمين شناسي كشور مطالعاتي را در منطقه انجام داده و ضمن تأييد كاني سازي مس و موليبدن، مشخصات تازه اي را از كاني سازي در اين كانسار ذكر كرده اند. در سال 1353 پي جويي گسترده در محدوده ورزقان- بالوجه به روش ژئوشيمي- كاني سنگين- اكتشافات چكشي توسط كارشناسان سازمان زمين شناسي انجام گرديد[2]. در سال 1356 وجود ذخاير مس از نوع پورفيري (مشابه كانسار سرچشمه) محرز گرديد[ 5]. در سال 1368 توسط گروه ژئوفيزيك شركت ملي صنايع مس ايران، اولين گمانه در سونگون حفر شد و با توجه به برخورد آن با زون كاني سازي شده، سونگون در سرلوحة عمليات اكتشافي شركت ملي صنايع مس ايران قرار گرفت و گمانه زني گسترده در اين كانسار از سال 1369 شروع شد. عمليات اكتشافي سونگون با حفاري 156 حلقه گمانة اكتشافي با متراژ كلي حدود 62000 متر و 7 دهانة تونل با متراژتقريبي 2700 متر به پايان رسيده است[2].

 

--   مشخصات كلي طرح مس سونگون

عنوان طرح :           تجهيز معدن و احداث واحد توليد مس سونگون

دستگاه اجرائي   :   شركت ملي صنايع مس ايران

اجرا  :   1374           مطالعه :   1372   سال شروع :      

نهايي :  1383          اوليه   :   1378    سال خاتمه :     

                

--   مشخصات فني طرح مس سونگون

طرح تجهيز معدن و احداث كارخانه براي يك دورة 31 ساله بهره برداري (طي دو مرحله 6 و 25 ساله) جهت توليد كنسانترة مس با عيار متوسط 30% به ميزان 150 هزار تن در فاز اول و 300 هزار تن در فاز دوم طراحي شده است. طرح مس سونگون از 4 پروژه شامل تجهيز و بهره برداري از معدن، احداث كارخانة فرآوري، تأمين آب و دفع پساب و پروژه هاي فعاليت هاي زيربنايي تشكيل شده است. جمع كل اعتبارات مورد نيار طرح تا مرحلة تكميل و بهره برداري بر اساس آخرين موافقتنامة موجود بالغ بر 614/179 ميليون دلار و 1472 ميليارد ريال است[6].                                                  

    

--   بر آورد هاي اقتصادي  

ارزيابي اقتصادي و محاسبات بر اساس داده هاي زير برآورد شده است :  الف- نرخ تبديل دلار به ريال: 1 دلار آمريكا برابر 3000 ريال  ب- قيمت مس: هر تن 2900 دلار  ج- قيمت كنسانترة مس: هر تن 558 دلار  د- نرخ ماليات: 35% بعد از 12 سال توليد (بر اساس قانون ماليات ايران)   در اين محاسبات ميزان متوسط توليد كنسانتره در برنامة زماني توليد برابر با320000 تن در سال در نظر گرفته شده است[7].

 

بحث و بررسي

 

با توجه به مطالب ياد شده ملاحظه مي شود كه طرح مس سونگون در دوران قبل از انقلاب 1357 هيچگاه در فهرست طرح هاي زير بنائي و ملي قرار نگرفته و در حكومت جمهوري اسلامي نيز با تفكر شوونيستي سياستگزاران اقتصادي به عاملي جهت غارت و استثمار ملت آذربايجان تبديل شده است. بطوريكه اشاره شد در دوره حكومت پهلوي بر ايران، علي رغم اثبات وجود ذخاير غني مس در آذربايجان، هيچگونه آثاري از سرمايه گذاري در راستاي اكتشافات تكميلي، استخراج و فرآوري مس همانند ساير مناطق معدني ايران، درمنطقه سونگون مشاهده نمي گردد. اين در حالي است كه ايران در دوره زماني ياد شده با سرعت و شدت بي سابقه اي در حال گذار از مراحل صنعتي بوده و آذربايجان نيز بيش از پيش مستعد سرمايه گذاري و رهايي از محروميت تاريخي خود بوده است. اما در دوران ياد شده، شوونيسم فارس با بي اعتنايي و فراموشي خود خواسته نسبت به توسعه زير بناي اقتصادي منطقه، به عاملي عمده در جهت اضمحلال تدريجي ملت آذربايجان تبديل شده بود. سياست آسيميلاسيون حكومت پهلوي چنان آسيبهايي بر ساختار اقتصادي منطقه وارد نمود  كه آثار آن تاكنون نيز از چهره مردم ستم كشيده آذربايجان زدوده نشده است.

 

 بعد از انقلاب 1357 و همزمان با سالهاي جنگ علي رغم نياز شديد جمهوري اسلامي به منابع طبيعي و

مواد خام جهت تامين پاره اي از هزينه هاي جنگ، همچنان شاهد رويكرد منفعلانه شوونيسم فارس در قبال توسعه اقتصادي آذربايجان و به ويژه طرح مس سونگون كه يكي از اولويتهاي سرمايه گذاري در منطقه بوده است، مي باشيم. در دوران پس از جنگ ايران وعراق و درحالي كه ميلياردها دلار هزينه بازسازي و سازندگي در مناطق فارس نشين مي گرديد، شوونيسم فارس با اندوخته اي از تجربيات استعماري خود در برابر ملل تحت ستم و بكارگيري تريبون هاي تبليغاتي، پروژه بزرگ و ملي معادن مس سونگون را با ظرفيت جذب هزاران ميليارد ريال و صدها ميليون دلار بودجه به عنوان طرح عظيم سرمايه گذاري دولت در راستاي رونق و شكوفايى اقتصادى  منطقه اعلام مي نمايد! بطوريكه با پيش بيني  اشتغال هزاران نفر از مردم استان، بهره بردارى از اين پروژه را سبب تحول چشمگيرى در وضعيت اقتصادى استان قلمداد مي كند! اما واقعيات نهفته در پشت پرده هاي تبليغاتي شوونيسم فارس، گوياي شكل گيري سياستي بس ظالمانه بوده است.

 

بررسي مقدماتي گزارشات در دسترس و منتشر شده مرتبط با طرح مس سونگون نشانگر آن است كه اين طرح هدفي جز استخراج معدن و توليد كنسانتره مس جهت انتقال به استان كرمان وتغذيه صنايع مولد كشور كه با سرمايه گذاري هنگفت دولت در نواحي مركزي ايران ايجاد شده بود، نداشته است. همچنين تخصيص

اعتبارات لازم در راستاي انجام مطالعات و اجراي طرح مس سونگون با توجه به روند بيمار و جهت يافته آن كه

در ادامه به دقت مورد ارزيابي و نقد قرار خواهد گرفت، عاملي براي تامين و تغذيه نهاد هاي وابسته بوده است.  

 

بررسي روند مطالعات طرح مس سونگون حاكي از تعجيل در شروع پروژه، بدون انجام مطالعات مبسوط و

دقيق  است كه موجب بروز مشكلات فراوان در مرحله اجرا شده است. فقدان مشاور مادر و استفاده از مشاوران متعدد در بخشهاي مختلف طرح، موجب عدم ارتباط مناسب آنها در طراحي بهينه شده و در عمل با بروز نقص در مطالعات يكي از اين پروژه‌ها روند پروژه‌هاي ديگر مختل گرديده است[5]. به عنوان مثال در مورد سد باطله، پس از سالها مطالعه ناقص و اتلاف وقت توسط مشاوران مختلف و پس از انعقاد قرارداد اجرا، به دليل غير عملي و غير اقتصادي بودن طرح اوليه، اجراي سد سنگريزه‌اي به ارتفاع 260 متر در دره ايلگنه‌چاي، مكان‌يابي و مطالعات آن مورد ترديد قرار گرفت و در نهايت به مكان ديگري در ارتفاعات بالاي معدن و كارخانه منتقل گرديد.  اما، در ادامه تغييرات اساسي در طرح، نحوة تامين آب مورد نياز براي فرايند تصفيه مس نيز دچار دگرگوني شده است. به طوري كه احداث سد سنگريزه‌اي به ارتفاع 69 متر كه جهت تامين آب در دستور كار قرار داشت، با حدود 10 درصد پيشرفت، كان‌لم‌يكن شده و مقرر گرديد آب مصرفي از طريق خط انتقال و ايستگاههاي پمپاژ از سد اهر استحصال شود. با تعويض مكان سد باطله، جا نمايي كارخانه تغليظ مس هم كه به دليل تبادل مواد باطله با سد، ارتباط تنگاتنگ دارد، تغيير يافت. اين امر موجب توقف عمليات اجرايي كارخانه كه در آن زمان در مرحله خاكبرداري و تسطيح قرار داشت گرديد و اين تغيير به نوبه خود، بازنگري در مطالعات مرحله دوم را در پي داشت[5].

      

بطوريكه مشاهده مي شود تعداد بيشمار شركت هاي  مشاوره فعال در طرح مس سونگون و فقدان مشاور مادر عملا شرايط خود خواسته اي را فراهم نموده است تا همگام با طولاني تر شدن مدت انجام مطالعات و اجرا، عملا زمينه براي سوء استفاده مالي يا در واقع تقسيم بودجه اي كه به نام محروميت زدايئ ، رشد و شكوفايي اقتصادي منطقه در رسانه هاي تبليغاتي حاكميت فارس مداوم بدان اشاره مي گرديد بين شركت هايي كه ريشه در بدنه شوونيسم فارس دارند فراهم شود. سهم بسيار اندك شركتهاي مهندسين مشاور و پيمانكاري بومي در روند مطالعات و اجراي طرح مس سونگون نيز شايسته توجه  است.  بدين ترتيب نه تنها نهادهاي تحقيقاتي، علمي و مهندسي منطقه از انبوه سرمايه گذاري هاي انجام گرفته بي بهره شده و هيچ رشد و توسعه اي نيافتند ، بلكه دانش فني چنين طرح عظيمي نيز در انحصار مجموعه اي قرار گرفت كه غالبا تفكر شوونيسمي بر آن حاكم است. شايان ذكر است انحصار دانش فني زير بنا وساختار اقتصادي آذربايجان در تمامي زمينه هاي مرتبط به حاكميت فارس، از موانع قابل تاملي است كه در مسير خود كفايي آذربايجان در هر نوع رويكرد سياسي نیروهای سیاسی آذربایجان می بایستی بر آن فائق آمد! طبيعي است انجام كارهاي كارشناسي و مطالعات تخصصي جهت ارائه راه كارهاي متناسب و برون رفت از شرايط ياد شده بسيار ضروري است. 

 

محاسبات انجام شده نشان مي دهد كه در طي دوره بهره برداري از معدن مس سونگون بالغ بر صدها ميليون دلار فقط صرف هزينه هاي بارگيري، حمل و بار اندازي كنسانتره مس در مسيرانتقال آن به استان كرمان خواهد شد. ( ارقام محاسبه شده بر مبناي فهرست بهاي واحد پايه رشته ابنيه، سازمان مديريت و برنامه ريزي كشور 1383 و بدون در نظر گرفتن نرخ تنزيل ساليانه، هزينه هاي بالا سري و ضرايب منطقه اي و همچنين نرخ تبديل دلار به ريال برابر 3000 ريال  است [ 8و7]. ) انتقال كنسانتره مس به استان كرمان علاوه بر تحميل هزينه هاي هنگفت بر ساختار اقتصادي منطقه مانع از رشد و توسعه صنعت مس و گسترش واحد هاي توليدي و پشتيباني مرتبط در آذربايجان خواهد شد. به ويژه آنكه راه را بر سرمايه گذاري دولتي و خصوصي كه مي تواند در شرايط دمكراتيك و در راستاي رشد و توسعه صنايع پايين دستي و جانبي انجام پذيرد، عملا مسدود خواهد نمود. سرمايه گذاري حتي بخش اندكي از بودجه هنگفت و به يغما رفته طرح مس سونگون و يا هزينه هاي انتقال كنسانتره مس به استان كرمان مي تواند با احداث صنايع متالورژي پاسخ مناسبي بر نياز روز افزون مردم و منطقه در مسير رشد و شكوفايي اقتصادي با شد. اما شوونيسم فارس عملا مخالف چنين رويكردي است، بطوريكه علي رغم تبليغات رسانه هاي جمعي بر ظرفيت بسيار بالاي طرح مس سونگون در كارآفريني ، طي ماههاي گذشته 250 نفر از كارگران معدن مس سونگون اخراج و احتمال داده مي شود تا پايان سال نزديك به 1700 نفر از كارگران مس سونگون نيز به همين طريق بيكار شوند كه حتي از دريافت مستمري بيمه بيكاري نيز محروم خواهند بود[9].

 

علاوه بر موارد ياد شده، تخريب و آلودگي گسترده محيط زيست در منطقه طرح مس سونگون نيز نشانگر سياستهاي استعماري شوونيسم فارس در بهره برداري بي رويه از منابع طبيعي آذربايجان بدون هيچ حد و مرزي است. طبق مطالعات انجام يافته تا پايان دوره بهره برداري معدن مس سونگون قريب به 500 هكتار از اراضي مرتعي و جنگلي منطقه سونگون در نتيجه فعاليتهاي بهره برداري از بين خواهد رفت كه تقريباً نيمي از اين مساحت در محدوده معدن، در اثر خاكبرداري تخريب خواهد شد و نيمي ديگر در نتيجه تخليه باطله در زير محدوده دامپها مدفون خواهد گرديد[10]. اما علي رغم پيش بيني ياد شده و بنابر گزارش رسانه هاي جمعي[ 12و11] تخريب بسيار گسترده جنگل هاي قره داغ سبب تهديد جدي محيط زيست و آلودگي آن به ويژه رودخانه هاي آراز و ايلگنه چاي شده است، بطوريكه فعاليتهاي غير استاندارد طرح مس سونگون تنها در سال 1371 اقدام به تخريب500 هكتار ازجنگل هاي قره داغ كرده است[11]!  با توجه به تركيب كاني شناسي كانسار مس سونگون، که وجود مواد سمي و مضر همچون پيريت، پيروتيت و موليبدن در كانسار و سنگهاي در بر گيرنده آن محرز است.  لذا رها سازي پيت پس از استخراج باعث آلودگي زمين هاي اطراف و آبهاي موجود در منطقه مي گردد[ 13]. آلوده‌كنندگي بسيار بالاي مواد باطله، استفاده از تركيبات شيميايي خطرناك و وجود تركيبات فلزات سنگين و سولفات‌ها كه در دراز مدت با تركيب با اكسيژن، اسيد توليد مي‌كنند، همواره موجب بروز نگراني در مورد نحوة دفع آن بوده است. آب‌بندي مناسب سد باطله و جلوگيري از نشت آب از كف اين سد به آبهاي زيرزميني موضوعي است كه توجه مضاعفي را مي‌طلبد. چنانچه عدم توجه به اين مهم موجب آلودگي وسيع آبهاي زيرزميني منطقه خواهد گرديد[5 ]!

 

نتيجه گيري

 

در ادامه طرح مطالبات اقتصادي ملت تحت ستم آذربايجان كه هم اينك از دايره روشنفكران مبارز فراتر رفته و با روشنگري فعالين حركت ملي آذربايجان در بستر اجتماعي نيز نفوذ و گسترش يافته است، تداوم اعتراضات مردمي بصورت كاملاً دمكراتيك مي تواند قبل از بهره برداري رسمي از معدن سونگون و با تاكيد بر شروع عمليات اجرايي طرح توليد مس كاتدي و متالورژي مس در منطقه، مانع از انتقال كنسانتره مس به استان كرمان گردد. در شرايط كنوني هر نوع كوتاهي از ابراز حقوق ملي و يا مصالحه بر خلاف منافع ملت آذربايجان كه سبب عدم احداث واحد هاي ذوب مس و صنايع جنبي (نورد، سيم، پروفيل)در منطقه شود، نتيجه اي غير ازغارت منابع طبيعي و گسيل سرمايه هاي ملي و از اين رهگذر خروج ارزشهاي افزوده فرآوري مواد خام (از ديدگاه اقتصادي و دانش فني) در بر نخواهد داشت. علاوه بر آن در ادامه سياستهاي تحميلي ياد شده،  مردم آذربايجان در آينده اي نه چندان دور باز هم شاهد گسترش هرچه بيشتر پديده مهاجرت و فقر كه در واقع خواست آشكار شوونيسم فارس است، خواهند بود.  طبيعي است آنچه كه پس از دوران بهره برداري معدن مس سونگون بر جاي خواهد ماند سرزميني عاري از منابع خام، محيط زيستي آلوده و نبود فن آوري و دانش فني نوين در زير بناي اقتصادي آذربايجان خواهد بود.   

 

 

 

ـ منابع

 

1 ـ وب سايت شركت ملي صنايع مس ايران، 1384. 

2 ـ خلاصه اي از طرح مس سونگون، مديريت برنامه ريزي و بودجه، آرشيو فني معدن مس سونگون، بهمن ماه   1379.

3 ـ مطالعه كانسار مس سونگون، تعيين عيار حد بهينه، دانشگاه صنعتي امير كبير، دانشكده مهندسي معدن 191 .

4 ـ گزارش زمين شناسي معدن مس سونگون، آرشيو فني معدن مس سونگون. 

5 ـ گزارش بازديد نظارتي از طرح تجهيز معدن و توليد مس سونگون اهر، معاونت امور فني سازمان مديريت و برنامه ريزي كشور، تير ماه 1382.

6 ـ آخرين عملكرد و پيشرفت فيزيكي طرح مس سونگون، روابط عمومي معدن مس سونگون،  آرشيو فني معدن مس سونگون، شهريور ماه 1382.      

7 ـ گزارش بررسي فني و اقتصادي پروژه مس سونگون، شركت ايتوك ايران، آرشيو فني معدن مس سونگون، 1374.

8 ـ فهرست بهاي واحد پايه رشته ابنيه، سازمان مديريت و برنامه ريزي كشور، 1383.

9 ـ خبرگزاري كار، 22/10/1384     

10 ـ گزارش عمليات و مديريت معدن در سونگون، شركت معدنكاري اولنگ، دفتر مهندسي.

11 ـ روزنامه جوان، 16/05/1384

12 ـ خبرگزاري مهر، 25/05/1382

13 ـ نياز به بازسازي در معدن مس سونگون اهر،