ملی حکومتین ملی- دئموکراتیک کاراکتری

میانالی علیرضا

21 آذر- 63 تورنتو

عزیز دوستلار!

من سیزین هامینیزی سالاملاییرام؛ 21 آذر حرکاتی نین 63-جی ایل دؤنومو مناسبتی ایله هر تک- تکی نیزی تبریک ائدیره م. بو گون مجلسیمیزده بیر چوخ بیلیم آداملاریمیز، ضیالی لاریمیز، خصوصا آغ ساققالیمیز و بؤیویوموز دکترررضا براهنی اشتراک ائدیر. من، دکتر براهنی باشدا اولماقلا هامینیزا اؤز شوکرانلیغیمی بیلدیریر، عف لرینیزه سیغینیب بو گون اوچون حاضیرلاشدیغیم موضوع یا کئچمک ایسته ییرم...

ائله تصور ائدیره م بو گون بو مجلسده منیم اشتراکیمین معین سببی وار. شبهه سیزکی،بو سبب ملتیمیزین ملی- دئموکراتیک حرکاتی نین ان اوجا ذیروه سی، 21 آذر حرکاتینا سون زامانلار منیم نشر ائتدیردی ییم ایکی جیلیدلیک " سیلاحلا اؤلچولن تورپاق" آدلی کتابیمدیر. اونا گؤره ده ایلک اؤنجه اجازه ایستردیم کتاب حاقیندا قیسا دا اولسا بیر آرایش وئریم. دقتینیزه بیر معلومات چاتدیریم...

کتاب منیم تخییلومون محصولی دئییل، علمی- نظری آراشدیرمادیر. 588 صحیفه دن عبارتدیر. 544 منبع نی اؤزونده عکس ائدن 21 آذر حرکاتینا حصر اولونان بو کتاب 21 فصیلدن عبارت دیر. بو گون سیزینله بؤلوشه جه ییم موضوع ملی حکومتین ملی- دئموکراتیک کاراکتری اولاجاق. کتابدا بو موضوع ایله ایلگیلی معین بؤلوم یوخدور.آما شبهه سیز دئیه بیله ره م کی، بوتون فصیللرین ماهیتی سانکی ائله بو خصوصیتدن کئچیر. 21 آذر حرکاتینا سنبولیک ده اولسا 21 فصیلدن عبارت یازیلان کتابین آدی نین دا بدیعی سئچیمی منجه سیزده ده معین تصور اویادا بیلر.اولا بیلسین کی، بو تفکر سیزی ده بو قناعته گه تیرسین کی، کتابین مؤلفی- یعنی من ، تاریخچی اولماغیمدان داها چوخ ادبیات نماینده سی یم. بؤیوکلریمیزدن ائشیتدی ییم بئله بیر فیکیر وار: تاریخین دیلی، سیاستین دیلی و او جمله دن فلسفه نین دیلی قوری دیلدیر.آما عکسینه ادبیاتین دیلی چوخ مونس دیلدیر. من بو مونس دیلدن فایدالانیب خالقیمیزین قهرانلیق داستانینا چئوریله بیله جک بو اولایی- 21 آذر حرکاتینی قلمه آلمیشام.باشقا سندلرله یاناشی بو کتابدا آردیجیل شه کیلده بیر چوخ ملی حرکات دؤوریندن یازیلمیش خاطره لره مراجعت ائتمیشم. بو هامییا معلوم دورکی ، خاطره هر نه دن یازیلیرسا یازیلسین ادبیات ژانری دیر.منیم مذاکره یه جلب ائتدی ییم خاطره لر بیر باشا حرکات نماینده لری طرفیندن ایشیق اوزی گؤرموش ومنیم اوچون چوخ بؤیوک زحمت و واخت طلب ائتمک حسابینا ایپه- ساپا دوزولموشدی.

مرحوم سیدجعفر پیشه وری ملی حکومتین مغلوبیتیندن سونرا مهاجرت ایللرینده فرقه عضولرینه مراجعت ائده رک تاپشیریق وئرمیشدیرکی، اشتراکچیسی اولدوقلاری حرکاتین خاطره لرینی یازسینلار. من همن بو چوخ ساییلی قلمه آلینان خاطره لری آراییب، آختاریب تاپمیشام و بو کتابین عرصه یه گلمه سینده باشقا سندلرله یاناشی اونلاردان فایدالانمیشام. منجه بودا بو کتابی باشقا تاریخی کتابلاردان فرقلندیریر.

منه کتابی یازماغی ایکی اساس عامل دیکته ائدیب. بیری عمی مین 21 آذر حرکاتیندان منه دانیشدیغی خاطره ، دیگری ایسه مرحوم پیشه وری نین بیر کلامی.اجازه ایستردیم بو گون کی، موضوع موزا استارت کیمی مرحوم پیشه وری نین همن کلامینی دقتینیزه چاتدیریم. بونودا علاوه ائدیم کی، من بو کلامی اؤز کتابیما آچیلیش اوچون باشلیق گؤتورموشم. مرحوم پیشه وری یازیر: مقصود ملتیمیزین آزادلیغی یولوندا آپاردیغی مبارزه دن نمونه لر گؤسترمک دیر. اونی اولدوغی کیمی تصویر و ترسیم ائتمه یی مورخلر، ادیب و شاعیرلریمیزه تاپشیرماق لازیم دیر.بو اونلارین ملی و اخلاقی وظیفه لری دیر. قوی بیزیم وجوده گه تیرمکده اولدوغوموز ملی دولتین تاریخینی مورخلر یازیب کاغیذ اوزه رینه گه تیرسینلر. بو موضوع نون شرح و قاورامی منیم اوچون سورغی اشاره سی کیمی قالمیشدی. آنلایا بیلمیردیم نییه، سیدجعفرپیشه وری 1324- جی ایلده یارانمیش ملی تاریخیمیزی قلمه آلماغی تاریخچیلریمیزله یاناشی یازیچی و شاعیرلریمیزه حواله ائتمیشدی؟ من، 21 آذر حرکاتینی آراشدیرماغی مقصد گؤتوردوکده دوشونجه مده یارانمیش بو سورغی نین جاوابینی سانکی تاپمیش اولدوم. داها دوغروسی بو آختاریشدا بو کلامین ده یری منیم اوچون آچیقلاندی.ایستردیم اونی منه آچیقلایان اولایلاردان ساده جه بیرینی بورادا یاد ائتمیش اولوم.

21 آذر گونی ایرانین بیر سیرا مطبوعات نماینده لری، او جمله دن "ایران" قزئتی رئداکتوری- جهانگیر تفضلی، "نجات ایران" روزنامه سی نین رئداکتوری- فروزش، "رهبر" قزئتی نین رئداکتوری- بزرگ علوی، "فرمان" قزئتی رئداکتوری- عباس شاهنده و مخبرلر- محمود هورمز، اسماعیل پوروالی آذربایجانا گلمیش ایران قزئت لرینده 21 آذر حرکاتی حاقیندا یازمیشلار. اسماعیل پوروالی دوستی محمود تفضلی یه مکتوبوندا 21 آذر حرکاتی حاقیندا یازیرکی،محمود جان! تبریزده بو گون مشاهده ائتدی ییم وضعیتی تصویر ائتمک اوچون رساملاردان، موسیقی شناسلاردان و شاعیرلردن یاردیم آلماق لازیم دیر.چونکی بو گون تبریزین صاف فضاسی آلتیندا جانلانان حسیات، دؤیونن اوره ک لر، کیشی و قادینلاری بوروموش هیجان دالغاسی، تبریزین یئنی رنگه بویانماسی، یوزلر، مین لر نغمه لرین یارانماسینا، رساملیق تابلولاری نین حاظیرلانماسینا و میلیونلارلا شعرین قوشولماسینا زمین یارادیر.

بو اولای منه 21 آذر حرکاتینی آراشدیرماغی داهادا سرعتلندیردی. بودا طبیعی دیر کی، محمود تفضلی یازان صاف فضا آلتیندا اولانلار یاخیندان هله قالسین اوزاقدان دا آیدین گؤرونمه یه باشلامیشدی.

1974- جی ایلده شوروی علم لر آکادئمیاسی نین شرق شناسلیق اینستوتو" ایکینجی دنیا محاربه سیندن سونرا یاخین و اورتا شرقده بین الخالق مناسبت لر" آدلی کتاب چاپ ائتمیشدی. کتابدا آ.اورلوفون" ایکینجی دنیا محاربه سیندن سونرا ایرانین خارجی سیاستی"- آدلی اثری درج ائدیلمیشدی. آ.اورلوو همن اثرینده بئله بیر فیکیر ایره لی سورور:

ایران آذربایجانیندا باش وئرن حادثه لر بوتون ایرانا بؤیوک دئموکراتیک لشدیرمه تاثیری گؤستردی... اؤلکه ده یارانمیش وضعیت حکیمی نی مجلسه ظاهرا اؤز سلف لریندن داها آرتیق مترقی برنامه وئرمه یه مجبور ائتدی.

بو تفکرون بئله گونده مه گلمه سی اوزاقدان داها چوخ یاخیندان آیدین حس اولونوردی.

محمدرضا عافیت " آذربایجان" روزنامه سی نین 1341- جی ایل، آذر آیی نین 28- ده نشر اولان 1430(1831) نمره لی ساییندا " دئموکراتیک حرکاتیمیز بوتون ایران خالقلاری طرفیندن آلقیشلانمیشدی" آدلی مقاله سینده یازیردی: او زامان آذربایجان دئموکرات فرقه سی نین، ملی حکومتین و ملی مجلسین آدینا مملکتین مختلف یئرلریندن کلی مقداردا مکتوبلار و تئلگرافلار گؤنده ریلمیشدی. بوتون بو مکتوبلارین و تئلگرافلارین هامیسیندا آذربایجان خالقی نین استبداد و سلطنت رژیمی اوزه رینده کی تاریخی غلبه سی آلقیشلانماقلا یاناشی، نهضتین ایره لی سوردویی طلب لر زحمتکئش لر طرفیندن قیزغین صورتده مدافعه اولونوردی.

محمدرضا عافیت علاوه ائدیرکی، بو جهتدن لاهیجان اهالیسی نین ایران دولتینه و شورا مجلسینه گؤندردی یی تئلگراف، خصوصی ایله سیستان کندلی لری نین " رهبر" روزنامه سینده چاپ ائدیلمیش تئلگرافی اولدوقجا ماراقلی دیر. لاهیجان آزادیخواه لاری مجلس شورای ملی دن و دولتدن طلب ائدیردیلرکی، آذربایجانلی لارین مشروطیت اصولونا اویغون اولاراق ایره لی سوردوکلری قانونی طلب لری تئزلیک له قبول ائدیلسین.

محمدرضا عافیت همن مقاله نین داوامیندا یازیرکی،سیستان زحمتکئش لری مطبوعاتا گؤندردی یی هیجانلی تئلگرافدا: " بودور، بیزیم غمگین و سولغونلاشمیش بدن لریمیز شمالدان اسن آزادلیق نسیمیندن حرکته گلمیشدیر."- دئمکله آذربایجان خالقی نین ملی- آزادلیق حرکاتینی صمیمیتله آلقیشلامیش و مرتجعلرین اسارت و ظولموندن آزاد اولماق اوچون بو ایشی ان دوزگون واسطه کیمی قیمتلندیرمیشلر.

1325- جی ایل فروردین آیی نین 22- ده " رهبر" روزنامه سی ایسه 690 نمره لی ساییندا یازیردی کی، یاریمچیق قالمیش بیر اوپرانی نئچه ایللردن سونرا دوزه لدیب باشا چاتدیرا بیلمه ین تهران، آذربایجانین نئجه بیر سرعتله اؤزونی احیا ائتمه یه دوغری ایره لی له دی یینی گؤرمه لی دیر. بو ایره لی له مه و او دورغونلوغون سببی اودورکی، تبریزین قدرتی حاظیردا ملته آرخالانمیشدیر.

شبهه سیزکی، بو آرخالانمانین سببی ایندی هامی اوچون آیدین اولوب. گؤره ک 21 آذر حرکاتی نین رهبری سید جعفر پیشه وری او زامان اونی نه ایله ایضاح ائتمیشدی . سیدجعفر پیشه وری یازیردی: بیز اول ایشه باشلادیقدا چوخ ساده بیر صورتده آزادلیغیمیزی تامین ائتمک ایسته ییب، ایالت و ولایت انجمن لری شعارینی میدانا آتدیق. تهران و اونون باشچیسی دئدی:- بیر تئلگیراف اولماسین، مین تئلگراف اولسون، بیز بو حاقی وئره بیلمه ریک. بو مسخره آمیز جاواب خالقیمیزی بیر قدم داها ایره لی گئدیب عملا اؤز حاققینی آلماغا، یعنی مجلس ملی و ملی دولت یاراتماغا وادار ائتدی.

او هله باشقا بیر یازیسیندا ملتیمیزین کوتله وی شکیلده حرکاتا قوشولدوغوندان سونرا یازیردی: تهران، ائشیتدی ییمیزه گؤره ایالت و ولایت انجمنلری نین انتخاباتینی باشلاماغا تشبث ائدیر. بو چوخ گئج دیر.آرتیق انجمن بیزی تامین ائده بیلمز. بو دالدان آتیلان داش کیمی دیرکی، فقط توپوغا ده یر و هئچ بیر تاثیر باغیشلاماز.

ایناملا استناد ائدیلن بو اولای گؤره ک هانسی کونودان کئچمیشدی؟ " آذربایجان" روزنامه سی 1334- جی ایل، شنبه گونی- شهریور آیی نین 4- دی ،769(1170) نمره لی ساییندا بو دؤوری ایشیقلاندیران اؤنملی بیر خاطره نشر ائتمیشدی. خاطره نی 21 آذر حرکاتی نین اشتراکچیسی ع.ابلوچ قلمه آلمیشدی. او یازمیشدی: 12 شهریور گونی فرقه نین مراجعتنامه سی بوتون تبریزده نشر اولدی. هر یئرده- کوچه ده، بازاردا جماعت دسته- دسته دوروب مراجعتنامه نی اوخویور و اونون اطرافیندا قیزغین مباحثه لر آپاریردیلار.من ده مراجعتنامه نین طلب لری ایله تانیش اولدوم. منه او واخت هر شئی دن داها آرتیق تاثیر باغیشلایان مسئله مراجعتنامه ده آذربایجان خالقی نین اؤز مقدراتینی اله آلیب، اؤز سیاسی حاکمیتینی قورماق مسئله سی نین ایره لی سورولمه سی ایدی. آذربایجان دیلی مسئله سی، خصوصی ایله منیم نظریمی جلب ائتدی. چونکی بو بیرینجی دفعه ایدی کی، آذربایجان دیلی مسئله سی بئله جسارت له ایره لی سورولوب، مدافعه اولونوردی. شبهه یوخدور کی، بو مسئله صنفی منسوبیتیندن آسیلی اولمایاراق هر بیر آزادیخواه آذربایجانلینی سئویندیریردی. منیم اشتراک ائتدی ییم حزب توده حوزه سینده آذربایجان دئموکرات فرقه سی نین شعارلاری حاقیندا گئنیش مذاکره لر اولدی. حوزه میزین صدری فرقه نین مراجعتنامه سی و شعارلاری حاقیندا ، خصوصی ایله آذربایجان دیلی نین رسمی دیل اولماسی باره سینده دانیشدی. حوزه میزین بوتون عضولری فرقه نین شعارلارینی یکدیللیک له به یندیلر. یاخشی یادیمدادیرکی، بو جلسه ده ایلک دفعه اولاراق من ده صورت جلسه نی آذربایجان دیلینده یازدیم.

ع.ابلوچ سونرا حزب توده نین آذربایجان تشکیلاتی عضولری نین فرقه یه الحاق اولماسینی قید ائدیر.

بونی آیدین ائتمک لازیمدیرکی، آذربایجان ملی حکومتینی باشقا تئمادا تقدیم ائدن لر گره ک کی، سیدجعفرپیشه وری نین ایره لی سوردویی بو فیکری اونودماسینلارکی،"آذربایجان" روزنامه سی نین 1324- جی ایلده چاپ اولان 109- جی نمره سینده یازیردی : باشلادیغیمیز بؤیوک حرکاتین ملی رنگ و ملی خاصیتینی ده ییشدیرمک ایسته ینلر خالقیمیزین سیلاحینی الیندن آلماغا چالیشیرلار.

او زامان بین الخالق همکارلار اتفاقلاری فئدراسیونونون باش کاتبی، فرانسه کمونست پارتیاسی نین رهبری لوئی سایان تبریزه گلمیش و تبریزین طیاره میدانیندا نطق سؤیله میشدیر.آیت الله میرزه عبدالله مجتهدی اؤز گونده لیک یادداشیندا بو حادثه یه توخوناراق پنجشنبه مرداد آیی نین 3- ی بئله یازیر: بو گون سحر لوئی سایانین استقبالینا گئدن لرین هوررا سسلری ائشیدیلیردی. معلوم اولدی کی، حرمتلی قوناق گلیب چاتیب ( بحران آذربایجان ص- 343)

"رهبر" روزنامه سی ایسه 1325- جی ایل، 5- جی آیین 4- ی، 775- جی ساییندا لوئی سایانین همن نطقینی اؤز صحیفه لرینده ایشیقلاندیرمیشدی. لوئی سایان، 21 آذر حرکاتی نین ملی- دئموکراتیک کاراکترینه مناسبت بیلدیرمیش و دئمیشدیر کی، من سیزین دئموکراتیک حرکاتی سالاملاییرام. سیزین یاراتدیغینیز دئموکراتیا ایران ملتی اوچون بؤیوک سرمشق دیر. امید ائدیره م کی، آذربایجان دئموکراتیاسی ایرانا یاییلسین.

1324- جی ایل، دی آیی نین 10- دا کرمان شهرینده نشر اولان " بیداری" روزنامه سی ملتیمیزین بو حرکاتی حاقیندا یازمیشدی: سون 20 ایل مدتینده ایران حکومتی و اؤلکه باشچیلاری ممکن قدر قانون اساسینی تاپدالامیش و حکومتده خالقین اشتراکینا هئچ بیر وجهله یول وئرمه میشلر. حال بوکی، آذربایجان ملی مجلسینده ملی- آزادلیق و دئموکراسی اوغروندا مبارزه یه حاضیر اولان صنف لرین نماینده لری اشتراک ائدیرلر.

من، آذربایجان ملی مجلسی نین تشکیلی اوچون سئچگی کامیسسیاسینا صدر سئچیلمیش زین العابدین قیامی نین آرشیو سندلری ایله تانیش اولدوم. الده ائتدی ییمیز بو آرشیو سندلرین ماراقلی احوالاتی وارکی، بو گونون موضوع سی دئییلدیر. او سندلرین ایچینده دقتیمی چکن چوخ اؤنملی بیر مقاملا راستلاشدیم. او معلوماتین مذاکره یه جلب اولونماسی ائله تصور ائدیره م کی، اونجه تقدیم ائتدی ییم موضوع لارا آیدینلیق گه تیرمکده معین قدر رول اوینایا بیلر. 101 نفرآذربایجان ملی مجلسینه ملت وکیللری نین 12 نفری کندلی، 16 نفری ضیالی،14 نفری صنعتکار، 12 نفری ملکه دار،15 نفری کارگر، 10 نفری کارمند، 10 نفری تاجر،8 نفری معلم، 2 نفری کارخانا صاحبی و 2 نفری روحانی اولموشدی.

غربین بیر چوخ مؤلف لری ده او جمله دن: ویلیام ائگیلتون، ویلیام داقلاس، ریچارد فرای، لئنبئتون و باشقالاری دئموکراتیک حرکات دؤورونده ملی حکومتین اصلاحات پروقرامیندان یازمیشلار. " آذربایجان" روزنامه سی 1324- جی ایل، 9- جی آیین 12- سی، 115- جی ساییندا بو مؤلف لردن بیری- مارسئل کاشئن طرفیندن ایره لی سورولن دوشونجه نی اؤز صحیفه لرینده مذاکره یه چیخارمیشدیر. مارسئل کاشئن دئمیشدی: عجبا، آذربایجان ملی مجلسی نین نشر ائتدی یی پروقرامدان داها دئموکراتیک بیر شئی واردیرمی؟

منجه، سیدجعفرپیشه وری بیر صحبتینده بو موضوع یا داها دقیق آیدینلیق گه تیرمیشدی. او تبریز شهری نین فرقه فعاللاری جلسه سینده بو مسئله نی بئله آچیقلاییر: کئچن مجلس انتخاباتیندا اگر اتحادیه ایله حزب توده شرکت ائتمه سئیدی، تبریزده 1000 نفر رای وئرن اولمازدی.اوندان اؤتری کی، توده کاندیدلریندن سووایی او بیری کاندیدلر 800 رای آلمیشدیلار. بو او دئمک دیرکی، غیر تشکیلاتی اهالی دن فقط 800 نفر رای وئرمیشدی. آما بیزیم ملی مجلسین تشکیلینده 24000 نفر تبریز شهرینده رای وئرمیشدیر. هله کند رای لرین کنارا قویوروق...

پیشه وری علاوه ائدیرکی، بیزیم انتخاباتدا بازار اهالیسی ده بیزه رای وئرمیشدی. حتی، او آداملارکی عمومیت له همیشه مجلس انتخاباتینا رای وئرمه یی حرام بیلیب و دئییردیلر- نماینده لر بدعت قویاجاق، اونلاردا بیزه رای وئرمیشلر. بو نشان وئریرکی، بیزیم نهضت حقیقی و دئموکراتیک بیر نهضت دیر.

بو سؤزلره قادینلارین دا سئچگی ده اشتراکی علاوه ائتسک حرکاتین دئموکراتیک کارکتری داها آیدین اولار. ایران تاریخینده بیرینجی کره اولاراق ملی حکومت دؤورونده قادینلار سئچگی لرده اشتراک ائتمیش دیر. بو اولایدان هله چوخ آیدین تصویر وئرن بیر نمونه یه اشاره ائتمک ایستردیم.

"وطن یولوندا" روزنامه سی 1946- جی ایل، دی آیی نین 16- سی، 3(357)- جی نمره سینده کورد خالقی نین پیشواسی قاضی محمدله مصاحبه نشر ائتمیشدی. مصاحبه نین بیر حصه سینده قادینلار حاقیندا صحبت گئتمیشدی." وطن یولوندا" بو موضوع نی آشاغیداکی شکیلده اوخوجولارینا تقدیم ائدیر:

بو یاخینلاردا تهران قزئتلری مدیرلریندن بیر نئچه نفری: " فرمان" قزئتی مدیری شاهنده، " ایران ما" مدیری تفضلی، " رهبر" قزئته سی نین یازیچیلاریندان بزرگ علوی ایله مهاباددا کورد خالقی نین رهبری جناب محمد قاضی آراسیندا مصاحبه اولموشدی. " فرمان" قزئته سینده چاپ اولونموش همان مصاحبه نی اختصارلا درج ائدیریک.

من، اختصار اولونموش همن مصاحبه دن تکجه بیر سئوالا اکتفا ائدیره م:

س:- آذربایجان دئموکرات فرقه سی " متفق لر منشورونون " اجازه وئردی یی کیمی، بیرینجی دفعه اولاراق سئچکیلرده اشتراک ائتمک حقوقونی قادینلارادا وئرمیشدی. سیزده بئله حرکت ائده جکسینیز؟

ج:- آذربایجان دئموکرات فرقه سی نین بو ایشینی چوخ دوزگون و یئرلی بیلدی ییم حالدا دئمه لی یم کی، بیز بو ایشده بئله موفقیت قازانا بیلمه میشیک .

غربی برلین ده نشر اولان "وار هایت" روزنامه سی 1976- جی ایل، ایران انقلابی عرفه سینده ایرانین گله جه یینی دوشونه رک ملی حکومت دؤورنی مذاکره یه چیخارماقلا اؤز اوخوجولارینا " دئموکراتیک ایران اوغروندا آپاریلان اونودولماز مبارزه" آدلی گئنیش مقاله چاپ ائدیب، ملی حکومتین اصلاحات پروقرامینا توخوناراق یازمیشدی: دئموکراتیک قورولوش کهنه دولت دستگاهینی لغو ائدیب اونون یئرینده ایران آذربایجانی نین بوتون شه هر و ماحاللاریندا دئموکراتیک حاکمیت اورقانلارینی یاراتدی. یئنی تورپاق اصلاحاتی کئچیردی. اون ایللرله قان ایچن جلاد شاه رضاخان و اونون جنگاوراوغلی محمدرضا شاه پهلوی طرفیندن اسارت آلتیندا قالمیش و تاپدالانمیش آذربایجان دیلی و اونون مدنیتی آزاد ائدیلیب برپا اولدی. قیسا بیر مدت ده چوخ مترقی شاعیرلر و یازیچیلار مدنیت عالمینده اؤز لایقلی یئرلرینی تاپدیلار. "وار هایت" روزنامه سی علاوه ائدیرکی، ایران مدنیتی تاریخینده بیرینجی دفعه اولاراق ایران آذربایجانی نین پایتختی تبریز شهرینده دارالفنون تشکیل اولوندی. همن دارالفنونا آذربایجانین دئموکراتیک حکومتی طرفیندن بوراخیلمیش بودجه نین اوچده بیر حصه سی کهنه شاه رژمی نین مدنی ایشلر اوچون بوتون ایران آذربایجانینا آییردیغی وسائط دن قات- قات آرتیق ایدی.

غربی برلین ده نشر اولان بو روزنامه نین مذاکره یه چیخاردیغی اؤنملی موضوع لاردان بیری تورپاق اصلاحاتی اولموشدی. تورپاق اصلاحاتی ایله باغلی مقایسه وی اولاراق بیر معلوماتی قید ائتمه یی ضروری حساب ائدیره م. 1946- جی ایلین سونونا کیمی بیر نئچه اؤلکه ده تورپاق اصلاحاتی بئله آپاریلمیشدی:

1- یوگسلاوی؛ 30- 25 هکتاردان آرتیق ملکه دار تورپاقلاری مصادره ائدیلمیشدیرکی، جمعی بیر یاریم میلیون هکتاردیر. بو تورپاقلاردان 438000 هکتاری 246000 کندلی عائیله سی آراسیندا بؤلوشدورولموش، 359800 هکتار ایسه 60000 کؤچمه عائیله لره وئریلمیشدی. قالان تورپاقلارین بؤیوک حصه سی خالق قورولوش اوردوسونون دؤیوشچولرینه پایلانمیش و قالان ساحه لرده ایسه دولت تصرفاتی یارادیلمیشدی.

2- لهستان؛ 50 هکتاردان چوخ اولان ملکه دار تورپاقلارکی،جمعی 2 میلیون هکتاری تشکیل ائدیر، 495000 کندلی عائیله سینه پایلانمیشدی.

3- بلغاریا؛ 88000 کندلی عائیله سی 125000 هکتاردان چوخ تورپاغا صاحب اولموشدی.

4- مجارستان؛ 2 ملیون 500 مین ملکه دار تورپاغی مصادره ائدیلمیش و 625000 کندلی عائیله سینه تورپاق پایلانمیشدی

5- چکوسلاوییا؛ 2 میلیون 300 مین هکتار آلمانلارا مخصوص تورپاق، چک و اسلاواکلارا منسوب اولان بوتون تورپاقلار مصادره ائدیلمیش و تورپاقلارین 1700000 هکتاری تورپاقسیز و یاخود آز تورپاقلی کندلی لر آراسیندا بؤلوشدورولموشدیر. 1947- جی ایلین اوکتبر آییندا وئریلمیش قانون اوزره علاوه اولاراق 5 میلیون هکتار ملکه دار و کلیسا تورپاغی اهالی یه پایلانمیشدی

6- گونئی آذربایجان؛ 257066 هکتار تورپاق 209096 کندلی آراسیندا بؤلوشدورولموشدی. کندلی ارباب قانونی یارادیلمیشدی.بو ایسه اؤنجه گؤسته ریلن اؤلکه لرین هئچ بیرینده اولمامیشدی.

آذربایجان ملی حکومتی یالنیز حرکاتا ضد اولان و اؤلکه دن قاچانلارین تورپاقلارینی مصادره ائتمیش، خالصه لرله بیرلیکده کند اهالیسی آراسیندا بؤلوشدورموشدی. 1325- جی ایلده تشکیل تاپان بیرینجی کندلی کنفراسیندا سیدجعفرپیشه وری دئییردی:بیز حق مالکیتی پوزمادیغیمیز اوچون هئچ کسه ظولم ائتمک ایسته میریک.هله اوندان اؤنجه ملی حکومتین قانون وئریجی اورقانی اولان ملی مجلس 1324- جی ایل، بهمن آیی نین 27- ده خالصه لرین بؤلونمه سی حاقیندا ماده واحده تصویب ائتمیشدی. همن ماده ده دئییلردی: رضاخان پهلوی نین سلطنت تاریخیندن 21 آذر 1324- جی ایله قدر آذربایجاندا اولان ایستر انتقالی و ایستر ظبطی خالصه کند اراضیسی و سولار عمومیت له کندلرده یاشایان کندلی لر آراسیندا عوض سیز اولاراق بؤلونمه لی دیر.

اؤلکه نین دئموکراتیک سیستمله اداره اولونماسینی اوزاقدان گؤرن مشهور هند یازیچیسی هندوز ملی حکومتین اصلاحاتی حاقیندا او زامان دئمیشدی: ملی حکومت اؤزونون فعالیتی نین بیرجه ایلینده تبریزین مؤوجود اولدوغی بوتون دؤور عرضینده اورادا گؤرولن ایشلردن داها چوخ ایش گؤرموشدی.

بو ایشلرین حیاتا کئچیریلمه سی شبهه سیزکی، دئموکراتیک دوشونجه سیستمی کونوسوندان کئچمیشدی. من، بو گون تدبیریمیزین بو مقامیندا صحبتیمی ملی حکومتین ملی- دئموکراتیک کاراکترینی داها آچیق گؤسته رن اوچ قیسا سندلی خاطره یازینی یاد ائتمک له موضوع یا آیدینلیق گه تیرمنی داهادا مکمللشدیرمک ایستردیم. بو خاطره لردن بیری حرکاتین جوجرمه دؤورینی احاطه ائدیر.

" آذربایجان" روزنامه سی 1337- جی ایل، شنبه- 29 شهریور، 1086(1487) نمره لی ساییندا ملی مجلسین ملت وکیلی، خالق شاعیری بالاش آذراوغلی نین بیر خاطره یازیسینی اوخوجولارینا تقدیم ائدیر. بالاش آذراوغلی یازیر:

1944- جی ایلین باهاری ایدی. 14- جی دؤر مجلس سئچگیلرینه باشلانمیشدی. مشکین شهردن تهرانا- شورا مجلسینه بیر نفر نماینده سئچیلمه لی ایدی. بو ایل کی سئچگیده ایشلر ده ییشمیشدی. ایندی بیر نماینده یئرینه ایکی کاندید وار ایدی. بیری مشکین شهرین دولت طرفیندن کاندید اولان همیشه کی نماینده سی آقای معاضدالدوله، ایکینجیسی ایسه یئرلی پارتیا تشکیلاتی طرفیندن کاندیدلی یه ایره لی سورولموش حسن جودت ایدی. حسن جودت او زامان هئچ بیر پارتیانین عضوی دئییلدی. آنجاق اونی هم اردبیلده، هم ده مشکین شهرده هامی تانی ییردی. او اوزون زامان مشکین ده یاشامیشدی. اردبیلده ایسه " جودت" آدلی روزنامه نین مدیری و مترقی فیکیرلی بیر آدام کیمی تانینیردی.

بالاش آذراوغلی سونرا یازیرکی، 1945- جی ایلین پاییزی ایدی. حزب توده نین آذربایجانداکی ایالتی کمیته سی آذربایجان دئموکرات فرقه سی ایله بیرلشمک حاقیندا قرار چیخاراندان سونرا ولایت لرده و شهرلرده اولان کمیته لر آذربایجان دئموکرات فرقه سی نین یئرلی تشکیلاتلاری ایله بیرلشمک اوچون بیرگه نماینده لرین اجلاسلارینی چاغیریردیلار. همان اجلاسلاردا قرار قبول ائدیلیردی. اردبیلده ده بئله بیر بیرلشمک اجلاس شیخ صفی خیابانی نین باغ مئشه یه گئدن یولوندا ایکی مرتبه لی بیر بینادا تشکیل ائدیلمیشدی. تبریزدن ایسه حزب توده نین ایالتی کمیته سی طرفیندن بو اجلاسا چشم آذر میرقاسم و آذربایجان دئموکرات فرقه سی طرفیندن ایسه دارانداشی حمید یولداشلار گلمیشدی لر.

بالاش آذراوغلی یازیرکی، اجلاس گون اورتادان سونرا تشکیل اولاجاقدی. یاخشی یادیمدادیرکی، بیزیم نماینده لیک هیئتی اجلاسا بیر آز گئجیکمیشدی. بیز گئدیب آذربایجان دئموکرات فرقه سی نین نماینده لرینی اوردا گؤردوک.

بالاش آذراوغلی یازدیغی خاطره نی بئله داوام ائدیر: حزب توده نین اردبیل ولایتی کمیته سی ایله آذربایجان دئموکرات فرقه سی نین یئرلی کمیته سی نین بیرگه اجلاسی و اونلارین بیرلشیب بیر آد آلتیندا- آذربایجان دئموکرات فرقه سی نین اردبیل ولایتی کمیته سی آدی ایله فعالیت ائتمه سینی و حزب عضوی اولان یولداشلارین کؤنوللی اولاراق آذربایجان دئموکرات فرقه سی نین عضولی یینه کئچمه لری حاقیندا قرار قبول ائتدیکدن سونرا ولایتی کمیته نین صدرلی یی اوچون کاندیدلر ایره لی سورولدی. سئچگی زامانی اشتراک ائدنلرین بؤیوک اکثریتی جودته سس وئردی...

اجازه نیزله قید ائتدی ییم اوچ خاطره دن ایکینجی سینی نظرینیزه چاتدیرماق ایستردیم. بو خاطره ملی حکومتین یارانماسینی تصویر ائدن دکترمهتاشین قلمینه عائیددیر.

" آذربایجان" روزنامه سی 1335- جی ایل،12 شهریور- دوشنبه گونی 876(1277) نمره لی نشرینده دکترمهتاشین بو سندلی یازیسینی اؤز اوخوجولارینا بئله تقدیم ائتمیشدی. دکتر مهتاش یازیر: 1324- جی ایلین شهریور آیی نین 12- جی گونی سحر ساعات 9- دا اؤز ایش اطاقیمدان باخارکن ستارخان خیابانبنا داخل اولان چهار راهین باشیندا بؤیوک بیر ازدحام گؤزومه ساتاشدی. بورادا چوخلی جمعیت ییغیلیب دیواردا یاپیشدیریلمیش تازا بیر اعلانی اوخویوردولار. دکترمهتاش یازیرکی، گئتدیکجه آداملارین سایی آرتیردی. بونلار فرقه میزین تشکیلینی اعلان ائدن 12 شهریور مراجعتنامه سینی اوخوماق اوچون بورایا توپلاشیردیلار. ایش واختی قورتاردیقدان سونرا من مراجعتنامه نین مضمونی ایله تانیش اولدوم و بو باره ده اطرافلی معلومات آلماق و فیکیر مبادیله سی ائتمک اوچون فرقه چی یولداشیمیز مرحوم خلیل آذربادگانین یانینا گئتدیم. آذربادگان بو زامان فرقه چی یولداشلارین گؤروشمک مرکزلریندن بیری اولان اؤز "حجره"- سینده اوتوروب 3 نفرایله همین مراجعتنامه و فرقه نین تشکیلی باره سینده دانیشیردی. من ایچه ری گیرن کیمی او 3 نفر آیاغا قالخیب گئتدی لر. سونرا خلیل دایی( خالق آراسیندا آذربادگانا خلیل دایی دئیردیلر) الینی منیم چینیمه قویاراق- دور آیاغا بو گون سنینله بیر یئره گئده جه ییک.- دئیه آیاغا قالخیب "حجره نی" باغلادی. چوخلی یول گئدندن سونرا بیر قاپییا یئتیشدیک. بورا دئموکرات فرقه سی نین موسس لریندن بیری نین ائوی ایدی. ائوین ایچه ریسینده بؤیوک بیر زالدا پیشه وری، آقازاده شاهین، کبیری و باشقالاری اوتورموشدیلار. بیزده اونلارین یانیندا اوتوردوق. صحبت اثناسیندا پیشه وری منه مراجعت ائده رک سوروشدی:

- بیزیم فرقه نین مراجعتنامه سینی اوخودونوز؟

- بلی.

- سیز اونا نه جور باخیرسی نیز؟

- اؤز خالقی نین آزادلیغینی ایسته ین بیر آذربایجانلی کیمی....

منجه بو خاطره نین و او جمله دن خالق شاعیری بالاش آذراوغلی نین یازدیغی خاطره نین ده یرینی ملی حکومتین کابینه عضولرینی یاد ائتمک له داها دقیق باشا دوشمک اولار." وطن یولوندا" قزئتی 1324- جی ایل، 23 آذر، جمعه گونی 14- دئکابر، 145(348)- جی نمره سینده" آذربایجان ملی دولتی نین ترکیبی" باشلیقلی یازیسینی اوخوجولارینا بئله تقدیم ائدیر: آذربایجان مجلسی ملی سی دونن گون اورتادان قاباق کی جلسه سینده آذربایجان دئموکرات فرقه سی نین رئیسی آقای پیشه ورینی آذربایجان ملی دولتی نین تشکیل وئرمه یه نامزد و مامور ائتدی. آقای پیشه وری گون اورتادان سونراکی جلسه ده اؤز کابینه سینی آشاغیدا قید اولان ترکیبده مجلس ملی یه معرفی ائتدیلر

1- باش وزیر- آقای سیدجعفرپیشه وری

2- داخله وزیری- دکترسلام الله جاوید

3- خالق قوشونلاری وزیری- جعفر کاویان

4- فلاحت وزیری- دکتر مهتاش

5- معارف وزیری- محمد بی ریا

6- صحیه وزیری- دکتر اورنگی

7- مالیه وزیری- غلامرضا الهامی

8- عدلیه وزیری- یوسف عظیما

9- یول، پوست، تئلگراف و تلفون وزیری- آقای کبیری

10- تجارت و اقتصاد وزیری- آقای رضا رسولی

11- ایش و زحمت وزیری، تعین اولونانا کیمی او وزارتخانایا مربوط اولان ایشلره باش وزیرلیک نظارت ائده جکدیر. " وطن یولوندا" قزئتی بو یازینی ملی حکومتین یارانماسیندا نشر ائتمیشدیسه، ملی حکومتین حیاتا قدم قویماسیندان اوچ آی سونرا ایش و زحمت وزیری جودته حواله اولونموشدی.

دکترمهتاشین هله آذربایجان دئموکرات فرقه نین یارانماسیندا بئله اشتراکی اولمادان ملی حکومتین فلاحت وزیری اولماسی، جودتین ایسه مشکین شهر نماینده لی ییندن باشلادی ایش و زحمت وزیری مقامینا یوکسلمه سی منجه ملی حکومتین یارانماسینی روسلارا باغلایانلارا یئته رینجه جاواب اولاردی.

اوچونجی خاطره آمریکا کونسولی ایله سیدجعفرپیشه وری نین بیر گؤروشونی شرح ائدیر. بو خاطره یازیلار شبهه سیزکی، ملی تاریخیمیزین تاریخ سالنامه سینه علاوه اولوناجاق چوخ اؤنملی سندلی یازیلاردی.

" آذربایجان" روزنامه سی، 1337- جی ایل،شنبه گونی مرداد آیی نین 25- ده، 1076(1277) نمره لی ساییندا 21 آذر حرکاتی نین اشتراکچیسی ق.جاودین " آمریکا کنسولونون پیشه وری ایله مصاحبه سی" آدلی خاطره یازیسینی نشر ائتمیشدی. ق.جاوید یازیردی: 1946- جی ایلین مارت آییندا آمریکا کونسولخاناسی نین ایشچیسی و ترجمه چی وظیفه سینده ایشله ین آصف منه زنگ ووروب، آمریکا کنسولونون باش وزیر پیشه وری ایله گؤروشمه سینه اجازه ایسته دی... کنسولون آرزوسونو یولداش پیشه ورییه یئتیردیکده بویورسونلار.- دئیه جاواب وئردی. بیر نئچه دقیقه دن سونرا کنسول گلدی. پیشه وری کونسولی قبول ائتدی. کنسول اؤز مترجمی آصفه باشا دوشمه دی ییم دیلده نه ایسه دئدی.

مترجم- جناب کونسول حضرتلری سئوال ائتمه یه اجازه ایسته ییر دئدیکده، پیشه وری ساکت بیر طرزده یئنه ده – بویورسونلار!- دئدی.

سئوال:- آذربایجانین ایران داخیلینده قالماسینا نئجه باخیرسی نیز؟

جاواب:- 1324- جی ایلین 12 شهریورینده آذربایجان دئموکرات فرقه سی نین نشر ائتدی یی مراجعتنامه سینده دئییلیر: آذربایجان ایران سرحدلری داخیلینده اولماقلا اؤزونی اداره ائتمک مقصدی ایله مختاریت وئریلمه سینی طلب ائدیر. سونرا 1324- جی ایلین آبان آیی نین 29- دا تشکیل تاپمیش آذربایجان خالق کونقره سی" موسسلر مجلسی" طرفیندن قبول ائدیلن بیاننامه ده یازیلمیشدی: ایران دولتی داخیلینده آذربایجانا ملی مختاریت وئریلمه لی دیر. داها سونرا آذربایجان ملی دولتی اؤز اعلامیه سینده آچیق بیلدیریردی کی، آذربایجان ملی دولتی ایرانین مستقللی یینی و تمامیتی نی حفظ ائده جک دیر. آذربایجان ملی حکومتی گؤسته ریلن پرینسیپلری مدافعه ائتمکله، اونا لایقینجه عمل ائدیر. اونی دا قید ائتمه لی یم کی، بیاننامه لر واختیندا ایران دولتینه، ایرانداکی بؤیوک دولتلرین سفارتخانالارینا گؤنده ریلمیشدیر. امینم کی، جناب کنسول بوندان خبرسیز دئییلدیر.

کنسول جاوابدان راضی قالدیغینی بیلدیریب، ایکینجی سئوالینی وئردی.

سئوال:- ایران دولتی ایله آمریکا دولتلری آراسیندا تجارت سازیشینین اولماسی یقین کی، باش وزیر جنابلارینا معلومدور. بو سازش اساسیندا آمریکا ماللاری تهراندا مانعه سیز و آزاد صورتده ساتیلیر. ملی حکومت طرفیندن آمریکا ماللاری نین آذربایجاندا ساتیلماسینا مانعه چیلیک تؤره دیلمه سی دوغرودورمو؟

جاواب:- آذربایجان ملی حکومتی خالقین رفاه حالی نین، ساغلاملیق و صحتی نین دورمادان یاخشیلاشماسینا چالیشیر. لاکین، طبی معاینه نین نتیجه سینده معلوم اولموشدورکی، آمریکا دولتی نین ایرانا و تهراندان آذربایجانا ساتیش اوچون گؤندردی یی تیکیلی کهنه آمریکا پالتارلاری مختلف خسته لیک میکروبلاری نین یاییلماسینا سبب اولموشدی. بونا گؤره ده بیز آمریکادان گه تیریلن کهنه گئییم ماللاری نین تؤرتدی یی خسته لیکلرین قارشیسینی آلماق مقصدی ایله آمریکانین کهنه کثیف پالتارلاری نین یاندیریلماسینا گؤسترش وئرمیشیک. ملی حکومت بو باره ده آلوئرچی لره ده ین ضرری اؤده یه جکدیر. بیز آذربایجانین اقتصادی یوکسه لیشینه کمک ائده بیلن و خالقین ظلب ائتدی یی ماللاری هر بیر اؤلکه دن او جمله دن آمریکادان دا آلماغا حاضیریق. اگر آمریکا دولتی ماشین آوادانلیغی، کند تصرفات ماشینلاری، صنایع ماللاری و ساییر تخنیکی اثاثیه لری بیزه ساتماق مئیلینده اولارسا بیز بونی ممنونیتله قبول ائده ریک...

منجه، بو خاطره نین ماهیتی ده ملی حکومتین ملی- دئموکراتیک قورولوش اولماسینی گؤسته رن فاکتدیر. اولا بیلسین کی، بو یازیلاری اساس گؤتورمک، اونلاری تاریخی سند کیمی مذاکره یه جلب ائتمک بیر چوخونا استناد ائتمه یه یئته رینجه فاکت منبعی گؤرونمه سین. آما بونی دا نظرده آلماق لازیمدیرکی، ایندی یه کیمی بیزیم تاریخیمیز فارسلارین، روسلارین، آوروپالی لارین تاریخچیلری هله قالسین بیر چوخ ایدیالوقلاری طرفیندن قوراشدیریلیب ، بیر چوخ تحریفلرله قلمه آلینمیشدیر. ملی تاریخیمیزین ملی سیماسی گره ک کی، اؤز طرفیمیزدن اورتایا قویولسون و یازیلسین. بوداکی، شبهه سیز اؤز منبع لریمیزه اساسلانیب، اونلارا استناد ائتمک له یاراناجاقدی. هارداسا اوخودوغوم یاکی، ائشیتدی ییم بئله بیر سؤز وار: هانسی تاریخی اولایدان خاطره چوخ یازیلارسا او تاریخ تاریخچی لرین آراشدیرماسیندا داها رئال تدقیق اولونوب یازیلا بیلر. بیزیم منسوب اولدوغوموز اؤلکه ده دنیا اؤلکه لریندن مجرد اولمادیغینا گؤره اونلارلا عینی سه وییه ده اولماسادا، عینی استقامتده ایره لی له ییر. 21- جی عصر ملت لر عصری دیر دئییرلر و دوز دئییرلر. بو آخینین جوجرمه سی بیزیم ده اؤلکه ده گؤرونمه یه باشلامیشدی. بونی ایناملا دئمک اولارکی، اونون تملی 21 آذر حرکاتیندا قویولموشدی. آیت الله میرزه عبدالله مجتهدی بونی 63 ایل اؤنجه نئجه ده آیدین گؤرموش و یازمیشدی.او، او زامان یازدیغی گونده لیک یادداشیندا قید ائدیرکی، هر حالدا ملیت مسئله سی اورتایا چیخیب. نئجه دئییرلر- اونون توخومی اه کیلیب. توتاق کی، بو دفعه ده تهران موفقیت الده ائده، بو موضوع نی آورتادان گؤتوره، یئنه اونون کؤکی که سیلمه یه جک و داها قدرت له تهرانین قارسی سیندا دوراجاق و اوجالاجاقدی.

بو سؤزلری آیت الله میرزه عبدالله مجتهدی 1324- جی ایل، بهمن آیی نین 11- ده اؤز گونده لیک یازدیغی یادداشیندا قید ائتمیشدی. بو گونده لیک یادداشلار 1381- جی ایلده تهراندا رسول جعفریان طرفیندن " بحران آذربایجان" آدی ایله ایشیق اوزی گؤرموشدی.

بو تفکری بیر دین عالیمی ایره لی سوروردیسه، ایران مبارزه تارخینده سول جبهه یه منسوب تانینمیش انقلابچی خسرو روزبه ایسه اؤز محکمه سینده بئله دئییردی: قوشونون آذربایجانا گئتمه سی و نهضتین شکست یئمه سی ضد انقلابی بیر اقدام ایدی. آذربایجان نهضتی آذربایجان و ایرانین نجاتی اوچون لازیم ایدی.

ملی حکومتین ملی- دئموکراتیک کاراکتری یئنه بو بیر- بیری ایله عکس قطب ده دایانان ایکی سون فاکت دا آچیقلیغی ایله اورتایا چیخیر. اونی هم دین عالیمی آیت الله مجتهدی ، هم ده تانینمیش سول دوشونجه داشییجیسی انقلابچی خسرو روزبه قبول ائتمیشدی. بو ایسه شبهه سیزکی، حرکاتین ملی- دئموکراتیک ماهیتیندن نشات آلمیشدی. ملتین حاکمیتینی تمثیل ائدن ملی حکومتین یارانما سببی نی شرح ائدن سیدجعفرپیشه وری یازیردی: آذربایجان خالقی اؤزونون قدرتینی ملی بیرلیک و ملی آزادلیقدا تاپمیشدی. هئچ شبهه سیزکی، هاچانا کیمی ملی بیرلی ییمیز یارانماییب، ملی- دئموکراتیک حرکاتیمیزین ان اوجا ذیروه سینی یئنه تاریخده آختاراجاییق. من، آرزو ائدیره م ملی بیرلی ییمیز یارانا بیلسین. ملی- دئموکراتیک حرکاتیمیزین ذیروه سینه تاریخ ده دئییل حیات دا شاهدی اولاق. منی ائشیتدی یینیزه گؤره هامینیزا تشکر ائدیره م. یئنه 21 آذر حرکاتی نین 63- جی ایل دؤنومی مناسبتی ایله هامینیزی تبریک ائدیره م.