محمد بیریا

دونن اوستاد محمدعلی فرزانهنین «آچیق سؤز» سایتیندا چوخ کؤورهک و اینجه دویغولو یازیلمیش بیر مقالهسینی اوخودوم. اوزون ایللرین آجیناجاقلی حسرت بویاسی, اوسته گل او ایللرین هیجران یوکو ائله بیل سوواریلمیشدی بو یازینین سطیرلرینه. ائله بیل او حسرتلی هیجرانی باشقاسی یاشامامیشدی. سانکی او آغری ,او نیسگیل بیرینجی کره اولاراق ائله بو ميصراعلاردان گؤیرمیشدی.

دی گل کی, مونيس ,دوغما، صمیمی و کؤورهک قانادلی یازیلان بو سطیرلر تاریخی بیر دؤنم یاشامیش دؤولت خادیمی، آدلیم ناطيق، تریبونال شاعیر محمد بیریایا حصر اولونموشدو.

اوستاد فرزانهنین بوتون یازیلارینا همیشه هوسله یاناشماغیم اؤزو بیر یانا, محمد بیریا آدی منی یازینی اوخوماغا داها چوخ جلب ائتدی. آخی بیلیردیم کی, اوستاد فرزانه بیریا حاقیندا ائله بئله نه سه یازان دئییلدیر.

محمد بیریا حقیقتن عؤمور بویو ويصال حسرتلی شاعیر عؤمری یاشادی. عؤمور بویو دئدیکده بلکه ده بو بیر آز غریبه گؤرونسون. اونا گؤره کی, بیر چوخلاری دئیه بیلر او تبریزه گئتمک ایستهییردی کی, نهایت اينقلاب ایللرینده اونا مووفق اولدو. بس اونا عومور بویو ويصال حسرتلی شاعیر دئمک اولماز.

محمد بیریا اوچون بو ويصالدان بؤیوک هئچ نه اولماسادا منجه او, یئنه همن ويصاللی عؤمرونی ده حسرتلی یاشادی. ائله بیل حسرت اونون بویونا بیچیلمیشدی. من اونون همیشه اوز سسی ایله لئنته یازیلمیش آشاغیدا تقدیم ائدهجهییم شعرینی دینلهینده تکجه بیریا طالعی دئییل, بلکه ده اونونلا برابر فاجيعهمیزین بؤیوکلویونو دویموشام و دئیه بیلرم کی, اونو سانکی جانیمدا, جییهریمده , اورهییمده, گؤزومده بیتن ساغالماق بیلمهین یارا کیمی حيس ائتمیشم.

یادیمدادیر کی, یاخین زامانلاردا دونیاسینی دییشمیش تانینمیش موعاصير آذربایجان شاعیری ممد آراز حاقیندا هاچانسا آذربایجان یازیچیلار بیرليگینین کاتيبی شاعیر فیکرت قوجا چوخ توتارلی و چوخ معنا دولو بیر فیکیر ایرلی سورموشدی.او, ممد آراز حاقیندا بئله دئمیشدی : ممد آراز باشقاسینین آغریسینی اؤزونونکی ائتمگی باجاران شاعیردیر.

فیکرت قوجا دئین یؤندن مسالهیه یاناشیلارسا حیاتینی وطنین آزادلیغی یولوندا صرف ائدن بیریا فاجيعهسینی ایندی گؤرهک کیم اؤز فاجيعهسی کیمی یاشامایاجاق! ایندی گؤرهک او یانغینی کیم اؤز یانغیسی کیمی حيس ائتمهیهجکدیر!...

محمد بیریا عؤمرونون ان فاجيعهلی بیر حيصهسی 1325- جی ایلدن سونرا چوخلارینین آرخا ساندیغی سووئتلر بیرليگی آدلانان اؤلکهده کئچمیشدی. او, یوخسوللارین, کیمسهسیزلرین, یاردیما احتیاجی اولانلارین کؤمکچیسی ساییلان بو اؤلکهده هانسیسا طنطنهلی بیر بایرام مراسیمینده بو شعرینی اوخوموشدی :

من عاشیق بلا کئش یارم, قویون گئدیم.

موشتاق بزم خلوت یارم , قویون گئدیم.

دردیم عیاندی, سؤیلهمگه احتیاج یوخ,

پیر جفای عشقه دوچارم, قویون گئدیم.

مودتدی سئوگیلیم چکیری اينتيظاریمی

جانان یولوندا دوغروسی خارم, قویون گئدیم.

عشقیم سعادت ایله توتوب الده جامینی

صنعان کیمی اسیر خومارم, قویون گئدیم.

من, سیزدن اؤز طعمه دیشیمی چکمیشم, بیلین!

تذویر- حیلهدن ده کنارم, قویون گئدیم.

یئرسیز نصیحتین ثمری یوخدی, چونکی من

سرگشتهيى جونون دیارم, قویون گئدیم.

من گئتمهسم فراق وطن اؤلدورر منی,

گئتمکدن اؤزگه یوخ داها چارم, قویون گئدیم.

بو منیم فیکریمی همیشه مشغول ائدن, یادداشیمدا حسرت بویالی دولاشان همن شعردیر کی, محمد بیریانین قلمیندن سوزوب گلن سایسیز- حسابسیز شعرلردن سادهجه بیری دیر. ایندی گؤرهک اوستاد فرزانه اؤنه چکن آنتی فاشیست سیمالی بیریا حاقیندا اینفورماسییا کاراکتری داشییان هانسی فاکتلارا اساسلانماق اولار.

شوبهه سیز کی, واختی ایله ایران آذربایجانیندا ايجتيماعی- اينتيقادی شعرلری ال به ال گزن محمد بیریانین او زامان مطبوعات اورقانلاریمیزدا چاپ اولان شعرلرینه داها چوخ راستلاشماق اولار. من, اونون بیر ایل ميلی حؤکومتین یارانماسیندان اؤنجه ,تکجه «وطن یولوندا» روزنامهسینده درج اولان شعرلرینه دقتینیزی جلب ائتمک ایستردیم.

1944- جی ایلده «وطن یولوندا» روزنامهسینین بیرینجی نومره سی 10 آپرئلده ایشیق اوزو گؤرموشدو. تبریزده نشر اولان بو روزنامهنین ایکنجی سایی 12 آپرئلده چاپ اولموشدو . گون آشیری نشر اولان بو روزنامهنین 2- جی ساییندا محمد بیریانین «خانهسینی خراب ائدیب چرخ زمانه هیتلرین» - آدلی شعری درج اولوب اوخوجولارین موذاکيرهسینه بوراخیلمیشدی.

آذربایجان شعرینده چوخ اؤنملی و اؤزلرینه مخصوص یئرلری اولان ایکی بؤیوک آذربایجان شاعیرینین- میرزه علی اکبر صابيرین و معجزین داوامچیسی کیمی چیخیش ائدن محمد بیریا آنتی فاشیست شعرلری ایله آذربایجان شعرینده اؤز لایيقلی یئرینی آلان شاعیردیر.

اونون اولدوغو قدر تانینماماسی شوبههسیز کی, آنجاق و آنجاق اؤلکهیه حاکیم کسیلمیش یاد ائللی سیاستدن دوغموشدی.

بو هامییا آیدین دیرکی, شعر- عمومیتله ادبیات، ایکی مجرا دا اينکیشاف یولو کئچمیشدیر. بیرینجیسی حاکیم ميلتلره منسوب حاکیم ادبیات. ایکینجیسی ایسه محکوم ميلتلره خاص اولان محکوم ادبیات. شوبههسیز کی, بئله اولان تقدیرده محکوم ميلتین ائولادلاری زامان کئچدیکجه حاکیم ميلتین ادبیات نومایندهلرینی اوز یارادیجیلاریندان داها چوخ اؤیرنمک مجبوریتینده قالیرلار. اگر نومونه گؤتورسک آذربایجان تورکلرینی, نه اینکی اؤلکهیه حاکیم کسیلمیش تکجه فارس ادبیات نومایندهلری, حتا بیر چوخ باشقا ميلتلرین ادبیات نومایندهلری ده چوخ مقاملاردا اؤز یارادیجیلاریمیزدان اؤنه کئچمیشدیر. نومونه اوچون بیز بیر چوخوموز مثلا روس یازیچیسی ماکسیم گورگینی اؤز عصرینده شرق عالمینده تایی- برابری اولمایان تجدود مفکورهلی شئیخ محمد خیابانیدن داها چوخ تانیییریق. البته بو سیاهینی ایستهنیلن قدر اوزاتماق اولار. شوبههسیز کی, گؤرکملی آنتی فاشیست شعرلر موليفی , تریبونال شاعیر محمد بیریا دا بوندان ايستيثنا اولانمازدی. او نه قدر تریبونال شاعیر اولموشسا دا اونودولماغا محکوم ایدی.

کوتلهنین قاباقجیل شخصیتلرینین حیاتی, یارادیجیلیغی, ميلت نامینه گؤردويو ثمرهلی ایشلری اگر یئنی نسیللره تحصیل آلدیغی دؤورلرده اؤیرهدیلمیرسه دئمک او ميلتین کیمليگینی, ميلی وارلیغینی محوه دوغرو آپارماقدیر. بیر- بیرینین آردینجا حیاتا آیاق باسان نسیللری ميلی کیملیکدن قیدالانان درسلیکلرله حاضيرلاماساق, تاریخی یادداشی فورمالاشدیرماق اولماز. تاریخی یادداشی آنجاق و آنجاق مکتبلرده تکرار تربیه اوصولی ایله یاشاتماق لازیمدیر. اونا گؤره دیرکی,اؤز دوغما آنا دیلینده کؤرپهلرینی تحصیله جلب ائتمهین ميلته یادداشسیز ميلت دئییرلر. البته بو محکوم ميلتلرین هامیسینا عائید دیر. تحصیل سیستمینه يییهلنمکله خالق اؤز نومایندهلرینی, صنعتکارلارینی, اينقيلاب باهادورلارینی تانىییر ,تکرارلایا- تکرارلایا اونلاری اؤیرهنیر, عزیزلهییر و اؤنه چکیر.

هر هانسی سیاسی دوشونجهدن آسیلی اولمایاراق وطنین هاواسینی, سویونو, نعمتینی دادان بوتون وطن ائولادلاری بو پروبلئمی دوشونمهلی , اونو اتی, قانی, جانی ایله درک ائتمهلی دیر...

1944- جی ایلده نشر اولان «وطن یولوندا» روزنامهسینین 2- جی ساییندا چاپ اولان محمد بیریانین شعریندن گلین بیر پارچا ایله تانیش اولاق:

بایراغی گون-بهگون یاتیر, اوردوسو پایمال اولور,

چکديگی نقشهلر دؤنوب یک سره خام خیال اولور,

شرقه باخیب هورن کؤپک گئت- گئده سانکی لال اولور.

لشکری باشلاییب گئنه آه و فغانه هیتلرین,

خانه سینی خراب ائدیب چرخ زمانه هیتلرین.

دیلین سادهليگی, آخیجیلیغی, فیکرین اویناقلیغی, باشقا مدنیتدن گلن شعر صنعتی نوعینین ایشلهدیلمهسینده دیل اوسلوبونون پوزولماماسی محمد بیریا صنعتینین گؤستریجیسی دیر.اونا گؤره دیر کی, «وطن یولوندا» روزنامهسینین 14 آپرئلده چاپ اولان 3- جی ساییندا «استعدادلی شاعیر بیریا» آدلی مقالهده حال- حاضيردا قیلمان ایلکین کیمی تانیدیغیمیز م.غلمان یازیر کی, م.بیریا تزه تبریز ادبیاتیندا ميلی غورور حيسلرینین ایلک ترنومچیسی دیر. حیاتین معنا و نعمتینی صنعتین فوسونکار عالمینده تاپمیش بو شاعیر ایلک یارادیجیلیق ایللریندن اعتيبارن خالقا صداقتلی اولدوغونو ايثبات ائتمیشدیر. اونون شعرلرینده آذربایجان خالقینین ميلی حیثیت دویغولاری صاف گؤیده قورشاق چکمیش قووس- قوزئح قدر پارلاق و آیدین دیر... اونون هر بیر ترانهسینده ايفاده ائدیلن دویغولارین پاک و صمیمیليگی ده بورادان نشات ائدیر.

غلمان ایلکین علاوه ائدیرکی, خالقینین ميلی موقدراتینی یالنیز خالقینی سئون, وطنینین آزادلیق و ايستيقلالیتینی اؤزونه آمال ائتمیش آداملار کیمی , اؤز خالقینین ميلی ایستک, وطنپرورلیک دویغولارینی ترنوم ائتمگى بیریا اؤزو اوچون موقدس بورج بیلیر.

اوستاد فرزانهنین موذاکيرهیه چیخاردیغی آنتی فاشیست شاعیر حاقیندا نهایت گؤرک تانینمیش قوجامان مطبوعاتچی غلمان ایلکین هانسی قرارا گلیر. او, یازیر کی, بیریا اؤز مضحکهلری ایله ده خالقین قدار دوشمنی اولان فاشیزمی ايفشا ائدن گؤرکملی شاعیردیر. اونون فاشیزم علئیهینه یازدیغی شعرلرده فاشیزمین بشریته گتیرديگی رذالت, اؤلوم بوتون چیلپاقلیغی ایله گؤستریلیر.

«وطن یولوندا» بو ساییندا بیریا حاقیندا غلمان ایلکینین یازیسینی چاپ ائتسه ده تکجه اونونلا کفایتلنمیر, یئنه بیریانین شعرلریندن بیرینه اؤز صحیفهلرینده یئر آییریر. بیریا همن شعرین سونونو بئله بیتیریر:

یاغیلاریم حاضر اولسون حسابا.

تاریخ بونو چوخدان یازیب کيتابا

غالبیت بؤیوک هونردن گلیر!

بویوک هونر صاحيبی اولان بیریا حاقیندا روزنامهنین رئداکسیا هئياتی آدیندان همن نومرهده بئله بیر قئید ده یازیلمیشدی: موليفین بو شعری آپرئلین 10- دا «وطن یولوندا» غزئتهسینین بیرینجی نومرهسینین چیخماسی موناسيبتی ایله شمس چاپخاناسی طرفیندن نشر ائدیلن خوصوصی ورقهدن گؤتورولموشدور.

قئيد ائتديگیمیز کیمی گون آشیری نشر اولان «وطن یولوندا» روزنامهسی 7- جی ساییندا یئنه بیریا شعرلریندن بیر نومونه چاپ ائتمیشدیر. بیریا بو شعرده اسارتله آزادلیغین دیالوقونی نظمه چکمیشدی. شعرین باشلانیشی اسارتین سؤزلری ایله بئله آچیلیر:

گلدیم ائلهیم ارضده اينسانلیغی پامال.

دونیا قورولاندان یاشاییر منده بو آمال.

شعر, آزادلیغین سون سؤزو ایله بئله بیتیر:

گولدوکجه اؤزوم خلق جهان شاد اولاجاقدیر

زنجیری سيتمدن بشر آزاد اولاجاقدیر.

شوبههسیز کی,اوستاد فرزانهنین, یازیچی غلمان ایلکینین و ايستيناد اولونان شعرلرده گئدن مؤوضوعلارین احاطه دایرهسی محمد بیریانین هانسی دوشونجه سیستمینه يییهلنمهسینی آیدینجاسینا گؤسترمکده دیر. او, حقیقتن اينسان شانینه, اينسان لیاقتینه یاراشمایان گؤستریجیلرین علئیهینه دیر. اونون آنتی فاشیست اولماسی دا محض بو دوشونجهدن ایرلی گلیر.

«وطن یولوندا» غرئتینین بئله بیر شاعیرین شعرلرینه دؤنه- دؤنه موراجيعت ائتمهسی ده بو مفکورهدن دوغوردو. اونا گؤره دیر کی, 18- جی نومرهسینده اونون یئنه بیر شعرینه یئر آییرمیشدی.

«وطن یولوندا» بو سایا قدر اؤز صحیفهلرینده باشقا شاعیرلرین شعرلریندن ده نومونهلر چاپ ائتمیشدی. ميثال اوچون:

تانینمیش آذربایجان شاعیری محمد راحیم, ادبیات شوناس عالیم جعفر خندان, سولئیمان روستم, علی فطرت و گنج شاعیر مهتاب. قئيد ائتمک یئرینه دوشر کی, «وطن یولوندا» روزنامهسینین بو نومرهسینه کیمی او تایلی- بو تایلی شاعیرلرین ان اؤنده گئدهنی محمد بیریا اولموشدو. «وطن یولوندا» روزنامهسینین 32- جی ساییندا چاپ اولان بیریا شعریندن آشاغیدا کی مصراعلاری دقتینیز اوچون تقدیم ائدیرم:

گویا ازلیندن بئله دیر رسمی جهانین,

هر ظالیمه بئش گون وئریلیر دهرده فورصت.

سونرا اونو محکوم ائلهییر حؤکمو زمانین

حسرت قویور آمالینه دونیاده طبیعت.

1944- جی ایلده " وطن یولوندا " 40- جی ساییندا محمد بیریانین «اورهک سوزلری» آدلی شعرلر توپلوسی کيتابینین نشریندن خبر وئریر. روزنامهنین رئداکسیاسی طرفیندن یازیلمیش بو خبرده اوخویوروق: آذربایجان دؤولت نشریاتی جنوبی آذربایجانین گؤرکملی ضيد فاشیست یازیچیسی م.بیریانین «اورهک سوزلری» آدلی شعرلر کيتابچاسینی نشر ائتمیشدیر. سووئت آذربایجانینین قوجامان یازیچیسی م.س.اوردوبادی کيتابچایا بیر موقديمه یازمیشدیر. آشاغیدا موقديمهدن بیر پارچا درج ائدیریک.

ايجازهنیزله بیز ایسه همن او پارچادان قیسا بیر چیخاریشا قناعت ائدیریک. محمدسعید اوردوبادی یازیرکی, محمد بیریا فاشیزم و اونون بوتون تؤر- تؤکونتولرینی آتشه دوتوردو. بیریا اساسن ساتیریک بیر شاعیردیر. بونا گؤره ده او, فاشیزمی اؤز اساس سیلاحی, یعنی کسکین ساتیراسی ایله قیرماجلاییر...

هله کی, صؤحبت آنجاق بیریانین آنتی فاشیست یؤنلو شعرلریندن دیر. بیر یئرده کی, بیریا سئوگی شعرلرینده اینجه دویغولو شاعیردیر. او, وطن حاقیندا یازدیغی شعرلرینده, یورد یئرینده باشی آسمانا دیرهنن ذیروهسی قارلی داغلارین دؤشوندن آخان بولاقلارین زولال, تمیز, دورو سویوندان قیدالانمیشدی. شعرلرینین دورولوغو, سادهليگى و کؤنول اوخشارلیغی دا وطنه قیریلماز تئللرله باغلیلیغیندان ایرهلی گلمیشدی. وطن عاشیقی اولان شاعیر عائیله موناسيبتینده, دوستا صداقتده بلکه ده ساتیراسیندان دا یوکسکده دایانیردی.

«وطن یولوندا» روزنامهسی 58- جی ساییندا بیریانین ايستالینه یازدیغی شعرینی ده چاپ ائتمیشدی. او گونلرده «غلبه» نيشانی ایله تلطیف ائدیلن ايستالینه بوتون آنتی فاشیست جيبههسینین نومایندهلری طرفیندن تبریک مکتوبلاری یازیلمیشدی. ايستيثناسیز اولاراق خوصوصن بوتون یارادیجی صنعتکارلار بو مسالهیه موناسيبت بیلدیرمیشلر.

ادبیاتشوناس عالیم جعفر خندان روزنامهنین بو ساییندا «جنوبی آذربایجانین موعاصير وطنپرور شاعیرلری حاقیندا» – باشلیقلی مقاله چاپ ائتدیرمیشدی. جعفر خندان همن مقاله سینده یازیردی: جنوبی آذربایجانین مشهور شاعیرلری سیراسیندا علی فطرت, محمد بیریا, میرمهدی اعتماد, میرمهدی چاوشی, آذراوغلی و باشقالارینی گؤسترمک اولار...

بو شاعیرلرین یئنی مؤوضوعلاری کؤهنه شکيله- غزل, قصیده, موناجات شکيلینه سیغماییر. اودور کی, قانونی اولاراق یئرلی شاعیرلر هیجا وزنینه موراجيعت ائدیر. اونون یئنی شکيللرینده شعرلر یازیرلار. جنوبی آذربایجانین ان قاباقجیل ميلی و ضيد فاشیست شاعیری محمد بیریانین «بویوک رهبر مارشال ايستالینه» شعری هیجا وزنینده یازیلمیشدیر. بورادا دیل سادهليگی, فیکیر آیدینلیغی, خالقین روحی داها آیدین نظره چارپیر.

بی ریایم, مؤحتشم تبریز دیاریمدیر منیم.

دوست یولوندا چیخسا جانیم ايفتيخاریمدیر منیم.

دورموشام عزمیمده مؤحکم, بو شوعاریمدیر منیم:

نئیلیرم بیر جيسمی کی, جانانه قوربان گئتمه سین!

( "وطن یولوندا"1944- جی ایل, 6 سنتیابر,نومره-65 ).

ائله تصوور ائدیرم بیریانین «گئتمهسین» شعریندن تقدیم اولان بو ميصراعلار گؤرکملی ادبیاتشوناس عالیم جعفر خندانین رايینین بیر نؤوع تصدیقی دیر, دئسک یانیلماریق. بورادا دیلین سادهليگى, فیکرین آیدینلیغی, اوسته گل باشقا مدنیتدن گلن عروض دا بئله اویناقلیق آنجاق و آنجاق بیریا صنعتینه مخصوص دور.

«وطن یولوندا» 93- جی ساییندا بیریانین یئنه بیر شعرینی و دئکابرین 5- ده, یعنی 104- جی ساییندا چوخ اؤنملی اولان تاریخی بیر حاديثهدن خبر وئریر.

«تبریزده 50 مین نفرلیک میتینگ» باشلیقلی بو راپورتدان بئله اوخویوروق: جمعه گونو دئکابرین بیری تبریز اوچون ميثلی گؤرونمهمیش بیر گون اولموشدور. بو گون آزادیخواهلار, زحمتکئشلر, ضیالیلار آذربایجان آزادلیق جيبههسینین رهبرليگی آلتیندا طنطنهلی نومایش و میتینگ تشکیل ائدهرک اؤز احساسات, اينتيظام و قودرتلرینی خالقا نيشان وئرمیشلر.

«وطن یولوندا» علاوه ائدیرکی, میتینگ باشلامامیشدان اول آزادلیق جيبهه سینین نشر ائتديگی موراجيعتنامهلر, شوعارلار خالق آراسیندا یاییلمیشدیر. میتینگده ناطيقلرین سسلرینین ائشیدیلمهسی اوچون میکروفون قویولموشدور. آقای آقازاده آزادلیق جيبههسی آدیندان میتینگی آچمیش, آقای کاتبی, اردشیر, جودت, بیریا و ماحاللاردان گلمیش نومایندهلر چیخیش ائتمیشلر.

«وطن یولوندا» میتینگین قطعنامهسینی ده چاپ ائتمیشدیر. میتینگده ايشتيراک ائدنلرین تاپیشیرغی اوزره قبول ائدیلن قطعنامهنی حیاتا کئچیرهجک کومسیون عوضولری آشاغیدا قئيد اولونان شخصلردن عيبارت سئچیلمیشدیر:

آقازاده, کاتبی, ترابی, شبستری, آذربادگان, بیریا, هلال ناصری , علی ماشینچی ,دکتر یوسفزاده, جودت و الهامی.

بو متینگین ان آپاریجی عوضولریندن اولان تریبونال شاعیر محمد بیریانین بو دؤنمده اؤزونه مخصوص چوخ موهوم یئری اولموشدو.

شعر صنعتیمیزده صنعتکارلیق باخیمیندان ميلی کیملیک موجادیلهسینده سفربر اولان آلوولی ناطيق, تریبونال شاعیر محمد بیریا 50 مین نفرلیک میتینگین اؤنونده گئدنلری سیراسیندا 1945- جی ایله دوغری ايستيقامت گؤتورموشدو. اومیدکی, نؤوبتی بیر یازیدا آدی همیشه ادبیاتیمیزدا قالاجاق اونودولماز شاعیریمیز محمد بیریانین 1945- جی ایلده ايجتيماعی- سیاسی گؤروشلری, موعاصير شعریمیزده مؤوقعی, شعر خزینهمیزه تؤحفه ائتديگی ادبی ايرثی حاقیندا کؤلگهده قالان اولایلاری دا موذاکيرهیه جلب ائتمگه مووفق اولاق.

او گونلرین آرزوسو و اومیدی ایله!

میانالی علیرضا