سعدی یوزبندی

رضا همراز

هر زمان آرزوم بو دور بیر لاله زار اولسون وطن

لاله لر؛ گوللر آچیلسین خوش دیار اولسون وطن

آذرستان اولکه سی ظلم ایله چوخ تالان اولوب

ایستیرم آبادلیق اولسون ؛ پایدار اولسون وطن

اتحاده گیرمیشیک دوغما وطن اوغروندا بیز

محو ائده ک ظالیم لری تا خوش دیار اولسون وطن .

بویوک و عین حالدا ایتگین انقلابچی و شاعیر یوزبندلی سعدی ؛ چاغداش آذربایجانین ادبی – تاریخی هابئله دقته لایق سیمالاریندان اولموشدور . چوخ گومان کی یئر کره سینده سعدی یوزبندی کیمی طالع سیز بیر قلم اییه سینه آز توخونماق اولار .اونون باش گئچه جه یی داها آغلامالی ؛ داها کدرلی ؛ داها غملی و داها اورک یاندیریجی اولموشدور . مع الاسف بو کیمی گورکملی بیر سیمادان الیمیزده لازیمی قدربیلگی و یا شعر یوخوموز دور . کیم نه بیلیر بلکه ده بو دا شاعیریمیزین یا داها دوغروسو بو بویوک انسانین یاشامینین بیر گیزلی سیر و آنلام لاریندان دیر ! نه ایسه بو اولو انسانین آدی گلنده ایستر ایسته مز منیم گوز اونومده بو خالق بایاتیسی جانلانار :

یار یارین بابی گرک

قارانفیل آبی گرک

ذره جه عشق اولانین

دریاجا تابی گرک

یازدیق لارا اساس ؛ سعدی یوزبندی گونش ایلی 1297 ینجی ایل عزت آدلی بیر ایگیید آذربایجانلی نین اوجاغیندا ایشیقلی دونیایا گوز آچمیشدیر . یوزبند تاریخ بویلو قاراداغین اسگی کندلریندن بیریسی اولموشدور کی گویا یئر آلتی ثروت لریندن دولایی گوزل آب و هوا ؛ اورک آچان یام – یاشیل منظره لر ؛ ؛ هامار کوشن و ایستی قانلی بیر انسانلارا مالیک یئر دیر . اونلار دونیا مالیندان یوخسول اولسالار دا آنجاق ائولرینین تاغچالاریندا و رف لرینده همشه ؛ گنجه لی نظامی ؛ تبریزلی صائب ؛ ملا پناه واقف ؛ میرزه محمد باقر خلخالی ؛ میرزه علی اکبر صابر و سایر بو کیمی نهنگ شاعیرلرین شعر دیوانلاری هر ایچری گیرنین گوزونه ده یردی. بئله بیر شرایط ده یوخسول ایکن وارلی اولان عائله ده سعدی بویا – باشا چاتیر . او ؛ بوتون شعورلو حیاتی بویو بو زنگین گنجینه لردن اویر نمه یه و اوز بدیعی یارادیجیلیغی ساحه سینده بو آدی اوغروتماغا چالیشدی .

اوجسوز بوجاقسیز و توکنمز ثروتلرین صاحبی اولان آذربایجان کندیلیسی نعمت لر ایچریسینده اولدوغو حالدا محرومیت لر پنجه سینده ازیلیب تحقیر اولونوردو . سعدی یوزبندی اوزوده بئله آذربایجانلی لاردان بیری ایدی . آتاسینین ده للاک لیک صنعتی وار ایدیسه ؛ بو عائله نین گذرانینی تامین ائده بیلمیردی . عائله ده کتابلار وار ایدی ایسه سعدی نین اوز تحصیلینی آخیرا قدر دوام ائتدیره بیلمه سی مومکون دئییلدی . او ؛ حتی اورتا تحصیل ده آلا بیلمه میشدی . بئله لیکله او ؛ اوز استعدادیندان تام فایدالانما امکانیندان محروم ائدیلمیشدی. سعدی یوزبندی هله 20 یاشا یئنی جه آیاق قویوردو کی سیاسی – اجتماعی چالیشمالارا گیریشیب ؛ ائلینین گور سسی کیمی تانینماقدا آدی دیله – دیشه دوشوردو . 1324 ینجی ایلده باش وئرن سیاسی گرکین لیک لر و آذربایجانین میللی حوکومتی تشکیل تاپدیقدا ؛ کونوللو اولاراق بو میللی حوکومته قوشولوب گنج سیاستچی و شاعیرین بدیعی یارادیجیلیغیندا فرقه وی فعالیتده یئنی جانلانماسینا سبب اولموشدور . او ؛ اوز چالیشمالاریندا آذربایجان دموکرات فرقه سینین مرام نامه سینی تبلیغ ائتمه یه کیفایت لنمیردی . سعدی یوزبندی بیر شاعیر کیمی یئنی دورانی دوغما خلقی نین آزادلیغا چیخما سینی داها حساس لیق لا درک و ترنم ائتمک له زحمت چکن لری داها سیخ بیر لشمه یه ؛ میللی حوکومتین گوستریشلرینی داها لیاقت له یئرینه یئتیرمه یه چاغیریردی . دوننه کیمی وطنین لاله زار اولدوغونو رویالاریندا یاشادان شاعیر بو گون اونو اوزه چیخماسین راحاتجا گوروردو . ائله اونا گوره ده بیر الینده قلم باشقا الینده ایسه توفنگ توتان گنج خالقین قوللوغوندا اولور .

یوزبندی محض اوز باجاریغی ؛ خالق ایشینه صداقتی و میللی حوکومت ده اشتراکی سایه سینده آذربایجان دموکرات فرقه سینین قاراداغ ولایت تشکیلاتیندا مسئول وظیفه لره سئچیلمیش ؛ دونه دونه تقدیر ائدیلمیش و نهایت میلی مجلسین فرمانی اساسیندا 21 آذر مدال ایله لتینانتلیق درجه سی ایله تلطیف اولونموشدور . او ؛ هم قاراداغ ماحالیندا میللی حوکومتین غلبه سینده همده تبریز شهرینین آلینماسیندا فداکار لیقلا اشتراک ائتمیشدیر . او ؛ اهر شهرینده قاراداغین باشقا قصبه و کندلرینده حتی ولایت کومیته سی نین بیر چوخ مدنی – معاریف تدبیرلرینین اجراسیندادا لیاقت له اشتراک ائتمیشدیر . او ؛ زحمت کشلرین استراحتی ایچون لازیم اولان بیر چوخ صحنه اثرلرینین نومایشینده بیر چالیشقان آکتور کیمی ده چالیشمیشدیر . سعدی یوزبندی آذربایجانین مشهور اینجه صنعت خادیمی پروفسور اوزیر حاجی به یلی نین " مشهدی عیباد " نومایش نامه سینده سرور رولونو ایفاائدرکن باشقا رول لاردا اوینارکن تربیه وی تاثیر قوه سینی تاماشاچی یا چاتدیرماغا سعی گوسترمیشدیر .

بو نئچه جهت لی هنرمندین یاشامیندان و پوئزیاسیندان دانیشماق بیر اوقدر ده راحات دئییل . نییه کی اونون شعرلریندن بوگون چوخ چتین لیک له الده ائتمک اولا بیلر . اونون الده اولان آزما – چوخ شعرلریندن لیریک و حماسی شعرلری داها چوخ گورونمک ده دیر . اورنگ دئیه بیر غزلینین ایکی بیتینده بئله بیر فیکیر سورور :

جاندان آرتیق سئویره م من سنی ؛ ای قاشی کمان

گوزومون نورو گتیرمه داهی گل جانه منی

سنه دل وئرمز ایدیم گندم خالین گورجک

توولادی حضرت آدم کیمی اول دانه منی ...

آی دولانیب – ایل دولانیب آذربایجانین قیشی گلیب چاتدی . تو دئییردین گویده دونوردو . شاختادان یئرده جیریلمیشدیر . بئلنچی بیر قارلی – شاختالی گونلرین مثلینده ارتجاع قوه لری آذربایجانا باسقین ائتدی لر . دسته – دسته دوننه کیمی ائل لرین قوللو قلاریندا اولانلار بو گون هره سی بیر یانا گونده ریلیردی لر . بیریسی دار آغاجینا ؛ بیریسی سورگونه ؛ بیریسی گئدر گلمز یوللارا ؛ او بیریسی ایسه نه بیلیم هارا ! قنوولاردان سو یئرینه قان آخیردی ! کوچه – بازاردا ساچین یولان کیم ؛ دووار دیبینده قالان کیم ؛ قورخوسوندان قاچیب گیزلن کیم ! بئلنچی بیر آتمسفرده جاوید شاه سسی ده هردن ائشیدیلیردی ! فدائی لرین جنازه لرینین و قانلارینین اوستوندن آت بئلینده گزن نظامی لر خالقی آغ گونه چیخارتما فیکرینده ایدی لر !! شاه و یا خود ارتجاع نین سوزونه باخمایانلارین بو گون بیریسینین قولاغین کسیردی لر ؛ بیریسینین قارنین سوکوردولر و نئجه دئییم بیریسینین باشین کسیردیلر !! تاریخ لرده تایی گورونمه یین جنایت لره یئنی بیر صحیفه آچیلیردی . بو ناحق جه توکولن قانلارینین بیریسی نین آدی ائله همین یازیمیزدا اوندان دانیشدیغیمیز سعدی یوزبندی اولموشدور . بو گنج و غئیرتلی بالانین قانی کی دوننه کیمی خالقیندان اوتور قایناییردی ؛ بوگون کسیک باشیندان آخیب دوستلارینین واسطه سی ایله یئنی جه قیرقین سالینان خیاوانلاری سوواریب ؛ دونماغا باشلاییردی !! بئلنچی بیر ایرنج و اورک یاندیریجی ایشی گورنلر گوره سن آذربایجان و یا خود تاریخین یانیندا باشلارین نئجه دوز توتاجاق لار ؟ من بورادا نیسگیل ائدیرم بو سطیرلری میللی حوکومتین جارجیسی اولان عاشیق حسین جاوانین باجیسی اوغلو اولان ایمان انتظارین ؛ سعدی یوزبندی دن اولان شاعیرانه و ادبی خاطیره سی ایله بیتیرم .

"1940 ینجی ایلین پائیزی ایدی . داییم عاشیق حسین جوان بیر ایله یاخین کندده قالدیقدان سونرا ائلدن – اوبادان آیریلیب تبریزه قاییدیردی . من ده اونونلایدیم . دسته میز قارتاللی داغلاردان بیر آتین گوجله کئچه بیلدیگی جیغیرلاردان قالین مئشه لردن گئچه ره ک تبریزه دوغرو یول آلمیشدی . آرتیق قارانلیق قووشموشدو . گوز – گوزو گورموردو . مئشه ده گئجه لمک لازیم ایدی . یئنیجه راحاتلانماق ایسته ییردیک کی ؛ سس ائشیدیلیردی ؛ دوغروسو هامیمیز قورخوردوق . عاشیق حسین ظرافت ائده ره ک دئدی :

- قورخمایین ؛ عاشیق حسینین دسته سینه توخونان اولماز . بو زامان هنیرتی بیزه لاپ یاخینلاشدی و برکدن سوروشدولار :

- کیم سینیز ؟

- عاشیق حسین جوان گوله – گوله جواب وئردی :

- بیزیک . یاخشی هدیله لریمیزده واردیر .

- نامعلوم آدام گوله ره ک ؛ آی عاشیق حسین یاخشی الیمیزه دوشموسن . بو خلوت یئرده سنین له دویونجا دانیشاریق ... دئدی . اونلار بیر آندا بیر نئچه نفر اولدولار .

- قورخمایین – قورخمایین . بیز سیزی قوروماق ایچون گلمیشیک – دئدیلر . سحر آچیلانا کیمی صحبت ائتدیلر . سحر آچیلان کیمی بیزی یولا سالدیلار و "یاخشی یول " دئدیلر .

همین گونو یول گئتدیک . آخشام اوستو قاباقیمیزی ایکی آتلی کسدی . اونلاردان بیری عاشیق حسینین دوستو دللک عزت ؛ بیری ده اونون اوغلو شاعیر سعدی یوزبندی ایدی . همین آدام لاری من گورن کیمی تانیدیم . عاشیق کندده اولان زامان بیر نئچه دفعه گلمیشدیلر و اونون نه وقت تبریزده قایتماسیندان خبردار ایدیلر . اونلار بیزدن ال چکمه ییب کنده گتیردیلر . عزت کیشی و سعدی قاباقجادان یاخشی حاضیرلیق گورموشدولر . قوربانلار کسیلدی . یوزبند کندینین آغ ساققاللاری و عاشیق حسینین اوخوماسینی خواهیش ائتدیلر . او بیر نئچه ساعت اوخودو و اوزونون دییرلی شعرلری . ملاحتلی سس ایله کندی حیران قویدو . بورادادا اوزونون بیر نئچه مسلک داشینی تاپدی و اونلارلا جدی صحبت ائتدی .

سعدینین داییسی ملا ولی ده تبریزدن بو کنده باجیسینا قوناق گلمیشدی . اودا عزت کیشی کیمی اوشاقلارینی داییمین قوجاغینا قویموشدو . ایکینجی گیروه ایدی . کند آغ ساققاللاری عاشیق حسیندن خواهیش ائتدی لر کی سعدینین شعرلرینه قولاق آسیب و فکرینی دئسین . عاشیق ؛ سعدی نین گوزل شهر یازدیقینینی چوخدان ائشیتمیشدی . بو اورتا بوی ؛ یاستی صفت ؛ قالین قاش ؛ قیرغی گوزلو ؛ قاراساچلی گنج داییسی ملا ولینین و کند جماعتینین سوزوندن چیخا بیلمه ییب اوتانا – اوتانا جیبیندن بیر دفتر چیخاردیب شعر اوخو ماغا باشلادی :

هر زمان آرزوم بو دور بیر لاله زار اولسون وطن

لاله لر؛ گوللر آچیلسین خوش دیار اولسون وطن

آذرستان اولکه سی ظلم ایله چوخ تالان اولوب

ایستیرم آبادلیق اولسون ؛ پایدار اولسون وطن

کند جماعتینین آلقیش صدالاری آلتیندا عاشیق حسین ؛ سعدینی قوجاقلایب برک برک اوپدو .دئدی :

- دئیه سن کیروه نین یولونو توتاجاقسان .

او سوز وئردی کی تئزلیک له اونلاری عائله لیک له تبریزه آپاراجاقدیر . دوغروداندا او ؛ بونو ائتدی . تبریزده داییسی قیزی فرنگیس ایله تویونو اوزو ائتدی .

سعدی نین اصل حیات یولو بوندان سونرا باشلاندی . عاشیق اونو اوز مسلک داشلاری ایله تانیش ائتدی و بئله لیک له او ؛ گیزلی تشکیلاتا عضو اولدو . او ؛ آردیجیل اولاراق " وطن یولوندا " ؛ " خاور نو " روزنامه سینده چیخیش ائتمه یه باشلادی . یازیچیلار مجلسینه عضو سئچیلدی . گیزلی تشکیلاتین ان اینانیلمیش عضولریندن بیری اولدو . اوزونون گوزل غزل و شعرلری ایله خلق آراسیندا شهرت لنمه یه باشلادی .

21 آذر نهضتینه یاخین او ؛ تئز – تئز کندلره گئدیردی و کندلیلری سلاح ایله تامین ائدیردی . تبریزین آزادلیغی اوغروندا اوزونون دسته سی ایله فداکارجاسینا ووروشوردو . ایندیکی کیمی یادیمدادیر . الیمده چانتا مکتبدن گلیردیم . اونو بیزیم ائوین یاخینلیغیندا اولان بلدیه اداره سینین قاباغیندا چوخلو سیلاحلی آراسیندا گوردوم . او ؛ منی گورن کیمی یانینا چاغیردی . گوروشوب خواهیش ائتدی کی ؛ ائودن اونلارا چای گتیریم . من گلیب ائوه احوالاتی دانیشدیم . داییم آروادی دئدی : - آی بالا اونلار نئچه گوندور یوخوسوز و آج دیرلار . تئز بونلاری اونلارا یئتیر . من چای – چورک گتیرنده اونلار ایش اوطاقیندا ایدیلر . سعدی دوستلارینی چاغیریب بیرلیکده ناهار ائتدیلر . منی اوز دسته سی ایله تانیش ائتدی لر . اونلاردان نوروز انجمن نور ؛ موسی برینی ؛ اسماعیل ؛ ملا ولی ؛ حسین ؛ چایچی ولی ؛ فایتونچو حسنی تانیردیم .هامیسی سیلاحلانمیشدیلار . سعدی اونلارین رهبری ایدی بلدیه اداره سینین رئیسی سایلیردی ...

سونرا میللی حوکومت قورولدو . سعدی ایله گوروشه بیلمه دیم . دایمین مکتوب لاریندان بیلیردیم کی ؛ مندن سونرا اونون شعرلرینی ؛ داستانلارینی و ناغیل لارینی دفترلره سعدی کوچورورموش ...

1947 ینجی ایلینین دکابر آییندا خائن محمد رضانین خیانتی و آمریکا ؛ انگلیس امپریالیست لرینین کمگی ایله آذربایجان یئنی دن اشغال ائدیلدی .مین لر جوانلار گولله لندی . دارا چکیلدی ؛ مدنیت اوجاقلاری دارماداغین ائدیلدی . بیر ایل مدتینده الده اولونان نائلیتلر بیر آندا یئرله یکسان اولدو .

سعدی نین اولومو داها فاجعه لی اولدو . بونو 1953 ینجی ایلده تبریزدن گلمیش دایمین آروادی حمیده خانیم منه چوخ هیجانلا دانیشدی . " همین گئجه دایین اوز دوست لاری ایله بیزدن آیریلیب چیخدی . سحر تئزدن دوقتور حکیم خانین گوستری شی ایله امنیه ارشد ؛ محمد شقاقی ؛ شوفر تیمور ؛ مارالانلی قولو ائویمیزه دولدولار . داشی داش اوستونده قویمادیلار . هر یئری آختاردیلار . دایینی مندن ایسته دیلر و هارا گئتدیینی طلب ائتدیلر . من هئچ نه دئمه دیم . حیه طده تونقال قالاییب بوتون کیتابلاری ؛ داستانلاری ؛ ناغیل لاری ؛ روزنامه لری ؛ دایینین میللی حکومت طرفیندن بویودولموش شکلینی یاندیردیلار . قیزیم سمایه ایله بیر طرفده دوروب تیتره ییردیک . گوزله ییردیک کی بیزی هاچان تونقالا آتاجاقلار . جلاد لار هر شئیی یاندیردیقدان سونرا بیزی سویه – سویه هده له دیلر و دئدیلر کی اوچ گوندن سونرا سورگونه حاضیرلاشین ...

... بونلار گئدندن سونرا اوزومه گلیب سعدی گیله قاچدیم . نه گورسم یاخشی دیر ؟ حیه طده منور خالا سعدی نین کسیک باشینی باغرینا باسیب آغلاییردی . سعدی نین بیر گوزو یومولو ؛ بیر گوزو آچیق ؛ دوداقلاری تیتره ییردی . باشیمین توکلری بیز – بیز اولدو . قان آنانین قوجاغیندان آخیب گئدیردی . آروادلار کسیک باشی اوندان آلا بیلمیردی لر . من اوزومو ساخلایا بیلمه دیم یئره یخیلدیم . اوزومه گلنده آروادلار سویله دیلر کی آخشام عزت کیشی ؛ ملا ولی ؛ نوروز ؛ موسی نه قدر ائتمیشدیلرسه سعدینی آناسیندان آرالایب قاچیرا بیلمه میشدیلر .سحر تئزدن قاتللر ائوه دولوب بیچاره نی بوگونه سالمیشدیلار . داییم آروادی مندن سونرا وطنده نه لر اولدوغونو هیجانلا دانیشدیقجا منی خیال اوزاقلارا آپاریردی . گوزومون قاباغیندا سهراب طاهرین " کسیک باش حقینده " بالاددا اثری دایاندی : باش کسنلر ایسه کسیک باشی آنانین قوجاغینا توللاماقلا بویوک سهو ائتمیشدیلر . اونلار بیلمیردیلر کی ؛ انا قوجاغیندا تورپاق سخاوتی واردیر . اوندا هر شئی ؛ هر شئی حتی کسیک باش دا یئنیدن گویریر ."

آشاغیدا بو آرزی گوز و نیسگیللی شاعیرین دورد شعرین کی الده ائده بیلمیشیک بیر گه اوخویوروق .

پارلا دموکرات فرقه سی