دیوان ادبیاتی حاقدا علیرضا صرافی ایله موصاحیبه / سید حیدر بیات

۵ خزل, ۱۳۸۶, ۰۵:۳۱


*ديوان ادبياتي تورک خالقلاري نين اورتاق ثروتي دير

* بئله دوشونورم کي بيزيم کيتاب عالمينده بير کيتابين يئري تماميله بوشدور: او دا کئچميش شاعيرلردن شاه‌بيتلر مجموعه‌سيدير. بيريسي غيرت ائله‌سه و بئله بير مجموعه ترتيب ائديب، يايينا وئرسه‌، منجه او بحث ائتديگينيز بوشلوقلارين بير آزيني دولدورموش اولاريق.

بیر نئچه کلمه:
کلاسيک ادبيات، باشقا تعبير ايله یازیلی سنت و گله‌نک حاقدا دانيشماق بو گون گونئي توپلومونا ان اؤنملي بير قونودور. گونئي‌ده مين ايل بوشلوقدان سؤز آچماق اولار، بئله نظره گلير کي تورک ادبياتي قاراخانلي جوغرافيياسيندان باشلاناراق عثمانلي جوغرافيياسينا گئديب و گونئي‌ده دايانماييب‌دير. ايران سلجوقلاري و اونلاردان سونرا گلن تورک سلسله‌لر تورک ادبياتينا هانسي نده‌نلره گؤره خور باخيب و بونلارين سوخالاري (میراث‌لاری) ايچره يازيلي تورک ادبياتيندان ائله بير خبر يوخدور. بورادا هارا آرخالانماق، کيمليک چرچيوه‌لريني بليرتمکده بؤيوک رول اوينانا بيلر. سؤز يوخ کي عثمانلي ديوان ادبياتي و ها بئله آنادولو و آذربايجان خالق ادبياتي آرا، تقريبا هئچ بير آرا و فاصله گؤرونمه‌يير، بلکه‌ ده بيز آنادولو ديوان شعري و خالق ادبياتي‌ني بو گون بوتون تورک توپلوملاريندان آرتيق منيمسه‌يه بيله‌ريک. اؤرنک اولاراق مثلن يونس ايمره‌نين شعرلريني بو گون تورکيه‌ده ياشايان تورک گنجينه ترجومه ائتمه‌ليسن، اما او دؤنه‌نين بوتون شعرلري و يازيلاري گونئي‌ده توپلوم طرفيندن اوخونوب دوشونولور. بو مسئله‌ بلکه‌ده هئچ سئوينديرجي دئييل و ديليميزين گئري قالماغي‌ تانيغی‌دیر. شاهرخ مسکوبدان سوروشورلار: «بيز ايندي بو گون شاهنامه‌ني اوخويوب دوشونوروک سيزجه بو فارس توپلومونا بير حسن ساييلمايير،» دئيير: «يوخ، بو گؤسترير کي فارس ديلي مین ایل‌دن بری گليشمه‌ييب‌دير، ايندي انگلستاندا شکسپيري دوشونمه‌ييرلر و اونون اثرلرينده گئدن اون مين لغت آرادان گئديب‌دير.»
هر حالدا بورادا کلاسيک ادبياتدان سؤز آچماق آرتيق بير اجتماعي و فلسفي مسئله‌ کيمي گؤز اونونه آلينير و مثلن فيلان کلاسيک شاعيرين شعريني اينجه‌له‌مک يوخ، بلکه بو کلاسيک شاعير بو گون گرگين‌لي‌يه دوشموش بير توپلوما نه وئره بيله‌جک؟ کیمی سورولارا جاواب آختارماقداييق.
مهندس عليرضا صرافي، آذربايجان توپلومونون کيمليک مسئله‌لري‌نين چئشيدلي ساحه‌لرينده فعاليت آپاريب‌، آيريجا ميللي شحصيت‌لريميزين بيرينجي، ايکينجي، اوچونجو و دؤردونجو‌ نسيل‌لري ايله ياخيندان تانيش‌اولوب و ايش بيرليک ائديب‌دير. اونا گؤره‌ده بير سيرا سورغولاري اونونلا اورتايا قويموشوق. دوشونجه‌ اصحابي‌نين بو مسئله‌يه قاتيلماسيني رجاء ائدره‌ک سایین عليرضا صرافي ايله آپارديغيميز قيسا موصاحيبه‌ني سايين اوخوجولارا تقديم ائديريک.

سید حیدر بیات

 

س: سيزي آرتيق بير سياسي – اجتماعي فعال تانيميشيق اما فولکلور ساحه سينده آراشديرمالارينيزدان دا سؤز گئدير. بیزیم اوچون بو ادبي فعاليتلرينيزدن سؤز آچاسيز؟

صرافي: بئله دوشونورم کي او آد آپارديغينيز ادب‌سيز فعاليتلرين ايچينده ادبيات دوزو اولمايينجا بي‌ادبليگين لاپ شورو چيخاردي!!
کئچن دؤورلرده سياست ايله فولکلور آراسيندا وار- گل ائدن شخصيتلريميز آز اولماميشدير.
سلام‌الله جاويدين فعاليتلري سياستدن باشلادي فولکلوردا بيتدي. صمد و بهروز و اوختاي ايسه فولکلوردان باشلاييب، سياستده ايتديلر.
فرزانه فولکلورلا باشلادي اما هئچ زامان سياستدن کنار قالمادي، و نهايت هم سياسي دوشونور و هم بير فولکلورچو کيمي اؤزونو يئتيشديردي. بير چوخلاري دا منيم کيمي هله هارادا بيتيب، ايته‌جگيميزي بيلميريک.

او کي قالدي فولکلور آراشديرمالاري يا ادبي فعاليت: منجه فولکلور آراشديرمالاري اصلينده ادبي فعاليت دئييل. دوغرودور کي فولکلورون بير بؤلومو ادبياتدير (شيفاهي ادبيات ياخود دا خالق ادبياتي)، آنجاق ادبيات حاقيندا دانيشماق ادبيات ساييلماز کي، بو خالق بيليميني آراشديرماغين ماهيتي، ادبي‌ليک‌دنسه، علمي-تحقيقي بير فعاليتدير.
بو قناعته گلينجه دئمک اولار کي بير حسابا منيم هئچ بير ادبي فعاليتيم اولماميشدير. آنجاق ادبياتي سئوير، اونونلا ياشايير و اوندان فايدالانماغا چاليشيرام.

س: سيزين “بيز باشارديق” باشليقلي يازيلارينيزدا ايلک دؤنه اولاراق ديوان شعريندن يئرليجه‌سينه قوللانماق مني ماراقلانديردي. تورکيه ديوان شعري ايله هاچاندان تانيش‌سينيز؟

صرافي: ايلک تانيشليقلاريم کيچيک ياشلاريمدان اولموشدور. تبريزده آتامين بيبي‌سي‌اوغلو رحمتليک دوکتور خامنه‌اي، اساس پئشه‌سي حکيمليک اولماسينا رغما، ادبياتلا دا ماراقلاناردي. او بابا باغي خسته‌خاناسيندا چاليشار، عيني حالدا جومعه گونلري تبريز راديوسوندا بعضي کئچميش شاعيرلريميزين شعرلريندن اؤرنکلر وئرردي، خصوصيله بؤيوک غزل اوستالاري فضولي و صراف‌دان. من تورک ديلينده غزللري ايلک اؤنجه اوندان اؤيرنميشم. سونرا ۱۶-۱۵ياشلاريندا (۱۳۴۹-دا) اورميه‌يه کؤچدوک اوردا دا دياربکر راديوسونو ايزلرديک. او راديونون ادبي برنامه‌لري اولدوقجا دولغون ايدي. بونلار منيم ديوان شعرينه ايلک تانيشليقلاريم اولدو.

س: بيزيم آذربايجان کلاسيک ادبياتي تورکيه ديوان ادبياتينا گؤره بير آز سئيرک گؤرونور. سيزجه بونون سببي ندير؟
صرافی: بيزيم يئرلرده بو ادبياتين نيسبتا سئيرک گؤرونمه‌سي، بيزيم سارايلارين تورکجه شعير يازان شاعيرلره عموما کم‌التفات اولماسيندان آسيلي ايدي، فضولي‌دن معجزه کيمي بو دورومدان شيکايت‌لنميشديلر.

اي فيض‌رسان عرب و ترک و عجم
ائتدين عربي افصح اهل عالم
قيلدين شعراي عجمي عيسي دم
من تورک زباندان التفات ائيلمه کم
“فضولي”

دونن بير نامه يازديم شاه ايرانه
دئدي: تورکي نمي‌دانم مرا تو بچه پنداري!
اؤزو تورک‌اوغلو تورکدور سؤيله‌يير تورکي نمي‌دانم
خداوندا گؤروم تئز مضمحل قيل آل قاجاري
“معجز”

سؤز يوخ کي عثمانليلاري اؤزلرينه رقيب و دوشمن بيلن غرب امپريالاري دا ايران سارايلارينين تورکجه‌دن چکينمه‌سيندن خوشلانار و اونو توصيه ائدرديلر. عکسينه عثمانلي سارايي اوزون سوره تورک شاعيرلريني تشويق ائدردي…
س: اگر ديوان ادبياتي ترمينينده اولان ديوان سؤزونو “ساراي و حؤکومت ايداره‌لري” اولاراق نظرده توتساق، دئمه‌لي‌ييک کي بيزيم ادبيات اساسا ديوان خاريجينده فورمالاشميش ادبياتدير؟

صرافي: منه ائله گلير کي بو ترمين شاعيرلرين شعر توپلوسونا دئييلن ديوان سؤزوندن آلينمشدير، آنجاق بو ترمين هارادان گلميشديسه ديوان ادبياتي‌نين اساس آنلامي نه صيرف سارايا باغلي ادبيات و نه ده صيرف شعر توپلولاريني احتيوا ائدن ادبياتدير. منجه اونون دوزگون تعريفي بئله اولا بيلر:
تورکلرين ايسلاميت سونراسي، ايسلام مدنيتي، عرب و فارس ديللري تاثيرينده اولان يازيلي (نظم يادا نثر) ادبياتينا ديوان ادبياتي دئييلير.

س: آذربایجان کلاسیک ادبیاتیندا سئیرک‌لیکدن سؤز گئتدی، سيزجه بو بوشلوغو دولدورماق يا بو سئيرکليگي کاميل ائتمک اوچون ديوان ادبياتينا گرگيميز واردير؟
صرافي: منجه هئچ بير بوشلوق اورتادا يوخدور. تورک ديوان ادبياتي بيردير و اونو تورکيه يا خود آذربايجان بؤلوملرينه بؤلمک، هئچ ده دوغرو دئييل. تک بير بوشلوق وارسا اودا بعضيلرين باخيش دارليغيدير.
ادبيات سياسي سينيرلارين ايچيده قالماز. فارسلار هئچ‌واقت سعدي، حافظ و فردوسي کيمي شاعيرلره قناعت ائتمز و رودکي، کمال خجندي، مولوي، نظامي، اقبال لاهوري، اميرخسرو دهلوي و. .. کيمي شاعيرلري ازبکستان، تاجيکستان، تورکيه، آذربايجان، پاکستان، هندوستان شاعيرلري کيمي قيراغا قويماز. تاجيکلر ده حافظ و سعدي‌يه ايران شاعيري دئييب، اونلارا آرخا چئويرمزلر.

س: عبدالباقي گؤل‌پينارلي ديوان ادبياتي حاقدا بير کيتاب يازيب اورادا باجارديغي قدر ديوان ادبياتيني هده‌له‌ييبدير, سيز بو کيتابي گؤروبسونوزسه باخيشينيز ندير؟

صرافي: تاسوفله گؤرمه‌ميشم. آنجاق اونا بنزر نظريه‌لري اوخوموشام،
منجه چاغداش دونياميزين ادبياتي دا چاغداش اولماليدير. آنجاق کؤکوموزدن قيريلمامالي‌ييق.
کيمسه‌يه گئري قاييديب، ديوان ادبياتي شيوه‌سينده نظم و نثر يازماغي ابدا توصيه ائتميرم، آنجاق ديوان ادبياتيني دا تورک خالقلارينين اورتاق ثروتي کيمي قوروماق و اوندان يئري گلينجه فايدالانماغي موطلق توصيه ائدرديم.

س: اساسا عثمانلی ديوان ادبياتي‌نين يئري تورک ادبياتيندا هاردا اولماليدير؟ منظوروم بو دؤنمين شعرينه نه‌قدر اهميت قائل اولماق اولار؟

صرافي: منجه عثمانلي دؤنمي، ديوان ادبياتيميزين چوخ رنگارنگ و گوجلو بير حيصه‌سيني تشکيل ائدير. بو دؤنمين شعريني اؤيرنمه‌لي، يئري گلينجه ده فايدالانمالي‌ييق.

س: بيز کلاسيک اثرلر دئينده دقيقا منظوروموز نه‌دير. مثلا ديوان ادبياتي دا بورادا يئرلشير؟ يا مثلا قاراخانلي تورکجه‌سينده اولان قوتادغو بيليغ کيمي آبيده کيتابلار؟

صرافي: “کلاسيک ادبيات” اصلینده  اورتا عصيرلر اوروپادا يارانان ادبياتا دئييلمکده‌دير. کلاسيک ادبياتدا لاتين ديلي‌نين تاثيري اولدوقجا گوجلودور، ائله‌جه ده مسيحيت کولتورو. بو باخيمدان آوروپا اؤلکه‌لرينده‌کي کلاسيک ادبيات، تورک دونياسينين ديوان ادبياتي ايله اکيزدير دئيه بيلريک.
بو اکيزليگه گؤره بعضا ديوان ادبياتينا کلاسيک ادبيات دا دئميشلر.
او کي قالدي قوتادغو بيليغ، منجه يوسف خاص‌حاجبين مين ايل بوندان اؤنجه ياراتديغي بو اثر ديوان ادبياتيميزين ايلکين نمونه‌لريندندير. بونا باخماياراق کي ديلينده‌کي فرقلي‌ليک، اونو بير باشا اوخويوب، اؤيرنمه شانسيني آزالتميشدير.

س: سيزجه ديوان ادبياتي گونئيده ياييلمالي‌ديرمي؟

صرافي: نه اينکي ياييلماليدير، هم ده اساسا بو ادبياتين ياييليب، ياشاماسينا، ان ال وئريشلي شراييط بيزده وار.

س: بو قونونو بير مِيقدار آچيقلاياسيز.

صرافي: اونا گؤره یاییلمالیدیر کي ديوان ادبياتيندا اولان بعضي ميصراعلار و بيتلر اوستاد شاعيرلرين اينجه باخيشيله يازيلان درين دوشونجه‌لردير. بونلاردان اؤزوموزو يوخسون ائتمه‌مه‌لي‌ييک.
باشقا طرفدن ده بير قوجامان و بؤيوک شاعيرين شعريني ميثال و شاهيد اولاراق گتيرمک اوخوجودا درين بير پسيکولوژيک تاثير باغيشلار، بو باجاريق نه چاغداش شعريميزده، نه ده عاشيق شعريميزده يئترينجه گؤزه دگمير. خالق قوجامان، بيليکلي، اوخوموش بيريسي‌نين زمانه سيناغيندان کئچميش شعرينه داها آرتيق گوونير. بيز بو خالق پسيکولوژيسيني اؤيرنمه‌لي و اونا حؤرمتله ياناشمالي‌ييق.
سيز باخين بو بيتلرين يئريني هئچ نه ايله دولدورماق اولماز:

فقرا حاقّينا هر کيم توخونا
توخونار واللاهي آللاه اوخونا

زاهيد مني آلداتما جهنمده اود اولماز
اونلار کي يانارلار اودو بوردان آپارارلار

س: ديوان ادبياتي‌نين ياشاماسينا بيزده ان الوئريشلي شراييطه اشاره ائتديز؟ بو شراييط نه‌دير؟
صرافي: اونا گؤره کي تورکيه و اوتاي آذربايجاندا عرب و فارس ديل و ادبياتلارينا تانيش اولانلار، آنجاق بو بؤلوملرده تخصص آلميش شخصلردن عيبارتدير. آنجاق بيز ده بئله دئييل و عموم خالق بو ديللر ايله ياخيندان تانيشليغي وار. بيلديگيميز کيمي باکي علملر آکادمي‌سينين شرق‌شناسليق بؤلومو اصلينده بوتايدان گئدنلرين غئيرتي ايله آياق توتدو.
منجه ديوان ادبياتيندا اولان همين پارچالاري سئچيب، سؤزگليشي اوردا – بوردا سؤزون تاثير گوجونو آرتيرماق اوچون فايدالانماقدان کيمسه‌نين لعلي دئميشکن “الين قره‌له‌مز”.

س: سيزجه ديوان ادبياتيندان هانسي شاعيرلرينين شعري گونئيده ياييملانماسي آرتيق گرکليدير؟

صرافي: شخصا اثرلرينده فلسفه و اخلاقياتا اؤنم وئرن شاعيرلري داها چوخ توصيه ائدرديم. بو شاعيرلرين بعضي شعرلريني يازيلارين ايچينده حکمتلي بير آتا سؤزو کيمي گتيرمک اولار. طبيعي کي فورم باخيميندان بونلار اکثر حاللاردا تک بيت (دئسم شاه‌بيت) بعضا ده روباعي‌، تويوق ويا حتي بعضا آنجاق بير ميصراعدان عيبارت شعرلردير. نثرين ايچينده گلن شعر پارچاسي اساسا قيسا اولماليدير کي اساس سؤزون آراسي قيريلماسين.

س: باشقا سؤز ساوينيز اولسا بويوراسينيز.

صرافي: حيدر بگ بئله دوشونورم کي بيزيم کيتاب عالمينده بير کيتابين يئري تماميله بوشدور: او دا کئچميش شاعيرلردن شاه‌بيتلر مجموعه‌سيدير. بيريسي غيرت ائله‌سه و بئله بير مجموعه ترتيب ائديب، يايينا وئرسه‌، منجه او بحث ائتديگينيز بوشلوقلارين بير آزيني دولدورموش اولاريق.
هم ده يئري گلميشکن سيزين صداقتلي چاليشمالارينيزا گؤره تشکور و مينتدارليغيمي بيلديرمه‌لييم.

س: بیزده سیزدن سورغولارا حوصله و دقتله جاواب وئردیگینیز اوچون تشکور ائدیب و بو تون ساحه‌لرده سیزه باشاریلار دیله‌ییریک.