دونيانى دولانديقدان سونرا تبريز
دوکتور رضا براهنى
آذربایجان تورکجهسينه چئویرن: دکتر على قرهجهلو

.
منى ياخشى تانییانلار بئله گومان ائليرلرکى من بيرنفرم، بئلهجهده فکر ائليرلرکى منيم تبريزيم ده بير شهردير. ايلک باشلاردا، منه اوْنو گؤرهبيلهجهگيمدن ياخينراقدى. اؤزومون بير پارچاسى ايدى و هَلَه، من ایله محيط صورتينده ايکىيه بؤلونمهميشدى. البته رحم ائلهمه دن توپراغى گؤزه سرپن پاييز يئللرى واردى و ائوین قاپيسينى آچاندا قاری کؤکسونهجک ديککهلن چتين قيش آيلارى. يا سن چوخ کوله ايدين يادا قار سرکش و اوجا. سونرا دا بيريسى الينده کورک يوْلا دوشردى، سن ائو قاپيسيندان، دارکوچهدن گئچیب بازارچايا يئتيشهسن دییه يوْلو آچاردى؛ مدرسهدن دؤننده گؤزونون ايشيغى قالمازدى، چونکو قارا ووران گونش گؤزونون ايشيغينى آلاردى.

باری آرادا فاصله ده يوخ ايدى آدام فاصله توتسون گؤروب دئسين: بو ارک قالاسى، بو گؤى مسجد، بو گلستان باغى، بو گجيل قاپيٰسى، بو شام قازان، بو سيدحمزه، بو صاحب الامير، بو ِعينالى و .... الاخر. سونرالار باشا دوشدوم کى شهره نه قدر ظلم ائلرميشم. فقط بعضى ايیلر، بعضى حرکتلر وار ايدى. مثلاً سحرچاغى تئزدن چوخور باشيندا - هم مدرسه اوچون رضايت نامه کاغاذى يازارن هم ده "شاوا" قبريستانليغينا آپاريلان اؤلولرين کفنلرينى اؤلو صاحب لرينه وئرن - آتامين خالااوغلوسو، على اکبرين ماغازاسى قاباغيندا دوردوغومدا منده کى حس بو ايدى کى بونلار يعنى ائله بو. بیر ده مثلاً چوخ بالاجاليغيمدا، آتامين آياغينداکى ميخچاجاق، و بير ائله ده میزی، سحر تئزدن آتام و بؤيوک قارداشيم ايله "قوْنقاباشىٰ"يندان "وازال"ا جاق گئدهرديم. آتام "وازال"دا چاى کرخاناسيٰندا ايشلردى. کرخانا مودورونون وئرديگى اورهک بولانديران بير وظيفهسى ده واردى. بئله کى، کرخانا تعطيل اولاندا معذرت ايستهين کيمى، کرخانا قاپىسيندا دوراردى ايشچيلرين جيبلرينى آختاراردى کى چاى جوبوتمهسينلر. اوْردان ائشيگه چيخديغيميزدا چؤل "لاله" و "راواسان"ا جاق اوزاناردى. سونرالارى هامیسی، هم گوللرين، هم ده بادام، اريک، امرود آلما آغاچلارينين گؤزهلليک لرى، "

کمربندى" يولونوندا و يا "وادى رحمت" قبريستانليغی نين قارنيندا يوْخ اولوب گئتديلر. ايندى اگر قایناتامين قبرى اوستوندن دؤردونجو سيرانين اوْرتالاريندان باخساز، آشاغيلاردا ١٣٢٠- اینجى ايلين چاى کرخاناسينين قالینتيلارينى، و سونرا ماشينسازى، تراکتورسازى و اوْ اوزاقلاردا چوخ اوزاقلاردا "سازمانى ائولر"ينى و حتى بلکه ده ايکى طرفلى يولو و بوتون اوْ دؤوره بو دؤوره "نصف راه"ى دا گؤره بيلرسيز. ائله باخ بو یولدان "رازهاى سرزمين من" ين شخصيت لرى اؤزلرينى رومانين سونونا چاتدیرماق اوچون "کندوان"ا سارى يوْلا دوشدولر؛ بلکه اسفنديار، سهراب و ناصرى ایتیرمیش تهمينه ناصرىنين قبرى اوستونه يئتيش سينلر، اوْ داغ دؤشوندن گؤوَرَرن، اوْ ديک، قوْرخولو و طبيعى ائولرين اتهگينده رومانين سوْن صفحهلرينده ياتان ناصیرین. سونرالارى بير نئچه ايل قاباق ائشيتديم خالق - گومان ائلهييبلر دوغروداندا بئلهبيرى وارمیش- دوْغروداندا تهمينهنين توربهتينين زيارتينه، داغين معجزه مجسمهلرينين آياغينا گئديرلر؛ حال بو کى مين ايل قاباق کى شاهنامه ده اولان "سمنگان"لى تهمينه نين "رازهاى سرزمين من"ين کندوانينا گئچيشى، بير نئچه ايل بوندان قاباق، اوْ دا فقط کاغاز اوستونده اوْلوبدور. بوردا دا ائله بيل کى خالق اسکى گيزلينجاق يئرلرى آختاريرلار. آمما "نصف راه"دى، اورادن "لاله" و "راواسان" (آنامين آنادان اولدوغو کَند)ين قولاغى ديبيندن، ايندى ده بؤيوک جاده "اوسکو" و "سردرى" طرفينه بورولور و بيردن بيره، اوْ آشاغىلاردا اطرافداکى باغلار؛ و اوستلرده ده هر شئى قيزيل رنگينده... بورالاردا پاييز داها تئزراق گَلر. اوزوملرى درن چاق پاييز گليب چاتار، بعضاً ده اوزوملرى درمهميشدن پاييز يئتيشر. ايندى آغاچ بوْتاغلارینين آراسيندا اسن يئل ائله بيل کى مينلرجه گؤرونمهين قولاقلارين ديبينده قيزيل گوشوارالارى تيترهدير. اوزاقلار، قيزيل ليرهلرين دنيزى دير، گؤک، آچيق ياشيل..... بولود پارچالارى شکيل سيز و قاواراسيٰز... (١) البته بيز اوْ چاى - قاريشديران کرخاناسينا گئدن زمانلار کرخانا نئچه ايل قاباقجادان روسلارين ايشغاليندان اؤترو باغلانميشدى. حتى بعضاً فرقه-نين ييخيليشيندان سونرا، آنامين "راواسان" داکى آنادان اوْلدوغو اِئوينين بالاخاناسيندان هم گئجهلر کندين اطرافينداکى قورتلارين سسينى ائشيدردين، هم ده سرين سؤیوتلرين آراسيندا اویويان گؤللرينى شهود ايله حس ائدردين و گوِنئيدن - میانداب، ماراغا، ماهاباددان چاپا - چاپا گلن، گئج قالديقلاريندان، اطراف کندلرى اوْيانديراراق گئچن کاميونلارين اوزانان خيريلتى سسلرينى ائشيدردين. ١٣٢٨- ده بير ده سيار خاراز کيمى "راواسان"ا گئتديم.

بير آز عطير، پودور و کرئم ايله. هاميسينى دا آتامدان آلديغيم ٨ تومن ايله آلميشديم. خالا و آنامين بؤيوک آناسى بو خيرت - پيرتلاردان اللريندن گلديکجه آلديلار. گوناوْرتادان سونرا شهره طرف يوْلا دوشدوم. ياز ايدى. يوْلدا بيريسينين داشقاسينا يا دا ائششهگينه مينهرم دوشونوردوم، اولمادى. اوْ کاميونلارين بيرى خاريلدايا - خاريلدايا گليردى. دايانديم، ايلکين دورمادى آمما يوز قدم اوزاقليقدا دوردو. قاچديم کى مينهم. ايکى نفر کاميوندا اوْتورموشدولار. اوْتوزبئش ياشلاريندا. گولوردولر. دئديلر گَل اوسته. دؤرت تومن نقد پولوم واردى، بيرده بوْينومدا ساللانان اوْ صانديقچا کيمى شئى. دؤورو بريمه باخديم. ايکى يوز قدم اوْ طرفليقدا ائله اوْ ايشدن دوشموش چاى کرخاناسىايدى. کاميونا مينمهديم. ايندى ده بيلميرم نييه. تبريز و اطرافى مرداد آييندا چوْخ ايستدى اولار. اوْردان "ميرده شيرخانا"چوخورونا جاق پییادا، بعضاً ده داشقا ايله گلديم. ائوه چاتديقدان سونرا خاراز صانديقچاسينين قاپيسينى آچديم. بازار آغزيندان حوصله ايله سئچيب آلديغيم الوان آرواد بزهکلرى، عطيرلر و اريميش کرئملرين سئحيرلى غووغاسى صانديقدان ائشيگه تپدى. منيم عطيره اولان گئرچک عشقيم ده ائله اوْ سئحيرلى غووغادان باشلاندى. آمما اوْ گنج خارازين دا دوْسيهسى همیشه لیک باغلاندى.

"تبريزلى شمس"ين بير سؤزو وار دئييب] اما اوْنون اؤزوندن چوْخراق منيم اوچون گئچرلى دير: "بير دوست گؤزو گؤرمک اوچون، مين دشمن گؤزو گؤرمک گرک". ايکینجى دونيا ساواشى باره ده اوْنلار تاريخ کتابى، رومان، شعر اوخويوب، يوزلر فيليم گؤرموشم. آمما حقيقت بودور کى ياخشى دوشوننده گؤرورم ايکینجى دونيا ساواشى تبريزين او "ميرده شيرخانا چوخورو"ندان باشلادى، آمما بو آچيق حقيقتى آنلاماق اوچون گرک کى دونيانين دؤورهسينى دولانايديم، "يوز دشمن گؤزو" گؤرئيديم. دونيانين دؤورهسينى گزميشم کى تبريزى ياخشيراق تانييام. تعصب مسئله سى دئیيل. آنادان اوْلدوغو يئره دؤنمهين دونيانى گؤرمهييبدير، داها دوغروسو آنادان اوْلماييبدير. آمما بونو اوْ ايلک گونلرده باشا دوشمک اوْلماز. آدامين شعورونون قد وئرمهسی دَییر! يوْخ! بير دويغو اورهگين آلتيندا معدهنين اوستونده ماریغا ياتیب قالار. ائلهجه انتظار چکر و قالار. او زامانا قدر کى دونيانى گزيب دولانماق، آداملارينى تجروبه ائتمک، آدامين اللرينى قالخيزيب اوْ دويغونون اوستونه قوْيار. ائرکک ده اوْلسان اوْ ايکى جانلىٰليغى حس ائدرسن. معناسى اولماسا دا يوخاریراق معنا تاپار. اوْنون اوچون بيردن بيره فوران ائلر و سن اؤزووى اوْن دفعه کيچيلدیب، آتميش ياشيندا اولسان دا آلتى ياشيندا اوْلارسان، ١٣٢٠- نين يازيندا. و بيردن بيره آتانين داشقا آتى، باشى توْربادا اوْلا - اوْلا، وقف ائوينين طؤوله قاپيسينى چنه سى ايله آچار و ائشيگه قاچار. حيط قاپيسى باغلى اولدوغوندان، چوخور وقف حيطينين دؤورهسينده دلىلر کيمى قاچار و آخيرده حيطين بير بوجاغيندا، "ميرزا رفيع" باغینين دووارى ديبينده دورار . بيز ييرتيق "پنجره کاغاز"يندان، آياغيميزدا تومان، قوِْرخا - قوْرخا يازيق آتا باخاريق و ايکى عبارت؛ "قبيستان حيطى" کى ائله اوْتوردوغون وقف ائوىدير و "پنجره کاغازى" (سيناندا چيريش ايله پنجره يه ياپيشديريلان غازئت و يا سامان کاغازى)، ذهن ده قازيلار و سونرا بؤيوک ننه عيناً اؤزو اؤزونو آتاميش بير ابتدائى "آنا ارکيل" کيمى هامينى حيطَ قاپيسىيندان ائشيگه چيخاردار، آت اوْردا قالار. بؤيوک ننه هامينى و قوْنشولارى اوْتوز قيرخ پيلله آشاغييا اينهن چشمهيه آپارار و قاپنیى داليدان باغلار کى، آت ايکیجى دونيا ساواشى و تبريزين گؤی گورولتولرينى تک باشينا ائشيتسين. سونرا هئچ بير سس صدا يوخدور. آنبار قاپيسينى آچارلار و هامى ائشيگه چيخار؛ سونرالار مکزيکلى "ريوراى" ين تابلولارينى گؤردوکده، کتابلاردا، اروپا و آمريکا موزهلرينده، تازادان يادووا دوشر، چونکو سنين آتان و اوْ بيری آتالار، بير به بير، بيربيرنين يانيندا، چوخورون اوستوندن اللرينى داليدان يا قاباقدان حلقهلهییب، سونرالار ايکى نسل ايشچى و آيديننين باشلارينا قويدوقلارى ايشچى کئپى لرله آشاغى اينهرلر ، معلوم اولار "صلح" اوْلموش و هفته لردير سربازلار و افسرلر قاراياخا پالتارلارلا گيزلين يوْللاردان قاچیبميشلار. هامى داما چيخار، يانداکى بؤيوک باغين گؤی اوزونه اوزانان آغ سؤیوت آغاجلارينين داليندان ايرى يئلينکا (روس داشقاسى) لارى چکن اوجا و کؤک ماجار آتلارى گؤرونور. اونلار تبريز داشقالارينين نئچه برابرى ديرلر. بئلهسينه گليرلر، سونرا هامى جسارت ائدير، سنده اونلارين يانيندا چوخوردان ائشيگه چيخيرسان کى "قراآغاج" و "منجم" دؤرت يولوندا اجنبى قوشونلارينين شهره گيرمهلرينه شاهد اولاسان. بعضى لرى شهرين اؤز آداملارينا بنزهيرلر، چونکو هله گؤز رنگلرينين آدينى بيلميرسن، آمما بعضىلرينين اوزو شيت دير، مات و حئيران گؤزلرله، بيرآز دا قورخموش، بعضىلرينين قيزيل ديشلرى يوْغون بوغلارى آلتيندان پاريلدايار. تانکلار گلير و بو همان مشهور ٢٠ شهريوردير. هامىسينين بير آتاسى وار؛ گؤزو، قاشى، ساچى و بوغلارى قارادير. عکسينى تام بير احتراملا گتيريرلر و سن الیندن توتان آتانين اورهگينين سسينى ائشيديرسن، باشيندا کئپى تاماشا ائلير و "کؤهنه حامام کؤهنه تاس"؛ و قاييديرسان همان ميردهشيرخانا چوخورو و وقف ائوينه، نئچه ايلدن سونرا دؤندویون کیمی. سونراکى ايللر هارا گئتسن گينهده اورايا دؤنورسن و حتى ايندى ٧٤-نجى ايلده آنانين اؤلوموندن سونرا دؤنورسن و گؤرورسن کى آتان بير نئچه روس سالداتی ايله وقف حيطينه گيريب لر و بؤيوک ننه تلهسير کى سنين ميتهککهنى آنانين شلتهسى و تومانى آلتينا سوْخسون و اوستوندن اؤز رنگ روفى گئتميش يَلينى ده گئيسين چادراسىنى دا باشينا اؤرتسون. سالداتلار دالانايه يئتيشیب اوتاغا باش وورانا کیمین، بؤيوک ننه آنادان ائله بير ايکی جانلى آرواد دوزهلتميش کى حتى لاپ قيرخ ايل آروادسيز قالان ارکَک بئله اوزونه باخماغا رغبت ائلهمز. سونرالار سيميشکا چيدداديغين زامان اوْ ترسه "ماتيشکا" کلمهسينين يادينا دوشرسن و حيطده آخان چشمهنين سو کاساسينى يادووا سالارسان. آتان اوْ سو کاساسينى اوْ کلمهنى سؤيلهين روس سربازينين الينه وئرهر و روسون گولمهيى توتار و قيزيل ديشلرى ائشيگه چيخار. آتا ايگلهنميش سويو اوْنون آغزينين قاباغينا توتار کى ايچسين و ائله گؤستره ر کى مثلا اوْ کلمهنين معناسينى باشا دوشمه ییب. روس سوسيال - دئموکراتلارينين معروف "ايسکرا" قزئتى گيزلينجه تبريز يولو ايله روسيهيه گئدرميش؛ اوْ زمان ستارخان روس قونسولونا دئيهردى من روس پرچمى آلتينا گئتمهرم و يئتدى سگگيز دؤولتين ده ايران پرچمى آلتينا گلمهسينى ايستيرم. تبريز بؤيوک آرواد و کيشى چوْخ گؤروبدور آمما ستارخان دان بؤيویونو گؤرمهييب. مسئله بودورکى بير کيشى نين غيرتى نئجه بير اؤلکهنين بايراغينى اَن حساس لحظهده اؤز جانينا و روحونا دولايير. و نييه انسان ستارسيز تبريزين کوچه بازاريندان حتى ذهنينده و خياليندا بئله گئچهبيلمير؟ چوخوردان ائشيگه چيخاندا اوْ طرفيندن مشروطه تاريخينين بير قسمتى اولان "ويجويه" محلهسينه گئدنده، بو طرفيندن "گجيل قاپيسى" نا گليريک کى بيزيم و بيزدن سونراکى نسللرده "گجيل دانشگاهى"يندان فارغالتحصيل اولانلار گرچک تبريزلى سايىليردى. فارغالتحصيل اولدوقدان سونرا، داها هئچ بير دئو و هيولادان قورخماياجاقدير. ميوه، گؤى، خشکبار ساتانلاربوردادير. قوش ساتانلار ، بير ايکى یوخ، اوْنلارجا قوش ساتان و هميشه ليک قوناقلارى اولان قوشلارى و قوش بازلارى و توک رنگى و قوش سسى و قوشلار آدى، تصادفى و يوموشاق ايپک کلمهلر و هاميسى اوشاق کيمى و آرواد کيمى. من "آواز کشتگان" رمانينين بعضى صحيفهلرينى يازماق اوچون ايلک اؤزومو بو رنگ و بو سسلره پادوولاديم سونرا دوستوم "مجيد سيفالدينى" دن کؤمک ايستهديم. "گجيل"ين يايقين بير ويرانليق ايیى وار "پدرو پارامائى" و "ماکاندوئى" دا اولان شهرلرين قاريشيغى، آمما ايکى سيندن ده ماراقلى، قوجا کيشى لر هاميسى "بورخس" کيمى. زمان و ياشامين پيچاقلار، انحراف لار عشق لر، جنايت و خيانتلرله، جيب کسنلر، شيرهکئش لر و تازا کؤهنه خيرت - پيرت، معرکه توتمالار، اوغورلوق مال ساتمالار و بوتون معتادليقلارين سئرگىلنمهلرى پارچالانيب بؤلنموشلوگونون فضاسى. غريب شئىلر ائله بوْلان سولاندیر کى، ائله بير قطّامه مرکزى کى، هئچ بير "آپاردى"٭ ديل اوْنون آياغينين توزونا بئله چاتماز. و کروان ساراىلار اَن قوجا هشترخانلارى ايله، کروان سارالاردان ائشيکدهکى بورخسلرله ياشيت؛ قارماشيق و ماراقلى؛ کئفلى لرين و لوطو لارين پاتوغو و بير گون اللرينه دوْو دوشمه یی گؤزله ین اوتوراراق و يا آياق اوسته دؤره گؤرهرن نوچهلر؛ و هامى يابى اوْوو پئشينده - اوخوموش و شهرلىدن کندلى، سرباز، يئرلى و يابانجى يه قَدَر. فکر ائلهين کى "پرورش" مدرسهسينه گئتمک اوچون، مدرسه اوشاغى گرک بو مجموعهدن گئچهايدى. "پرورش" ده هامى ترتميز ايدى. بيز اونلارين ايچينه قاريشيب عذاب چکرديک. بيزى "حاج محمد على بادامچى" نين اوغلو بو مدرسهيه گؤندهرميشدى. او بير طرفدن آتاميزين پوللو تانيشى و بير طرفدن ده "خيابانى" نين ان ياخين يولداشى ايدى و سن ميردهشيرخانا چوخورونون کرتنکره سى ايندى اوستاندارين اوغلو، لشگر فرماندهىنين اوغلو، دادگسترى رئيسى نين اوغلو و شهربانى رئيسى نين اوغلو و او بيرى دولتلى اوشاقلارلا هم کلاس ايدين. هم معلملر هم ده دؤولتلى اوشاقلارى سنى ووراردى و سن ده اونلارى ووراردون. البته پيس يئرده دئیيلدى.

چوخوردان پرورشه، پاريزدن پاريسه کيمى ايدى. سرمايه يه قارشى کينه دويغوسو نه مارکس، انگلس و لنينى اوخوماقلا وجودا گلميش ايدى، نه ده ملکم ايکس و کاسترونو چهگوارانين ميراثى ايدى. بونلارى اوخودوقدان سونرا آنلايا بيليرسن کى او مدرسهنين محصولو ايدى. ساعات اون ايکى ده سرعتله بازارين آراسيندانف آتانین اورادا حاجى قناداننين کرخاناسيندا چاى لارى الهيیب چکیب، پاکاتلادیغی تيمچهلرين بيرينه گئدهرديک. تازادان مدرسه يه دؤنردين و ساعات دؤردده گينه ده او تيمچه يه يا دا بير باشقا تيمچهيه گئدردين. منيم بازاردان تجروبم او ايللره قاييدیر و اورانين مختلف يئرلرينده ايشله ديگيم اوچون، او دانيشماق سنتينين روحونو، ايش و آليم ساتيما، آليش وئريشه تجارت و بورژوازىيه اولان کينهم، ائله او "امير" بازارى آغزيندان تا "قورو چاى" کناريناجاق منده قالير. ماراقلى بير بازارايدى آمما منيم کيمين تازا گنجين بوتون اوْيون ساعاتينى چکيلمز بير ایشيکهنجه ايله مندن آلاردى. آمما گئرچک بودور کى آدام آخماق اولمالىدیر کى هميشهليگينه بازاردا قالسين. هامى گئچميشدى من ده گرک گئچئيديم. او عظمتلى و قارماشيق يئردن "مارکوپولو"، "حمداله مستوفى"، "تاورنيه"، "شاردن"، "يسوعى" کشيشلرى و فرانسهلى "مسيو فلاندن" و روسلار، "خاطرات و خطرات" ى يازان هدايت، انگليسلر آمريکانين نظامى مستشارلارى گئچميشديلر. اون لار دار کوچهلرين گيزلين قارانليق و اَیرى بویرو باجاسيندان بازارا گيريب چيخماق اولوردو. ياس گونلرى بازارين ان قالاباليق گونلرى ايدى و من رنگ، ايی، و بؤيوک قالاباليق جماعتلرين توْپلوجاق حالتىنى ايلک دفعه او اوجا سقفلى فرشچى تيمچهلرينده گؤردوم، زنجير، گؤزياشى، لوت و قيزارميش ائرکک سينهلرى، تبريز و خوى قالىلارينين بئش، يئددى و دوققوز باليق متنلرى ايله قارشيليقلى بير اونس و انطباق دا گؤرونوردو. گؤز گؤره نهجک گؤز ديرهنيردى و نفس يْورولمازدى. سونرالار جلال آلاحمدين "خسى در ميقات" داکى "صفا" و "مروه" بخشىنى اوخودوغومدا گؤردوم کى يازى گؤزهلْدى، آمما غريبه دئیيلدى، چونکو او گؤزلرى اوندان قاباق اؤز گؤزومله او اوجا سقفلرين آلتيندا گؤرموشدوم. يولون قيليغينى ياخشى تاپميشديم، "امير بازارى"، "دلله زن" و "صفى" بازاريندان "جمعه مسجد"ين اطرافيندان اؤزومو نئجه تئز ايش يئرينه و يا "پرورش" و سونرادان "لقمان" نا يئتيرم. يازيبلارکى شرق بازارينين هاواسى خفهدير. آمما گرک اوردا ايشلهيهسن کى گؤرهسن خفه يعنى نه مهنه! بو بازارين روحونو بيلمهميشدن، شرقين روحونو يازا بيلمزسن. لقمان مدرسهسى بازارا ياخين ايدى. استاندارى ميدانينين او بير طرفينده ايدى. ١٣٢٥ ده هله لقمان مدرسهسى دئییلدى، بير سفر بوتون مدرسه اوشاقلارينى پيشوری نى گؤرمک اوچون استانداريه آپارديلار. لقمانين آخرلرينده و "فردوسى"دا اوخوياندا بازارا فقط آليش وئريش اوچون گئدردين چونکو آرتيق آتا بازاردا ايشله ميردى. قاباقکى ايللرده چوخوردان ائشيگه گلديگينده گجيلدن گئچيب اوسته يئتيشهنده "ديکباشى" ينا چاتاردين سونرا صفى بازارينا گيريب و يا آشاغى گئديب سعدى مدرسهسينين قاباغيندان گئچردين يا دا "پوستخانا " کوچهسينه گئدردين کى بير طرفى ده "تيمسار مهرداد" ين ائوى اوْلان کوچهيه يئتيشهردى. اگر داها قاباغا گئديب ساغ طرفه دؤنسئيدين "ناچرهلره" چيخاردين و دوز گئتسئيدين "پاساژ" ايدى و سونرا "پهلوى" خياوانى ٢٥-١٣٢٤ ده آسفالت اولدوغو اوچون آسفالتين تورکوسو "قيرقوم" آدى اوستونده قالدى. گينه اگر "سعدى" مدرسه سينين يانيندان گئچسئيدين "تربيت" ده ايدين اگر دوز گئتسئيدين گينه "پهلوى"يه گئدهردين کى سوْل طرفده " شهردارى ميدانى" يا "ساعات قاباغى" ايدى کى سن اوشاقليقدا و جاوانليقدا اورايا اعداملارى تاماشايا گئدهردين. شاه دا تبريزه گلنده "شهردارى ميدان" نينين ايوانيندان اؤزونو تاماشايا قوْياردى. اگر ساعات قاباغيندان گونئيه گئتسئيدين پادگانا و اگر شرقه گئتسئيدين تبريزين باشقا بير بؤيوک مدرسه سينه "منصور"ا يئتيشهردين کى فرج صبا و ساعدى اورادا اوخوموشدولار آمما اگر ساعات قاباغيندان قوزئى يه سارى گئتسئيدين همان استاندارىيه و ساغدا ايسه دانشسرا ايدى و سونرا "شئشگيلان" و "حيدر تککهسى" بورادا ايدى، کى حيدر عمواوغلو اوتوروب اورادا قليان چکرميش. تربيتين اوللريندن بازارا گيرسئيدين شيشهگرخانا بازاريندا ايدين کى تبريزين کتابچىلارينين هاميسى ايلکين اوراداايدى. "سروش" سنين و قارداشينين بوتون کتابلارينى همان بادامچىنين اوغلونون تاپشيرماسيله مفته وئرهردى. بعضاً کتابچيلاردا اوزون صورات و قالين قاشلار آلتيندا بير جوت بؤيوک و جذاب گؤز گؤرهردون، "شهريار"ى بورادا يا دا گلستان باغى گؤلونون باشيندا گؤرهردون. اوزو، گؤلون اطرافينداکى شمدانىلارلا گؤلده يانسىياردى. گؤل، اوزمک، شاعیرليک و انتحار اوچون جان وئرهردى و سن گؤلون او بير طرفينده اوْتوروب گؤز آلتيندان گؤلده ترسه يانسىيان اوزو معکوس شمدانىلار آراسيندا گؤزلهردين. و بلکهده دئيهردين کى منيم نوبهتيم هاچاغ چاتاجاق! شيشهگرخانا بازاريندا شهريار اوتوراراق ال وئرهردى و سن امير بازارينا گئدهردين يا دا او چيرکين شيرلرله شهربانيه طرف و يا اورايا يئتيشمهميشدن سوْلا چؤنوب زرگره بازار و يا باشماخچى بازارا گئدهردين کى آخيرى "دلله زهن"ه و امير بازارينا چاتاردى. بورادا هامى هاميا طعنه ووراردى و بيردن بير آرواد الينى قالخيزيب فرصتدن استفاده ائدن بير کيشىنين باشينا محکم گوپسهردى و آرديندان هاى - کوى قوْپاردى يا دا الده شئى ساتان يئرلى بيرى، خارجهلى آرواد - کيشىيه سئرچهنى بوْيار قناری يئرينه باسماغا الَلهشديگى زامان، قولاق وئرهردين کى ديللرينى باشا دوشهسن، بيردن آنلاردين کى ترجمهائديرسن. بيزيم اوشاقليغيميزدا شهرين دؤردده بيرى بازار ايدى. صنايعلشمه بازار آليش وئريشينى شهرخياوانلارينين مرکزلرينه داشيدى، سينمالار و ماغازالارلا بيرليکده. دانشگاها گئتديگينده "شهناز آغزيندا" دورارديق، گؤز تاماشادان دوْيمازدى. منيم نسليم بونو ياخشى بيلير. بؤيوک خياوانلار و گئنيش ميدانلار سونرالاريندى. دوغرودان بير تبريزلى لازيمدى کى مين اينجى دفعه ششگيلان، سيرخاب، دوهچى، ويجويه، راستاکوچه، مىيارمىيار، منجم، اماميه، طوبائيه، گلستان باغى، شامقازان، ارک قالاسيندان دانيشا؟ کسروى بو مرکزلر و محلهلرده آداملاردان سؤز آچيب و اونلاردان عکس چاپ ائلهييب و سونرا رضاخان و محمد رضا شاه دؤورانين عکس لرى گلير و سونرا انقلاب و انقلابدان سونراکى عکس لر. تبريزين هر محلهسى بير تاريخدير، آمما تاريخ اوخويانين، تبريزلىلردن بير غريب تصورو وار. الينده توفنگ، يا دا فيشنگ قاطارلارى چيگنينده حمايل و يا دار آغاجى باشيندا تک باشينا يا دا توپلوجا. "تاريخ هجده ساله" ياديزا گلير؟ بونو دئديم کى تاريخ سونرادان ايدى. راستاکوچهيه گئتسئيديک، بونون اوچوندو کو آتام هامينين امينى ايدى، قرارايدى ائو اهلينى حاجى غلامعلىنين ائوينده يئرلهشديرسين. بورادا ايلک دفعه تبريزين تجارى بورژوازى اعيانينين داخلى حياتينا گؤز آتديم. ايچ ايچه اوچ ائو. آدام دئموقراتلارين قورخوسوندان قاچميشدى و آتام بوتون بونلارين گؤزهتچىسى اولموشدو. بؤيوک قارداشيملا نه کئفلر چکديک او ايچ ايچه اوچ حيط ده. بيريسى توووق، خوروز، قوزو و چپيش و طؤیله اوچون، او بيريسى بؤيوک حوْووضو، تولومبا سويو و مينلرجه کپهنک، کيسهلرده اوزوم سالخيملارى و آريلار و جوره بهجوره قوشلار، آدام ائله حس ائديردى کى اگر ملائکهلر بو ائِوه گل - گئت اتسهلردى انسانين يئر اوزونه سورگون ائديلمهميشدن قاباق ياشاديغى يئر ائله بوراسى اوْلاردى. اوچونجوسو آغاجلار و داربستلرله دوْلو، آمما اوْتورما يئرى و گئجهلرى شبچرهلر، و ساوادلى قونشونون ائوينده رستمنامه، اسکندرنامه و مختارنامهيه قولاق آسماقلار کى ساوادسيز آتالارا و اوْغوللارا اوْخوردولار. گوندوزلرى تبريز اعيانلارينين کوچهسيندن لذت آپارماق و چوخو ايشلهمک اوچون عائلهنين گل - گئدى اوْلان تاجرلرين ائِولرينى گؤرمک. بيردن حاج غلامعلىنين قاييتماسى همان و بيزيم ميرده شيرخانا چوخورونا دؤنمهگيميز همان. تا کى، آزدان ايشلر راست گئده و آتا بير آز پول ييغيب ائله همان راستاکوچهنين "سنجران" کويوندا محقر بير ائوِ آلاناجاق. بو نظردن آتايا اولان بورج حسى ایله، تازا هدايت" اوخويان ١٦ ياشيندا گئنج راستاکوچه بازاريندان شاهدانا آليب جيبينه تؤکر و جيبندن چيخاريب آغزينا آتاردى، گون اوْرتادان سونرا حاج صمد مغازاسينين يانيندان گؤزهل بير آروادى شيک گئيىنن سرگردلا بيرليکده فايتوندا تماشا ائدهردى. اوْ بيلميردى کى بير زامان اوْ ايکىسينين آراسيندا اوْتوران بالاجا - مالاجا قيزدان اوچ اوغلو اولاجاق. اينديلر راستاکوچهنين و حتى شبسترلى آقا ميرزا کاظم مسجدينى بئله ييخميشلار تا خياوانى گئنيشلت سينلر. سون زامان لاردا هاواقت اوْرادان گئچسم باشيمين ياريسى منيم له اولوبدور. "ايکى قالا" ائولرده دونيانين دؤوره سى، بعضاً ائله فرشلرين اوستونه اَياق قويموشام کى سايىسيز خالا و دائىلاريم ايلمکلرينى سالميشلار. "ايکى قالا" راستاکوچه و ميرده شيرخانا چوخورو آراسيندا، گونئيدهن "چوخورلار" و "گجيل" ايله هممرز، قوزئيدن ايسه "قورو چايا"ياخين. فرش توْخويانلارين، تار چالانلارين، ارتحالى ناققاليق و نمايشلرين مرکزى. ايلک آنادان اولمالارين، ايلک بايراملارين، ايلک اؤلوملرين، ايلک انتظارلى عاشيق گؤزلرين، هاراى تپهنلرين، پيچاقلامالارين و افسانهلرين مرکزى. ٦٦ دا "رازهاى سرزمين من" اين چاپيندان سونرا بيريسى آنامين حضوروندا دئدى کى؛ "ايکى قالا" داکى "نايب محمد"ين اوْن سگگيز اوشاغى "مارکز" ين "صد سال تنهائى" رمانيندان آلينيبدير. من اونون جملهسينى آناما ترجمه ائلهديم. آنام جواب وئردى: "سن بيخود اوْن سگگيز يازميسان ايگيرمى دؤورد دانا ايديلر." اتهام ووران بيلميرديکى "رئاليسم جادوئى" دِئییلن بير شئى دن قاباق اوچونجو دنيا مدنييتىنين کوللوگو آرخاسيندا، علمدن قاباق دؤوراندا، گجيلده، گلستان باغيندا، ايکى قالا و ميردهشيرخانا چوخوروندا زيندگانليق دوغرودان جادو کيمىايدى. مثلاً بيز صاحبالامر بقعهسينه بونون ايچين گئتمزديک کى گؤراخ اورادا نهلر اولوب، و يا تاريخلرده يازيلديغى کيمى اميرکبير زامانيندا بير اينک قصابين اليندن قاچيب بقعهيه پناه آپاريب و آرديندان دا قصاب اؤلوب و اينهگى شهر اهاليسى تقديس ائلهييبلر. يوْخ، من بير خارجهلى سياح دئیيلم کى بونلارين منه اهميتى اولسون. بقعهنين اطرفينداکى حجرهلرده مثلاً "قرهسيد"ين يانينا گئتمکلر- تخيل اونون آلتينى اوستونه گتيريب، دوغرودان دا خضرنبى، فرويد، يونگ، دوکتور، بيطار، و روح حکيمى ايله بديعى بير بیرینه قاريشميدير- و فرشين او خاچ٭ نقشى، و يا بئش، يئددى، دوققوز و يا اونبير متن باليغين اوْرتاسيندا "ماندالا"٭ و يئرلى بئش، يئددى، دوققوز، و يا اون بير هئجهلى شعرين آراسيندا بير رابطه وارايدى کى اوْنا بو طرفين "سوژه" حاکميتى و اوبيری طرفين "اوبژه"سى واريد دئییلدى. نفت صادر ائلهمک ايله تبريز فرشى صادر ائله مک آراسيندا اساسلى بير فرق واردير. ايکينجىسى انسانين روح نقشه سينين صدورودور. بئله بير عالمده، دونيا "دکارت"ين اوبژه و سوژه سينه تقسيم اولماييبدير.

آلتميش ياشينداکى خالانين بارماقلارى بونا شاهيددير. اوشاقليقدا آتام، دايىلار و بؤيوک قارداشيملا جمعه مسجده گئتمک عربى و خط تمرينى اوچون دئییلدى. نوجوان خوش نويس اولماق ايسته ميردى. خوش نويسليق سونراکى ذهنى و سوبژکتيوين افاده سىدير، بلکه "على" نين اوْ اوزون و گؤزه ل "ى"سى، "ياعلى" مسجيدينده و يا "گؤى مسجد"دهکى اوْ فيروزه رنگلى حرف لرين ائله بير طراوتى وارايدى کى گؤیله انطباق ايچندهايدى. بئش متن باليق اوْرتاسينداکى لوح کيمين. ائله همان جمعه مسجيدين آرخاسيندا ايدى کى "رازهاى سرزمين من" ده کى حسين ميرزانى بوراخديم باشينى اؤزوندهن بير آز ياشلى اوْلان اوْ کيشىنين چيگنينه قوْيسون. او آندا اونلارى گيزلين بير بوجاغدان تاماشا ائدهن آروادين اونلار آراسيندا بير فاصله يوْخايدى. اولگويو فاصله سيز اؤزونله داشيماق يعنى جادو، شهرين انقلابى حرکت لرى ده همان اوْ فاصلهسيزده اتفاق دوشردى، تبريز اؤلکهنين ان انقلابى شهرىدير. تنقيدلى فاصله داها سونرالاريندير. ايستهييرم کى سيزلرى شهرين ان بؤيوک مظهرى ايله باشقا بير شکيل ده تانيشديرام. ايلک اوْلاراق گرک اوْ اولگويو اؤزونه مخصوص "ياديرغاما" پروسهسيندن گئچيرم. هر يئرده "ارک"ين عکسينى گؤروبسوز. آتام ايلک عشقيندن دئييردى: "آلوده ايديم، ياواش - ياواش بو کوچهدن اوْ کوچهيه گئدهرديک. هر شئى ياواش - ياواش ايدى، گؤزلر ايْرى و ياشيل، آلوده ايديم. گئجه گوندوز اگر اؤزو يوْخ ايدى آمما فکرى وارايدى. آمما دؤرد آى سونرا بيرى اليمى توتوب فايتونا مينديردى، دوهچىدن "ملى باغا" گئتديک. سونرا پردهنى گؤزومون قاباغيندان چئکدى. اوْبيرى ميزده اوْتوروب بير قازاق لا عاراق ايچيردى." بو فاجعهنى ائشيتديکدن سونرا - آتامين آناملا ائولهنمهسيندن بير ايل قاباق باش وئرميشدى- سانکى اوْ بؤيوک ارکى باشيما چالديلار. اوْنون ايلک عشقده کى شکستى، من اوْن آلتى ياشيندا اولدوغومدا دانيشا بيليردى، من ارک ايله تانيشديم. بير گون، گوناوْرتادان سونرا ارکه گئتديم. صاف، تميز و اوجا ايدى. نئجه اولاردی بورادا بير خيانت اوز وئرسين؟ سونرا تئاترا گئتديم. تئاتردان چيخيب بيرىسيندن سوْروشدوم ارکين باشينا نئجه چيخا بيلهرم، نه جور چيخديغيمى بيلمهدن چيخديم. بوتون شهر آياغيمين آلتيندا ايدى. داغ آلا سينهسيندهکى گون ايشيغى ايله، واوْ يوخاريدا "عون ابن على" مسجيدى کى خالق اونا "عئينالى" يا "آينالى" دئيير. اؤزومده بير غريب"تولازلانميشليق" حس ائلهديم. ايللر سونرا بيلميرم نييه "آواز کشتگان" دا گؤزهل و دلى "ماهنى" نى ارکين باشيندان آشاغى آتديم. سونرالار "شهرهاى نامرئى" کتابينى اوخودوغوم زامان - دنيا و غيردنيا شهرلرينين باره سينده اوْلان ان گؤزل و رؤيالى بير کتابدير و ايکى بؤيوک رؤياچى بيرى "مارکوپولو" و اوبيرى "قوبيلاى قاآن" ديليندن يازيليبدير - آغلاماغيم توتدو، چونکو يازانىنين "ايتالوکالوينو"ن روحونو ارک عليشاهين آلتيندا قويلاميشلار. منيم نظريمه اوْ فقط قازان خانين وزيرى و قوبيلاى قاآنين تانيشى "تاجالدين عليشاه" ين ارکى نى گؤردوکدن سونرا، و شايد آشاغى دا نقل ائده جه گيم بو خبرى ائشيدماقلا يئر آلتى شهرلرينين رؤياسينى اوْ ايکى افسانهلى رؤياچىنين اوزون مشافهه سينده يازميشدير: ارکين آلتيندا اوچ اوزون نقب قازميشلار، بيريسى شرقه سارى گئدهر کى "باغمئشه" دير و شهرين قديم باغ و عمارت لريندهندير، اوْ بيرى "شام قازان"آ گئدهرکى ييخيليب داغيلميش بير قالادير، و قازان خان اوْنو دوزهلتميش و ايندى فقط محلهسينين آدى قاليبدير، اوچونجوسو بازارين اوْرتاسيندان و يئرين آلتيندان گئچر، حتى بازارين يوخاريسى "ميدان چايى"يندا بئله اوزه چيخماز، دوام ائديب "آجى چاى"ين آلتيندان بئله گئچر و بوگون بير پادگان اولان بير يئرده ائشيگه چيخار. شهرين آلتيندا بير شهر بو نقب ايله جانلانير کى اگر بير دشمن ائشيکدن هوجوما گئچسه قوشون يئر آلتيندان گئچه رک اوچ طرفدن چيخيب خافاخافدان وورسون. يئرآلتى شهرى اولمايان هئچ بير يئر شهر اولماييبدير. تهراندا بير باشقا نمونه دير. تبريزله ايلگيلى بلکه بو بير افسانهدن باشقا بير شئى دئییل و بلکه ده اوْ قدر زلزله دن قورتولوب، قديم زامان لاردان، هارون الرشيدين خاتونو اوْلان زوبئيده زامانيندان، - دئيرلرکى شهرين بير نئچه محتمل دوزهلدنلريندن بيرىايميش- ١٣١٣- جک يعنى منيم آنادان اوْلدوغومدان بير ايل قاباق شهرين تيترهتميش و اوْنا بتهر اؤلدوروجو بير خسارت يئترميشدير. آمما بو افسانه بير طرفدن ده خالقين مشترک ناخودآگاه ضميرينى ده گؤستهرير، اؤز حياتينى قوْروماق ايچون حتى اؤز شهرلرينين درينليک لرينى ده، اؤز مشترک ناخودآگاه ضميرلرى کيمى شکيللهنديرميش لر. و اوْ بير طرفدن ائله بيل کى يئرين آلتيندان اؤزلرينى قوْروماق ايچون بير دفاعيه قورخاناسى چاغيريرلار تا کى اؤز روح و جان ساغليقلارينى تضمين ائلهسينلر. بئله دير "داوريژ" - "تاوريز" -"توريز" - "نوريز" - "نوريز- نورژ" - "دوروژ" و "تربيز" و بير يئرده اوْخودوم کى تبريزين لاتين و يونانجاسى "Taurus " و عرب جاسى "ثور"دور( " گاو نر، بَقَر، گاو فلک - گاو گردون. يکى از صور دوازده گانهى منطقه البروج ميان حمل و جوزا و آن چون نيم گاوى تخيل شده که روى سوى مشرق و پشت به مغرب دارد و يکصد ستاره بر آن رصد کردهاند و ثريا و عين اثور در اين صورت باشد و بودن آفتاب در اين برج باردى بهشت( نيسان سريانى) باشد." )٢

تقريباً ٦٦١- اینجى ايل تبريزين ان بؤيوک فرهنگى شخصيتينين اؤلوم گونودور. يئتدى يوز ايل قاباق غووغا اونون عليهينه عصيان ائتدى، چونکو اوْ روم، بلخ و قونيه مولاناسىنين روحونو اؤز آدينا مصادره ائتميشايدى. بيز هر زامان بئله ظن اتميشديککى بير شهرين اهالىسينه اهانت ائتمک فرنگستاندان گلن سوقات، مليت چيليق، عرق و قوم ايله رابطهلى بير عصبيتدير و يئنى چاغلاردان دوْغان بير عرقچىليقدير. آمما گؤرونن اوْ جور دئییل. بيلميرم شمس و مولوى چاغينداکى جاهل و خبرسيزلر مولوىنين دئديگى "انوار حق" اوْلان شمسه نه ائله ميشلر کى اوْ اؤز مقالهلرينده بو شکيل ده درتدن قيشقيرير: "اوْ اؤز ائششکليگيندن دئميش ديرکى تبريزلىلر ائششک دير. اوْ نه گؤروبدور؟ گؤرمهميشدن، خبرى اوْلماميش دان نئجه بو سؤزو دئيير؟ اوْردا (تبريزده) ائله آداملار واردير کى من اونلارين لاپ آزى اولانىيام، کى دنيز منى ائشيگه آتيبدير، نئجه کى چؤرچؤپ دنيز دن بير بوجاغا آتيلار. من بئلهيم گؤر اونلار نئجهدير!"
.

.............................
..
١- بالاجا دگيشديرمه لرله بو قلم دن اولان "رازهاى سرزمين من" کتابيندان آلينميشدير( تهران، مغان نشرى، ١٣٦٦نجى ايل)، ص ١٢٦٤.
٢- دهخدا لغت نامه سى، بئش نجى جيلد، ص. ٦٤٠٤ ٣- تبريزلى شمس الدين محمد، تبريزلى شمس ين مقالهلرى، تصحيح و تعليق موحد محمد على( خوارزمى تهران، ١٣٦٩ نجى ايل)، ايکينجى دفتر ص، ٤٣).