دونیانی دولاندیقدان سونرا تبریز

یازیچی: رضا براهنی

چئويرن: علی قره جه لو

"او اؤز ائششکلیگیندن دئمیشدیرکی، تبريزلىلر ائششک ديرلر. او نه گؤروبدور؟ گؤرمهمیشدن، خبرى اولمادان نئجه بو سؤزو دئيير؟ اوردا ائله آداملار واردير کى من اونلارين لاپ آزى اولانییام، کى، دنيز منى ائشيگه آتيبدير، نئجه کى، چؤرچؤپ دنيزدن بير بوجاغا آتيلار. من بئلهيم، گؤر اونلار نئجهديرلر"!

تبریزلی شمس

عزیزی در اقصای تبریز بود

که همواره بیدار و شبخیز بود.

بوستان سعدی

منى ياخشى تانییانلار بئله گومان ائليرلرکى، من تکجه بيرنفرم، ائلهجهده فیکر ائليرلرکى منيم تبريزيم ده تکجه بير شهردير. برى باشلاردا، منه اونو گؤرهبيلهجگیمدن ياخينراق ايدى. اؤزومون بير پارچاسى ايدى و هله، من ایله موحيط صورتينده ایکییه بؤلونمهميشدى. البته اونون رحمسيزجه سينه توپراغى گؤزه سرپن پاييز يئللرى و چتین قیشلاری واردى، کی، ائوین قاپيسينى آچاندا قار سینهیه قدهر ديککهلردی. يا سن چوخ کوله ايدين يا خود قار هونددور و اؤزباشينا ايدى. سونرا دا بيريسى الينده کورک يولا دوشردى، سنه قاپيدان چيخيب، دارکوچهدن گئچیب بازارچايا يئتيشهسن دییه يول آچاردى، مدرسهدن دؤننده گؤزونون ايشيغى قالمازدى، چونکو گونشين قار اوزريندهکى شووقو گؤزونو قاماشديراردى. آمما آرادا فاصيله ده يوخ ايدى کی، آدام آرالانيب، باخيب دئسين: بو ارک قالاسى، بو گؤى مسچید، بو گولوستان باغى، بو گجيل قاپيسى، بو شام قازان، بو سيدحمزه، بو صاحب الامير، بو ائينالى و …. ايلاآخر. سونرالار باشا دوشدوم کى شهره نه قدر ظولم ائلهميشم. فقط بعضى ايیلر، بعضى حرکتلر وار ايدى. مثلاً سحرچاغى تئزدن چوخور باشيندا - هم مدرسه اوچون رضايت نامه کاغاذى يازان هم ده “شاوا” قبريستانليغينا آپاريلان اؤلولرين کفنلرينى اؤلو صاحيب لرينه وئرن - آتامين خالا اوغلوسو، على اکبرين ماغازاسى قاباغيندا دوردوغومدا منده کى حيس بو ايدى کى بونلار ائله بودور. بیر ده مثلاً چوخ بالاجاليغيمدا، آتامين آياغينداکى ميخچا بويدا و ائله او قدهر دى ميزى اولان زاماندا، سحر تئزدن آتام و بؤيوک قارداشيملا “قونقاباشی” يندان “واغزال”آ جان گئدرديم. آتام “واغزال”دا چاى کرخاناسيندا ايشلردى. کرخانا مودورونون وئرديگى اورک بولانديران بير وظيفهسى ده وارايدى. بئله کى، کرخانا تعطيل اولاندا عذر ايستر کيمى، کرخانا قاپىسيندا دوراردى ايشچيلرين جيبلرينى آختاراردى کى چاى جوبوتمهسينلر.

اوردان ائشيگه چيخديغيميزدا چؤل “لاله” و “راواسان” آ جان اوزاناردى. سونرالارى هامیسی،هم گوللرين،هم ده بادام، اريک، امرود آلما آغاجلارينين گؤزلليکلرى، “کمربندى” يولوندا و يا “وادى رحمت” قبريستانليغینين قارنيندا يوخ اولوب گئتديلر. ايندى قايین آتامين قبرى اوستوندن دؤردونجو سيرانين اورتالاريندان باخساز، آشاغيلاردا ١٣٢٠- نجى ايلين چاى کرخاناسىنين قالینتيلارينى گؤره بیلرسیز، و هابئله سونرا ماشينسازى، تراکتورسازى و او اوزاقلاردا چوخ اوزاقلاردا “سازمانى ائولر”يئنى و بلکه ده ايکى طرفلى يولو و بوتون او دؤوره بو دؤوره “نصف راه”ى. ائله باخ بو یولدان “رازهاى سرزمين من” ين شخصيت لرى اؤزلرينى رومانين سونونا چاتدیرماق اوچون “کندوان”آ سارى يولا دوشدولر، بلکه اسفنديار، سهراب و ناصر، ایتیردیکلری "تهمينه ناصرى"ی، او داغ دؤشوندن گؤيرن، او ديک، قورخولو و طبيعى ائولرين اتگينده رومانين سون صحيفهلرينده ياتمیش ناصری نین قبری اوستونه یئتیشسینلر. سونرالارى بير نئچه ايل قاباق ائشيتديم کی، خالق - گومان ائلهييبلر کی دوغروداندا بئلهبير آدام وارمیش- دوغرودان دا تهمينهنين توربتىنين زيارتينه، داغين مؤعجزه موجسمهلرينين آياغينا گئديرلر، حالبو کى، مين ايل قاباقکى شاهنامهده اولان “سمنگان”لى تهمينه نين “رازهاى سرزمين من” ين کندوانىنا چئوريلمهسى، بير نئچه ايل بوندان قاباق، او دا فقط کاغاز اوستونده اولوبدور. بوردا دا ائله بيل کى خالق اسکى گيزلنه جاق يئرلرى آختاريرلار.

آمما “نصف راه”دى، اورادن “لاله” و “راواسان” ين (آنامين آنادان اولدوغو کند) قولاغى ديبيندن، ايندى ده بؤيوک جاده “اوسکو” و “سردرى” طرفينه بورولور و بيردن بيره، او آشاغىلاردا اطرافداکى باغلار، و يوخاريلاردا دا هر شئى قيزيل رنگينده… بورالاردا پاييز داها تئزراق گَلر. اوزوملرى درهنهجن پاييز گليب چاتار، بعضاً ده اوزوملرى درمهميشدن پاييز يئتيشر. ايندى آغاجلارين بوتاقلارى آراسيندا اسن يئل ائله بيل کى، مينلرجه گؤرونمهين قولاقلاردان آسيلميش قيزيل سيرغالارى تيترهدير. اوزاقلار، قيزيل لئرهلرين دنيزى دير، گؤک، آچيق ماوى….. بولود پارچالارى شکيل سيز و قاواراسيز… البته بيز او چاى قاريشديران کرخانایا گئدن زامانلار کرخانا نئچه ايل قاباقدان روسلارين ايشغاليندان اؤترو باغلانميشدى. (1) حتى بعضاً فرقه نين ييخيلماسيندان سونرا، آنامين “راواسان” داکى آنادان اولدوغو اِئوينين بالاخاناسيندان گئجهلر کندين اطرافينداکى قورتلارين سسينى ائشيدردين، هم ده سرين سؤیوتلرين آراسيندا یاتان گؤللرينى شهود ايله حيس ائدردين و گونئيدن - میانداب، ماراغا، ماهاباددان چاپاراق گلن، يوبانديقلاريندان، اطراف کندلرى اوياداراق گئچن کاميونلارين سورکلى خيريلتى سسلرينى ائشيدردين.

١٣٢٨- ده بير دفعه گزهين چرچى کيمى “راواسان”آ گئتديم. بير آز عطير، پودور و کرئم له. هاميسينى دا آتامدان آلديغيم ٨ تومن له آلميشديم. خالا و آنامين بؤيوک آناسى باشارديقجا بو خيرت- پيرتلاردان آلديلار. گوناورتادان سونرا شهره طرف يولا دوشدوم. ياز ايدى. دوشونوردوم يولدا بيريسىنين داشقاسينا يا دا ائششگينه مينهرم، اولمادى. کاميونلاردان بيرى خاريلدايا - خاريلدايا گليردى، دايانديم، ساخلامادى آمما يوز آدديم اوزاقليقدا دوردو. قاچديم کى مينم. ايکى نفر کاميوندا اوتورموشدولار،اوتوزبئش ياشلاريندا. گولوردولر، دئديلر گَل اوسته. دؤرت تومن نقد پولوم وارايدى، بيرده بوينومدا ساللانان او صانديقچا (قوتو) کيمى شئى، يان- يؤورهمه باخديم، چاى کرخاناسى ايکى يوز آدديمليقدا ايدى. کاميونا مينمهديم. ايندى ده بيلميرم نييه. تبريز و اونون اطرافى مورداد آييندا چوخ ايستى اولار. اوردان “ميرده شيرخانا”چوخورونا جان پیيادا، بعضاً ده داشقا ايله گلديم. ائوه چاتديقدان سونرا چرچيليک (خرازی) صانديقچاسىنين قاپيسينى آچديم. بازار آغزيندان حؤوصله ايله سئچيب آلديغيم الوان آرواد بزهکلرى، عطيرلر و اريميش کرئملرين سئحيرلى دومانى قوتودان ائشيگه تپدى. منيم عطيره اولان گئرچک عشقيم ده ائله او سئحيرلى دوماندان باشلاندى. آمما او گنج چرچىنین دا دوسيهسى همیشه لیک باغلاندى.

“تبريزلى شمس”ين بير سؤزو وار آنجاق اونون اؤزوندن چوخ راق منيم اوچون گئچرلى دير: “بير دوست گؤزو گؤرمک اوچون، مينلرجه دوشمن گؤزو گؤرمک گرک”. ايکینجى دونيا ساواشى باره ده اونلارلا تاريخ کيتابى، رومان، شعر اوخويوب، يوزلر فيلم گؤرموشم. آمما سؤزون دوغروسو ياخشى دوشوننده گؤرورم ايکینجى دونيا ساواشى تبريزين او “ميرده شيرخانا چوخورو”ندان باشلادى، آمما بو آيدين حقيقتى آنلاماق اوچون دونياني چوخ دولانمالى ايديم، “يوز دوشمن گؤزو” گؤرمهلىايديم. تبريزى داها ياخشى تانيماق اوچون دونيانين دؤورهسينى گزميشم. سؤز تعصوبدن گئتمير. آنادان اولدوغو يئره دؤنمهين دونيانى گؤرمه ييبدير، داها دوغروسو آنادان اولماييبدير. آنجاق بونو او ايلک گونلرده باشا دوشمک اولماز. دئمیرم آدامین شعورو چاتماز، ائله کی بير دويغو اورک ايله باغيرين آراسيندا گيزلنير و اورادا گؤزلییب قالار!. او زامانا قدهر کى، دونيانى گزيب دولانماق، آداملارينى تجروبه ائتمک، آدامين اللرينى قالخيزيب او دويغونون اوستونه قويار. ارکک ده اولسان اؤزونو بويلو حيس ائدهرسن. معناسى اولماسا دا، ايچينده نهسه معنادان يوکسک وار. اونون اوچون بيردن بيره فیشقیرار و سن اؤزونو اون قات کيچيلدیب، آتميش ياشيندا اولسان دا ١٣٢٠- نين يازيندا، آلتى ياشينداکى اوشاق اولارسان. و بيردن بيره آتانين داشقا آتى، باشى توربادا اولا اولا، وقف ائوينين تؤوله قاپيسينى چنه سى ايله آچيب باش گؤتوروب ائشيگه قاچار. حيهط قاپيسى باغلى اولدوغوندان، چوخورون وقفى حيه طىنين دؤورهسينده دلىلر کيمى چاپار و آخيرده حيهطين بير بوجاغيندا، “ميرزا رفيع” باغىنين دووارى ديبينده دايانار. بيز ييرتيق “پنجره کاغاز”ى داليسيندان، آياغيميزدا تومان، قورخا - قورخا يازيق آتا باخاريق و ايکى عيبارت، “قبيستان حيهطى” کى ائله اوتوردوغون وقف ائوىدير و “پنجره کاغازى” (قيريلاندا چيريش له پنجره يه ياپيشديريلان قزئت و يا سامان کاغازى)، بئينونده قازيلار و سونرا بؤيوک ننه هامینی حیه ط قاپیسیندان ائشیگه چیخاریر و آت اورادا قالیر. بؤیوک ننه هامينى قونشولارلا بيرليکده آشاغييا، اوتوز- قيرخ آياقلى چشمهنين ايچريسينه آپاريب قاپينى داليدان باغلار و آتى، تبريزين ايکينجى دونيا ساواشىنين گؤى گورولتوسونو تک باشينا ائشيتمگه بوراخير.

سونرا سوسقونلوقدور. آنبار قاپيسينى آچارلار و هامى ائشيگه چيخار، سونرالار مکزيکلى “ريوراى” ين تابلولارينى گؤردوکده، کيتابلاردا، اروپا و آمريکا موزهلرينده، يئنيدن يادووا دوشر، چونکو سنين آتان و او بيری آتالار، بير به بير، بيربيرنين يانيندا، چوخورون اوستوندن اللرينى داليدان يا قاباقدان حلقهله ییب، سونرالار ايکى نسل ايشچى و آيديننين باشلارينا قويدوقلارى ايشچى کئپى لرله آشاغى يئنهرلر، معلوم اولار “صلح” اولموشدور و هفته لرله سربازلار و افسرلر قاراياخا پالتارلارلا گيزلين يوللاردان قاچيرمیشلار. هامى داما چيخار، يانداکى بؤيوک باغين گؤی اوزونه اوزانان آغ سؤیوت آغاجلارينين داليندان ايرى يئلينکا (روس داشقاسى) لارى چکن اوجا و کؤک ماجار آتلارى گؤرونور. اونلار تبريز داشقالارينين نئچه برابرى ديرلر. بئلهسينه گليرلر، سونرا هامى جسارت ائلهر، سنده اونلارين يانيندا چوخوردان ائشيگه چيخيرسان کى “قاراآغاج” و “منجم” دؤرت يولو آيريجيندا اجنبى قوشونلارينين شهره گيرمهلرينه شاهيد اولاسان. بعضى لرى شهرين اؤز آداملارينا بنزهيرلر، چونکو هله گؤزلرينين رنگلرينين آدينى بيلميرسن، آمما بعضىلرينين اوزو اورگه ياتمايان و شيت دير، مات و حئيران گؤزلرله، بيرآز دا قورخموش، بعضىلرينين قيزيل ديشلرى يوغون بوغلارى آلتيندان پاريلدايار. تانکلار گلير و بو همان مشهور ٢٠ شهريوردير. هامىسينين بير آتاسى وار، گؤزو، قاشى، ساچى و بوغلارى قارادير. عکسينى تام بير احتراملا گتيريرلر و سن، الیندن توتان آتانين اورگىنين سسينى ائشيديرسن، باشيندا کئپى تاماشا ائلير و “کؤهنه حامام کؤهنه تاس”، و قاييديرسان همان ميردهشيرخانا چوخورو و وقف ائوينه، نئچه ايلدن سونرا دؤندوگون کیمی.

سونراکى ايللر هارا گئتسن گينهده اورايا دؤنورسن و حتى ايندى ٧٤- نجى ايلده آنانين اؤلوموندن سونرا دؤنورسن و گؤرورسن کى آتان بير نئچه روس سالداتی ايله وقف حيهطينه گيريب لر و بؤيوک ننه تلهسير کى سنين میتککه نی آنانين شلتهسى و تومانى آلتينا سوخسون و اوستوندن اؤز رنگ روفى گئتميش يلنىنی ده گئيديرسين، چادراسینی دا باشينا اؤرتسون. سالداتلار دالانا يئتيشیب اوتاغا باش وورانا کیمین، بؤيوک ننه آنادان ائله بير بويلو آرواد دوزلتميش کى، حتى لاپ قيرخ ايل آروادسيز قالان ارکک بئله اوزونه باخماغا رغبت ائلهمز. سونرالار سيميشکا چيرتلاديغين زامان او يونولماميش “ماتيشکا” کلمهسينين يادينا دوشرسن و حيهطده آخان چشمهنين سو کاساسينى يادووا سالارسان. آتان او سو کاساسينى او کلمهنى سؤيلهين روس سربازينين الينه وئرر و روسون گولمگى توتار و قيزيل ديشلرى ائشيگه چيخار. آتا، ايگلنميش سويو اونون آغزينين قاباغينا توتار کى ايچسين و ائله گؤسترر کى، مثلا او کلمهنين معناسينى باشا دوشمه ییب. روس سوسيال - دموکراتلارينين معروف “ايسکرا” قزئتى گيزلينجه تبريز يولو ايله روسيهيه گئدرميش، او زمان ستارخان روس قونسولونا دئیهردى من روس پرچمى آلتينا گئتمهرم و يئتدى سگگيز دؤولتين ده ايران پرچمى آلتينا گلمهسينى ايستيرم. تبريز بؤيوک قادينلار و کيشيلر چوخ گؤروبدور آمما ستارخان دان بؤيوگونو گؤرمهييبدیر. مساله بودورکى بير کيشى نين غئيرتى نئجه بير اؤلکهنين بايراغينى ان حساس لحظهده اؤز جانينا و روحونا دولايير. و نييه انسان ستارسيز تبريزين کوچه بازاريندان حتى ذهنينده و خياليندا بئله گئچهبيلمير؟ چوخوردان ائشيگه چيخاندا او طرفيندن مشروطه تاريخىنين بير حيصهسى اولان "ورجى" محلهسينه گئدنده، بو طرفيندن “گجيل قاپيسى” نا گليريک کى بيزيم و بيزدن سونرا کى نسللرده “گجيل دانشگاهى” يندان فارغالتحصيل اولانلار گئرچک تبريزلى ساييليردى. فارغالتحصيل اولدوقدان سونرا، داها هئچ بير دئودن و هئيورهدن قورخماياجاقدير. يئميش، مئيوه، گؤيرتى، خوشکبار ساتانلار بوردادير. قوش ساتانلار، بير ايکى یوخ، اونلارجا قوش ساتان و هميشه ليک قوناقلارى اولان قوشلارى و قوش بازلارى و توک رنگى و قوش سسى و قوشلارين آدى، تصادفى و يوموشاق ايپک کلمهلر و هاميسى اوشاق کيمى و آرواد کيمى. من “آواز کشتگان” رومانينين بعضى صحيفهلرينى يازماق اوچون ايلک اؤزومو بو بويالارا و بو سسلره شاگیردلیق ائله مگه مفتخر ائله دیم، سونرا دوستوم “مجيد سيفالدينى” دن کؤمک ايسته ديم. “گجيل”ين يايقين بير ويرانليق ايگى وار “پدرو پارامائى” و “ماکاندوئى” دا اولان شهرلرين قاريشيغى، آمما ايکىسيندن ده ماراقلى. ايگيدلرى هاميسى “بورخئس”ينکيلرکيمى. انحرافلار، عشقلر، جنايت و خيانتلر ايله، ديللرده گزن جيب کسمه و شيره چکمه ناغيللارى ايله، عتيقه ماللارى، تازا- کؤهنه خيرت- پيرتلارلا، معرکه توتمالارلا، اوغورلوق ماللارينين آليش- وئريش مرکزينه چئوريلمک ايله و بوتون اعتيادلارلارين سرگیسی اولماق ايله، زامانين و حياتين پارچالانيب بؤلونمهسى فضاسينى دوغرولدوردو. غرايب شئىلر، ائله بولوم سولوم کی، و ائله بير قطّامه مرکزى کى، هئچ بير “آپاردى” نین يازى دیلی و هئچ بیر باشقا یئرین جوواللاغىسىنين ديلى اونون آياغينين توزونا بئله چاتماز. و، کروان سارالاردان ائشيکدهکى بورخئسلرله ياشيد، کروانسارالار ان قوجا هشترخانلارى ايله، قارماشيق و هيجانلى بير فضا ، کئفلى لرين و لوتولارين پاتوغو و بير گون اللرينه دوو دوشمگی گؤزلهین اوتورموش و يا آياق اوسته دؤوره گؤرن لوتو بئچهلر، و هامى يابى اوولاماق داليندا- باخماياراق کى، درس اوخوموش و شهرلى دير، يوخسا کندلى و سرباز، يئرلى دير يوخسا يابانجى.

فيکيرلشين کى، تربیت خیابانیندا “پرورش” مدرسهسينه گئتمک اوچون، او میرده شیرخانادان گلن مدرسه اوشاغى گرک بو ييغيندان کئچهایدى. “پرورش” ده هامى ترتميز ايدى. بيز اونلارين ايچينه قاريشيب عذاب چکرديک. علتی بوایدی کی بيزى “حاج محمد على بادامچى” نين اوغلو بو مدرسهيه گؤندرميشدى. او بير طرفدن آتاميزين پوللو تانيشى و بير طرفدن ده “خيابانى” نين ان ياخين يولداشى ايدى و سن ميردهشيرخانا چوخورونون کرتنکله سی ايندى اوستاندارين اوغلو، لشگر فرماندهىنين اوغلو، دادگسترى رئيسى نين اوغلو و شهربانى رئيسى نين اوغلو و او بيرى دؤولتلى اوشاقلارلا بير کلاسدا ايدين. معلملر ده دؤولتلى اوشاقلارى دا سنى ووراردى و سن ده اونلارى ووراردون. البته پيس يئرده دئیيلدى.

چوخوردان پرورشه، پاريزدن پاريسه کيمى ايدى. سرمايهيه قارشى کينه دويغوسو نه مارکس، انگلس و لنينى اوخوماقلا ويجودا گلميش ايدى، نه ده مالکوم ايکس و کاسترونون، چه گوارانين ميراثى ايدى. بونلارى اوخودوقدان سونرا آنلايا بيليرسن کى او مدرسهنين محصولو ايدى. ساعات اون ايکى ده سورعتله بازارين آراسيندان، آتانین اورادا حاجى قناداننين کرخاناسيندا چاى لارى الهيیب چکیب، پاکاتلادیغی تيمچه لرين بيرينه گئدرديک. تازادان مدرسه يه دؤنردين و ساعات دؤردده گينه ده او تيمچه يه يا دا بير باشقا تيمچهيه گئدردين. منيم بازاردان تجروبهم او ايللره قاييدیر و اورانين مختلف يئرلرينده ايشله ديگيم اوچون، امگين و دانيشماق سنتىنين روحونو دويماقلا، آليم ساتيما، آليش وئريشه، تيجارت و بورژوازىيه يارانان کينهم، ائله او “امير” بازارى آغزيندان “قورو چاى” قيراغى آراسيندا ويجودا گليب و منده قالدی. ماراقلى بير بازارايدى آمما منيم کيمين تازا گنجين بوتون اويون ساعاتينى تاب ائديلمز بير شکنجه ايله مندن آلاردى. آمما گئرچک بودور کى آدام آخماق اولماليدیر کى، هميشهليک بازاردا قالسين. هامى گئچميشدى من ده گرک گئچه ايديم.

او عظمتلى و قارماشيق يئردن “مارکوپولو”، “حمداله مستوفى”، “تاورنيه”، “شاردن”، “يسوعى” کشيشلرى و فرانسهلى “مسيو فلاندن” و روسلار، “خاطرات و خطرات” ى يازان هدايت، انگليسلر، آمريکانين نظامى مستشارلارى گئچميشديلر. اونلارجا، داريسقال کوچهلرين گيزلين قارانليق و اگرى بویرو باجاسيندان بازارا گيريب چيخماق اولاردی. عزادارلیق گونلرى بازارين ان قالاباليق گونلرى ايدى و من بؤيوک جماعتلرين توپلوجا حالتىنى و داورانيشينى ايلک دفعه او اوجا تاوانلى فرشچى تيمچهلرينده گؤردوم، زنجير، گؤزياشى، لوت و قيزارميش ائرکک سينهلرى، تبريز و خوى قالىلارينين بئش، يئددى و دوققوز باليق متنلرى ايله قارشيليقلى بير اونسيت و اویومدا گؤرونوردو. گؤز ايشلهديکجه ديرنن گؤزلر ايله يورولماز نفس آلمالار ايدى. سونرالار جلال آلاحمدين “خسى در ميقات” داکى “صفا” و “مروه” بؤلومونو اوخودوقدا يازى منجه گؤزل ايدى، آنجاق، غريبه دئیيلدى، چونکو او گؤزلرى اوندان قاباق اؤز گؤزومله او اوجا تاوانلارین آلتيندا گؤرموشدوم. يولون قيليغينى ياخشى تاپميشديم، “امير بازارى”، “دلله زن” و “صفى” بازاريندان “جومعه مسجيد”ين اطرافيندان اؤزومو نئجه تئز ايش يئرينه و يا “پرورش” و سونرادان “لقمان” مدرسهسينه تئز يئتيشمگى اؤيرنميشديم.

يازيبلارکى شرق بازارينين هاواسى بوغونوقدور. آمما گرک اوردا ايشلهيهسن کى، گؤرسن خفه نه دئمک! بو بازارين روحونو بيلمهميشدن، شرقين روحونو يازا بيلمهسن. لقمان مدرسهسى بازارا ياخين ايدى. اوستاندارى مئيدانىنين او بيرى طرفينده ايدى. ١٣٢٥ ده هله لقمان مدرسهسى دئییلدى، بير سفر بوتون مدرسه اوشاقلارينى پيشه وری نى گؤرمک اوچون اوستاندارليغا آپارديلار. لقمانين آخر ايللرينده و “فردوسى”دا اوخوياندا بازارا تکجه آليش وئريش اوچون گئدردين چونکو آرتيق آتا بازاردا ايشله ميردى.

قاباقکى ايللرده چوخوردان ائشيگه گلديگينده گجيلدن گئچيب اوسته يئتيشنده “ديکباشى” ينا چاتاردين سونرا صفى بازارينا گيريب و يا آشاغى گئديب سعدى مدرسهسىنين قاباغيندان گئچردين يا دا “پوستخانا ” کوچهسينه گئدردين کى، بير طرفى ده “تيمسار مهرداد” ين ائوى اولان کوچهيه يئتيشردى. اگر داها قاباغا گئديب ساغ طرفه دؤنسهايدين “نالچرهلر”ه چيخاردين و دوز گئتسهیدین “پاساژ” ايدى و سونرا “پهلوى” خیابانى. ٢٥-١٣٢٤ ده آسفالت اولدوغو اوچون آسفالتین تورکوسو “قيرقوم” آدى اوستونده قالدى. اگر “سعدى” مدرسه سىنين يانيندان گئچسهايدين “تربيت” ده ايدين اگر دوز گئتسهايدين گينه “پهلوى”يه چاتاردين ، سول طرفده ” شهردارى مئيدانى” يا “ساعات قاباغى” ايدى کى سن اوشاقليقدا و جاوانليقدا اورايا اعداملارى تاماشا ائتمگه گئدردين. شاه دا تبريزه گلنده “شهردارى مئيدان” ينين ايوانيندان اؤزونو تاماشايا قوياردى. اگر ساعات قاباغيندان گونئيه گئتسهيدين پادگانا و اگر شرقه گئتسهيدين تبريزين باشقا بير بؤيوک مدرسه سينه “منصور”آ یئتیشردین، فرج صبا و ساعدى اورادا اوخوموشدولار، آمما ساعات قاباغيندان قوزئى يه سارى گئتسهيدين همان اوستاندارى و ساغدا ايسه دانشسرا ايدى و سونرا “ششگيلان” و “حيدر تکيهسى” بورادا ايدى، حيدر عمواوغلو اوتوروب اورادا قليان چکرميش. تربيتين اوللريندن بازارا گيرسهيدين شيشهگرخانا بازاريندا ايدين کى تبريزين کتابچىلارينين هاميسى ايلکين اورادايدى. “سروش” سنين و قارداشىنين بوتون کتابلارينى همان بادامچىنين اوغلونون تاپشيريغى ايله موفته وئرردى.

بعضاً کتابچيلاردا اوزون صورات و قالين قاشلار آلتيندا بير جوت بؤيوک و جذاب گؤز گؤرردون، “شهريار”ى بورادا يا دا گولوستان باغى گؤلونون باشيندا گؤرردون. اوزو، گؤلون اطرافينداکى شمدانىلارلا گؤلده يانسىياردى. گؤل، اوزمک، شاعیرليک و انتحار اوچون جان وئرردى و سن گؤلون او بير طرفينده اوتوروب گؤز آلتيندان گؤلده ترسه يانسىيان اوزو معکوس شمدانىلار آراسيندا گؤزلردين. و بلکهده دئيهردين کى منيم نوبیتم نه واخت چاتاجاق! شيشهگرخانا بازاريندا شهريار اوتوراراق ال وئرردى و سن امير بازارينا گئدردين يا دا او چيرکين شئرلرله شهربانيه طرف و يا اورايا یئتیشمهمیشدن سولا چؤنوب زرگره بازار و يا باشماقچی بازارا گئدردين کى آخيرى “دلله زن”ه و امير بازارينا چاتاردى. بورادا هامى هاميا طعنه و وراردى و بيردن بير آرواد الينى قالخيزيب فرصتدن استفاده ائدن بير کيشىنين باشينا محکم گوپسهردى و آرديندان هاى - کوى قوپاردى يا دا الده شئى ساتان بير يئرلى ، خارجهلى آرواد - کيشىيه سئرچهنى بويار قناری يئرينه باسماغا اللشدیگی زآمان، قولاق ياتيرداردين گؤرهسن ديللرينى باشا دوشورسن يوخسا يوخ، بيردن گؤرردين ترجومه ائديرسن. بيزيم اوشاقليغيميزدا شهرين دؤردده بيرى بازار ايدى. صنایعلشمه بازار آليش وئريشينى سينمالار و ماغازالارلا بيرليکده شهرخیاوانلارينين مرکزلرينه داشيدى،.

دانشگاها گئتديگينده “شهناز آغزيندا” دورارديق، گؤز تاماشادان دويمازدى. منيم نسلیم بونو ياخشى بيلير. بؤيوک خیاوانلار و گئنيش مئيدانلار سونرالاريندى. دوغرودان مينبيرينجى دفعه اولاراق ششگيلان، سيرخاب، دوهچى، ويجويه، راستا کوچه، میارمیار، منجم، اماميه، طوبائيه، گلستان باغى، شامقازان، ارک قالاسيندان دانيشماغا بير نفر تبريزلى گرکمى؟ کسروى بو مرکزلر و محلهلرده آداملاردان سؤز آچيب و اونلارين عکسلرين چاپ ائلهييب و سونرا رضاخان و محمد رضا شاه دؤورانين عکسلرى گلير و سونرا انقلاب و انقلابدان سونراکى عکس لر. تبريزين هر محلهسى بير تاريخدير، آمما تاريخ اوخويانين، تبريزلىلردن بير غريبه تصورو وار. الينده توفنگ، يا دا فيشنگ قاتارلارى چيگنينده حمايل و يا دار آغاجى باشيندا تک باشينا يا دا توپلوجا. “تاريخ هجده ساله” ياديزا گلير؟

دئديم کى، تاريخ سونرادان ايدى. راستا کوچهيه گئتمگيميز، بونون اوچون ايدى کى آتام هامىنين امينى ايدى، قرارايدى ائو اهلينى حاجى غلامعلىنين ائوينده یئرلشدیرسین. بورادا ايلک دفعه تبريزين تيجارت بورژوازيسى اعيانىنين ایچری حياتينا گؤز آتديم. ايچ ايچه اوچ ائو. آدام دموقراتلارين قورخوسوندان قاچميشدى و آتام بوتون بونلارين گؤزهتچىسى اولموشدو. بؤيوک قارداشیملا نه کئفلر چکديک او ايچ ايچه اولان اوچ حيهطده. بيريسى توووق، خوروز، قوزو و چپيش و تؤوله اوچون، او بيريسى بؤيوک حوووضو، تولومبا سويو و مینلرجه کپهنک، کيسهلرده اوزوم سالخيملارى و آريلار و جوره بهجوره قوشلار. آدام ائله حيس ائديردى کى ملائکهلر بو ائوه گل - گئت اتسهلردى انسانين يئر اوزونه سورگون ائديلمهميشدن قاباق ياشاديغى يئر ائله بوراسى اولاردى. اوچونجوسو آغاجلار و داربستلرله دولو، آمما اوتورمالى ايدى و گئجهلرى شبچرهلر،و ساوادلى قونشونون ائوينده ساوادسيز آتالارا و اوغوللارا تورکجه رستمنامه، اسکندرنامه و مختارنامه اوخویاردی.

گوندوزلرى تبريز اعيانلارينين کوچهسيندن لذت آپارماق و چوخو ایشلهمک اوچون عايلهنين گل - گئدى اولان تاجرلرين ائِولرينى گؤرمک. بيردن حاج غلامعلىنين قاييتماسى همان و بيزيم ميرده شيرخانا چوخورونا دؤنمگيميزهمان. آتامين ايشلرى راست گليب بير آز پول ييغيب ائله همان راستاکوچهنين “سنجران” کويوندا محقر بير ائوِ آلانا دک عؤمور گونوموز بئله کئچيردى. بونا گؤره گنج آتاسينا گؤره اؤزونو بورجلو حيس ائدردى. يئنىجه صادق هدايتى اوخوموش ١٦ ياشلى گنج راستاکوچه بازاريندان شاهدانا آليب جيبينه تؤکر و جيبندن چيخاريب آغزينا آتاردى، گون اورتادان سونرا حاج صمد مغازاسىنين يانيندان شيک گئيينميش سرگردلا بيرليکده فايتوندا اگلشن گؤزل قادينى سئير ائدردى. او بيلميردى کى بير زامان او ايکىسىنين آراسيندا اوتوران بالاجا - مالاجا قيزدان اوچ اوغلو اولاجاق. خيابانى گئنيشلتمگه گؤره ايندى داها راستاکوچهنى و حتى شبسترلى آقا ميرزا کاظم مسجدينى بئله ييخميشلار. سون زامانلاردا نه واخت اورادان گئچسم باشيمين آنجاق ياريسى منیمله اولموشدور.

“ايکى قالا” ائولرينده. دونيانى گزديکده بعضاً ائله فرشلرين اوستونه آَياق قويموشام کى سايىسيز خالا و دائىلاريم ایلمکلرینی سالميشلار. “ايکى قالا” راستاکوچه و ميرده شيرخانا چوخورو آراسيندا، گونئيدن “چوخورلار” و “گجيل” له قونشو، قوزئيدن ايسه “قوروچايا” ياخين. فرش توخويانلارين، تار چالانلارين، ارتحالى ناققاليق و نومايشلرين مرکزى. ايلک آنادان اولمالارين، ايلک بايرآملارين، ايلک اؤلوملرین، ايلک انتظارلى عاشيق گؤزلرين، هاراى تپنلرين، پيچاقلامالارين و افسانهلرين مرکزى. ٦٦ دا “رازهاى سرزمين من” ين چاپيندان سونرا بيريسى آنامين حضوروندا دئدى کى، “ايکى قالا” داکى “نايب محمد” ين اون سککيز اوشاغى “مارکز” ين “صد سال تنهائى” رومانيندان آلينيبدير. من اونون جوملهسينى آناما ترجومه ائلهديم. آنام جواب وئردى: "سن بيخود اون سککيز يازميسان ايگيرمى دؤورد دانا ايديلر". اتهام ووران بيلميردي کى، “رئاليسم جادوئى” دِئییلن بير شئی دن قاباق اوچونجو دونيا مدنييتىنين کوللوگو آرخاسيندا، علمدن قاباق دؤوراندا، گجيلده، گولوستان باغيندا، ايکى قالا و ميردهشيرخانا چوخوروندا، یاشام دوغرودان جادو کيمىايدى. مثلاً بيز صاحبالامر بقعهسينه بونون ايچين گئتمزديک کى گؤرک اورادا نهلر اولوب، و يا تاريخلرده يازيلديغى کيمى اميرکبير زامانيندا بير اينک قصابين اليندن قاچيب بقعهيه پناه آپاريب و آرديندان دا قصاب اؤلوب و اينگى شهر اهاليسى تقديس ائلهييبلر.

يوخ، من بير خاريجهلى سياح دئیيلم کى، بونلارين منه اهميتى اولسون. بقعهنين اطرفينداکى حوجرهلرده يئرلشن مثلاً “قرهسئيد”ه باش وورام، او اؤز خولياسيندا يئرى گؤيو بیری بیرینه توخویاردی، دوغرودان دا خضرنبى، فرويد، يونگ، دوکتور، بيطار، و روح حکيمىنى بديعى شکیلده بيرلشديريردى. و فرشين او خاچ ناققيشى، و يا متنىنين بئش، يئددى، دوققوز و يا اونبير باليغى اورتاسينداکى ماندالا ايله، يئرلى بئش، يئددى، دوققوز، و يا اون بير هئجالى شعرين آراسيندا بير رابیطه وارايدى، کى، اونا بو يانين “سوژه” و او يانين “اوبژه”سى حاکيميتى گئچرلى دئییلدى. نفت صادر ائله مک ايله تبريز فرشى صادر ائله مک آراسيندا اساسلى بير فرق واردير. ايکينجىسى انسانين روحو ناققيشىنين صدور ائتمهسى دير. بئله بير دونيادا وارليق “دکارت” ين اوبژه و سوژهسينه بولونمهييبدير.

آلتميش ياشينداکى خالانين بارماقلارى بونا شاهيددير. اوشاقليقدا آتام، دايىلار و بؤيوک قارداشیملا جومعه مسجيده گئتمک عرب ديلى و يا خط تمرينى اوچون دئییلدى. يئنى يئتمه خوش نويس اولماق ايسته ميردى. خوش نويسليک سونراکى ذهنى ايفاده و سوبژکتيو دير، بلکه “على” نين او اوزون و گؤزل “ى”سى، “ياعلى” مسجيدينده و يا “گؤى مسجيد”ده کى او فيروزه رنگلى حرف لرين ائله بير شنليگى وارايدى کى گؤیله اویوم ايچندهايدى. بئش باليق متنين اورتاسينداکى لؤوح کيمى. ائله همان جومعه مسجيدين آردينجا “رازهاى سرزمين من” ده کى حسين ميرزانى بوراخديم باشينى اؤزوندن بير آز ياشلى اولان او کيشىنين چيگنينه قويسون. او آندا اونلارى گيزلين بير بوجاغدان تاماشا ائدن آرواد ايله اونلار آراسيندا بير فاصيله يوخايدى. حاديثهنى فاصيله سيز اؤزونله داشيماق جادو دئمکدير، شهرين انقلابى حرکتلری ده همان او فاصيلهسيزليکده باش وئرردى، تبريز اؤلکهنين ان انقلابى شهرىدير.

تنقيدلى فاصيله داها سونرآلاریندیر. ايستهييرم کى سيزلرى شهرين ان بؤيوک سیمگه سی ايله باشقا بير شکيلده تانيش ائدم. ايلک اولاراق گرک او حاديثهنى اؤزونه مخصوص “ياديرقاما” پروسهسيندن گئچيرم. هر يئرده “ارک”ين عکسينى گؤروبسوز. آتام ايلک عشقيندن دئييردى: "آلوده ايديم، ياواش ياواش بو کوچهدن او کوچهيه گئدرديک. هر شئى ياواش ياواش ايدى، گؤزلر ايرى و آلا ايدى، آلوده ايديم. گئجه گوندوز اؤزو يوخ ايديسه، فيکرى وارايدى. آمما دؤرد آى سونرا بيرى اليمى توتوب فايتونا مينديردى، دوهچىدن “ملى باغا” گئتديک. سونرا پردهنى گؤزومون قاباغيندان قيراغا چکدى. اوبيرى ميزده اوتوروب بير قازاققلا آراق ايچيردى". ائله بیل کی او بؤیوک ارکی باشیما چالدیلار. آتا- آنامين ائولنمهسيندن بير ايل قاباق بو فاجيعه باش وئرميشدى. آتام، ايلک سئوگىسىنين اوغورسوزلوغونو من اون آلتى ياشيندا ايکن منه دانيشدى و بونلا دا من ارک قالاسى ايله تانيش اولدوم. بيرگون، گوناورتادان سونرا ارکه گئتديم. صاف، تميز و بؤيوک ايدى. نئجه اولاردی بورادا بير خيانت اوز وئرسين؟ سونرا تئاترا گئتديم. ائله او گوندن ده تئاترا وورولدوم. اورادا گؤردوگوم تاماشالارى دونيانين هئچ يئرينده گؤرمهديم. تئاتردان چيخيب بيرىيسيندن سوروشدوم ارکين باشينا نئجه چيخا بيلهرم، سئویندیگیمدن نئجه چيخديغيمى بيلمهدن چيخديم. بوتون شهر آياغيمين آلتيندا ايدى.

داغ ايدى، قيزيل کؤکسوندهکى گون ايشيغىنين پاريلتيسى ايله ، و او يوخاريدا “عون ابن على” مسجيدى کى خالق اونا “ائينالى” يا “آينالى” دئيير. اؤزومده بير غريب”تولازلانميشليق” حيس ائلهديم. ايللر سونرا بيلميرم نيه “آواز کشتگان” دا گؤزل و دلى “ماهنى” نى ارکین باشيندان آشاغى آتديم. سونرالار “شهرهاى نامرئى” کتابينى اوخودوغوم زامان - دونيا و غئيردونيا شهرلرينين باره سينده اولان ان گؤزل و رؤيالى بير کتابدير و ايکى بؤيوک رؤياچى بيرى “مارکوپولو” و اوبيرى “قوبيلاى قاآن” ديليندن يازيليبدير، آغلاماغيم توتدو، چونکو يازانىنين “ايتالوکالوينو”نون روحونو عليشاه ارکین نین آلتيندا قويلاميشلار. منيم نظريمه او فقط قازان خانين وزيرى و قوبيلاى قاآنين تانيشى “تاجالدين عليشاه” ين ارکىنى گؤردوکدن سونرا، و شايد آشاغيدا نقل ائده جگيم بو خبرى ائشيدمکله يئر آلتى شهرلرينين رؤياسينى او ايکى افسانهلى رؤياچىنين اوزون مشافهه سينده يازميشدير: ارکين آلتيندا اوچ اوزون نقب قازميشلار، بيريسى شرقه سارى گئدر کى، “باغمئشه” دير و شهرين قديم باغ و عمارتلريندهندير، او بيرى “شام قازان”آ گئدرکى، ييخيليب داغيلميش بير قالادير، و قازان خان اونو دوزلتميش و ايندى فقط محلهسىنين آدى قاليبدير، اوچونجوسو بازارين اورتاسيندان و يئرين آلتيندان گئچر، حتى بازارين يوخاريسى “مئيدان چايى”ندا بئله اوزه چيخماز، دوام ائديب “آجى چاى”ين آلتيندان بئله گئچر و بوگون بير پادگان اولان بير يئرده ائشيگه چيخار.

شهرين آلتيندا بير شهر بو نقب ايله جانلانير کى، اگر بير دوشمن ائشیکدن هجوما گئچسه قوشون يئر آلتيندان گئچیب اوچ طرفدن چیخاراق قفيلدن وورسون. يئرآلتى شهريسى اولمايان، هئچ بیر قدیم شهر اولماییبدیر. تهران دا بير باشقا نمونه دير. تبريزله ايلگيلى بلکه بو بير افسانهدن باشقا بير شئى دئییل و بلکه ده او قد ه ر زلزله دن قورتولوب، قديم زامانلاردان، هارون الرشيدين خاتونو اولان زوبئيده زامانيندان - دئيرلرکى شهرين بير نئچه محتمل دوزلدنلریندن بيرىايميش - ١٣١٣ دک يعنى منيم آنادان اولدوغومدان بير ايل قاباق، زلزله شهرى تيترتميش و اونا مطلق ییخیم درجه ده بير خسارت يئترميشدير. آمما بو افسانه بير طرفدن ده خالقين اورتاق گیزلی بیلینجينى ده گؤسترير، اؤز حياتينى قوروماق اوچون حتى اؤز شهرلرينين درينليک لرينى ده، اؤز اورتاق گیزلی بیلینج لرى کيمى شکیللندیرمیشلر. و او بيرى طرفدن ائله بيل کى يئرين آلتيندان اؤزلرينى قوروماق اوچون بير مودافیعه قورخاناسى چاغيريرلار تا روح و جانلارينين ساغليغينى ضمانت ائتميش اولسونلار. بئله دير “داوريژ” - “تاوريز” -”توريز” - “نوريز” - “نوريز- نورژ” - “دوروژ” و “تربيز” و بير يئرده اوخودوم کى تبريزين لاتين و يونانجاسى “Taurus ” و عرب جه سى “ثور” دور. (2)

تقريباً ٦٦١- اینجى ايل، تبريزين ان بؤيوک کولتورل شخصيتينين اؤلوم گونودور. يئددى يوز ايل قاباق تحريک ائديلميش عوام جاماعت ييغينى اونا قارشی عصيان ائتدى، چونکو او روم، بلخ و قونيه مولاناسىنين روحونو اؤز آدينا مصادره ائتميشايدى. بيز هر زامان بئله ظن ائتميشدیک کی بير شهرين اهالىسينه اهانت ائتمک فرنگستاندان گلن سوقات، میللیتچیلیق،عيرق و قووم ايله رابیطهلى بير عصبيتدير و يئنى چاغلاردا دوغان بير عيرقچیلیقدیر. آمما گؤرونن او جور دئییل. بيلميرم شمس و مولوى چاغينداکى جاهيل و خبرسيزلر مولوىنين دئديگى “انوار حق” اولان شمسه نه ائله ميشلرکى او اؤز مقالهلرينده بو شکيلده درددن قيشقيرير: "او اؤز ائششکلیگیندن دئمیشدیرکی تبريزلىلر ائششک دير. او نه گؤروبدور؟ گؤرمهمیشدن، خبرى اولمادان نئجه بو سؤزو دئيير؟ اوردا ائله آداملار واردير کى، من اونلارين لاپ آزى اولانییام کى، دنيز منى ائشيگه آتيبدير، نئجه کى چؤرچؤپ دنيزدن بير بوجاغا آتيلار. من بئلهيم، گؤر اونلار نئجهديرلر"! (3)

******************

١- بالاجا دگيشديرمه لرله بو قلم دن اولان “رازهاى سرزمين من” کتابيندان آلينميشدير( تهران، مغان نشرى، ١٣٦٦نجى ايل)، ص. ١٢٦٤.
٢- دهخدا لغت نامه سى، بئش نجى جيلد، ص. ٦٤ : "گاو نر، بَقَر، گاو فلک - گاو گردون. یکی از صور دوازده گانهى منطقه البروج ميان حمل و جوزا و آن چون نيم گاوى تخيل شده که روى سوى مشرق و پشت به مغرب دارد و يکصد ستاره بر آن رصد کردهاند و ثريا و عين اثور در اين صورت باشد و بودن آفتاب در اين برج باردى بهشت (نيسان سريانى) باشد".

٣- تبريزلى شمس الدين محمد، تبريزلى شمس ين مقالهلرى، تصحيح و تعليق موحد محمد على ( خوارزمى تهران، ١٣٦٩ نجى ايل)، ايکينجى دفتر، ص. ٤٣

* اصل نوشته دکتر براهنی: "تبریز بعد از دور دنیا" اولین بار در نشریه "شهروند" شماره 291 (14 فوریه 1997) به زبان فارسی چاپ شد. ترجمه ترکی آذربایجانی آن در همان سال در برخی از نشریات و سایت های آذربایجانی انتشار یافت. ترجمه فوق با بازبینی و تصحیح برخی از نارسائی های قبلی برای نشر دوباره آماده گردیده است.