شمس سايتيندان:

ميرزا حسن رشديه و ادبيات كودك ايران

عبدالحسين ناهيدي أذر

حاجي ميرزاحسن رشديه فرزند ملامهديحدود 157 سال پيش (1267 ه.ق) دركويچرنداب تبريزپابه دنياگذاشت. ملامهديازفضلاي خوشنام تبريزبود.وي علاوه برزبانمادري، زبانهاي فارسي و عربي رابه خوبيميدانست. حسن نوجوان در تبريز به مكتبرفت و خواندن ونوشتن رافراگرفت.سپستصميم گرفت براي ادامة تحصيل به شهرنجف اشرف برود و در حوزة علميه آن جانامنويسي كند. دراين روزها اتفاقا" شمارهاي ازروزنامة اختر بهدستش رسيد. مطالعة اينروزنامه تصميم او را عوض كرد. اختر به همتتبريزيان رانده از ستم در استانبول زير چاپميرفت وپنهاني درايران انتشار مييافت.دراين روزنانه آمده بود كه در كشورهاي خارجاز هر هزار نفر،ده نفر بي سواد ميباشد. ولي درايران از هر هزار نفر،مشكل بتوان ده نفر باسوادپيدا كرد.اختر علت اين معضل بزرگ واجتماعي را به درستي غلط بودن روش تدريسدرايران و سختي فرا گرفتن زبان فارسيبررسي كرده بود.

اين مطلب در انديشة حسن اثر عميقيگذاشت.وي براي ياد گرفتن روش نوينآموزش وپرورش و مبارزه با جهل وبيسواديعازم بيروت شد.دو سال در دارالمعلمين آنجادرس خواند.سپس به استامبول رفت،بعدا"روانه مصر شد.نتيجة اين سفرها ودانشاندوزيها،اختراع الفباي صوتي بود كهبزرگترين خدمت رشديه به عالم فرهنگ ودانش كشور به حساب ميآيد. سرانجام رشديهپس از آشنايي با رمز اصول نوين تدريس بهايران رفت و در سال 1301 هجري قمريدرآنجا اولين دبستان رابه سبك نوين دايركرد.و كتاب درسياي نيز براي كودكان اولدبستان به نام «وطن ديلي» تأليف كرد ومسلمان زادگان آن ديار را تعليم داد. كودكان باياد گرفتن روش جديد ـ الفباي صوتي ـ درعرض 60 ساعت به سهولت خواندن و نوشتنراياد گرفتند.قبل از اختراع اين روش توسطرشديه درمكتب خانههاي قديم، بچهها پس ازسالهاتحصيل وتحمل شكنجههاي فراوان بهسختي ميتوانستند خواندن ونوشتن رابياموزند. دبستان رشديه و روش جديد تعليم وتربيت او با استقبال پر شور مسلمانان ايروانروبرو شد و روز به تعداد دانش آموزاناشاضافه شد.كتاب درسي «وطن ديلي»تا سال1918ميلادي ـ سال اشغال آذربايجان شماليومناطق هم جوار به وسيلة بلشويكها وپايمالشدن استقلال آنها كماكان كتاب درسي دانشآموزان كلاس اول سرزمين تركستان وقفقازبشمار ميآمد. ميرزا حسن رشديه پس از چهارسال تديس در ايروان،به تبريز باز گشت و درسال 1305ه. ق نخستين دبستان را با اصولنوين در كوي قديمي ششكلان ـمسجد مصباحالملك ـ داير كرد. در اين جا نيز رشديهتوانست كودكان را در 60 ساعت خواندنونوشتن بياموزد. سهولت با سواد شدن كودكانتبريزي موجب تعجب وتشكر فراوان مردمتبريز شد. فرهنگ دوستان وروشنفكران دوررشديه جمع شدند. دوباره علم ودانش رونقگرفت. نام رشديه زبانزد خاص و عام شد.افتتاح مدارس جديد واستقبال شورانگيز مردمتبريز از روش نوين سواد آموزي با واكنششديد واپسگرايان وصاحبان مكتب خانههايقديمي روبرو شد.آنها شايعات بي اساسي به نامرشديه ودبستان او سر زبانها انداختند.ازجملة شايعات اين بود كه گفته ميشد :رشديهبه بهانة افتتاح مدارس جديد قصد دارد كودكانمسلمان را از دين خارج كند.دليل شان هم اينبود كه ميگفتند:رشديه مانند كليسا درمدرسهخود ناقوس (زنگ) به صدا درميآورد.رشديهبراي خنثي كردن اين شايعه مجبور شد زنگزدن را در مدرسه موقوف كند. در عوض يكياز دانش آموزان هنگام رفتن بچهها به كلاسها،بالاي صندلي ميرفت و به آواز بلند اين شعر راكه سرودة خود رشديه بود، ميخواند.

هر آنكو پي علم ودانائي است

بداند كه وقت صف آرائي است

و در وقت سياحت نيز اين شعر خواندهميشد

الا اي غزالان دشت ذكاوت

به بيرون رويد از براي سياحت

 ولي كوته نظران خشك مغز دست از فتنهانگيزي  خود بر نداشتند.آنان كساني را كهفرزندان خود را به مدرسة رشديه ميفرستادندتا تحصيل كنند،بيدين وكافر خواندند ووقيحانه مردم تبريز راموعظ ميكردند كه درجوار سه نوع مكان منزل نخريد وسكنينگزينند:اول ميخانه،دوم روسپي خانه،سوممعلم خانه (دبستان) سرانجام شديه را تكفيركردند و فتواي انهدام مدارس جديد صادر شد.عده اي از اجامر واوباش با چوب وچماق بهمدرسة رشديه هجوم آوردند.اسباب واثاثيةآنجا را شكستند. عدهاي از دانش آموزانزخمي و چند نفر ديگر زير دست و پا كشتهشدند وبعد از اين واقع رشديه ماندن در تبريزرابه صلاح نميبيند وموقتا"شب هنگام تبريزرا ترك ميكند ولي او نهال فرهنگ نوين راكاشته بود.نمك سود كردن و سوزاندن ريشةاين نهال غير ممكن بود.رشديه 97 سال زندگيكرد وشصت سال عمر پر بركت خود را وقففرزندان اين آب وخاك وسعادت بهروزي مردمخود كرد. او در واپسين روزهاي زندگي اشوصيت كرد: «مرادر جلوي در مدرسه اي بهخاك بسپاريد تادانش آموزان هنگام رفتن بهمدرسه وبرگشتن ازآنجا قدم روي قبر منبگذارند و روانمرا شاد كنند» .مرگ رشديه 19آذر ماه 1323 شمسي اتفاق افتاد.آرامگاهشدر گورستان «نور»قم قرار دارد.روان شادرشديه علاوه بر اين كه پدر فرهنگ نوينوبنيانگذار مدارس به سبك جديد (امروزي)درايران ميباشد، وي نخستين كسي است كه دركشوربراي كودكان شعر سروده است.مداركيكه در تأييد اين موضوع ميتوان ارائهداد،اشعار مندرج در كتب درسي او وابياتيچند چاپ شده در كتاب تاريخ فرهنگآذربايجان تأليف شادروان حسين اميد(جلد1،ص 51) ميباشد.در ذيل اين نمونهها راميآوريم :

باغ وبهشت ما همه گلزار مكتب است

بر قلب ما سرور ز ديدار مكتب است

اين مكتب سعيد كه رشديه نام اوست

دارالفضايل است در انظار مكتب است

بر ناز نعمت دوجهان سر نياورد

از جان ودل هر آنكه خريدار مكتب است

هر روز جوي علم به بستان قلب ما

 جاري ز چشمه سار گهربار مكتب است

يا رب به لطف و مرحمت خود نظر نما

بر حال آن كسي كه پرستار مكتب است

رشديهنين درس كتابين دان نمونهلر

بير آصلان ايله ايكي اكوز:

بير آصلان بير اوتلاقدا ايكي اكوزه راستگلدي و اونلاري توتوپ يمك اوچون هجومايله دي.اكوزلر باش باشا وئيب بوينوزلاريايله آصلانا مقابله اله ديلر. آصلان بونلارينرفاقتيني  گؤروب مكر وحيله دن سواي بيرچارهبيلمهدي.اكوزلردن بيرينه ياناشيب دهدي:يولداشيندان آيريليب اوني تك و تنها قويساناصلا"سنين لهايشيم اولماز.

يكه باش اكوز آصلانين وئرديي وعدهلرهآلدانيب كومهيين دن آيريلدي. در حال اواكوزي وسونرااونون يولداشي ني ييرتيب يدي...

اخماق اكوز وحيله كار شير

بير چمن زار،بير گؤزل اوتلاق

اولموش ايدي ايكي اكوزه ياتاق

اوتلاماق ايسته سه، اوتي وار بول.

ايچمك ايسترسه سويانين دابول. 

آصلان اولدي بو حالدان آگاه

ايسته دي اولسون اونلارا همراه.

يعني اوتلاق دامقام انتسين.

وئرمهديلر اكوزلر اوناماجال

اتفاق ائتديلر اولوب هم حال

شير حمله ائدنده شب يا روز.

گوستردي اونلاراونابوينوز.

شير گؤردي كي اولماييرچاره

حيلهيه ئوز چه ويدي بيچاره.

يانلاييب اونلارين بيريني ياواش

ده دي:بنداولمايولداشا،قارداش

اوتلا صحرائي گزگيلن تنها

سنه مندن اولور حمايتها

اثر ائتدي اكوزه شي سؤزي

ياغلي سؤزلر آخدي ميل گوزو

الدي بو سؤزله ياردان تنها

ائتمه دي ميل يولداشا اصلا"

شير جور ياري ايله دي اغيار

تك به تك ائتدي اونلاري مردار

قصه دن حصه :

بودو مقصود قصه دن حصه

متفق قوم چكمه دي غصه

مارال

مارال بيري سو ايچمك ايچون بيربولاغ

اوستونه گلدي.ايچديگي سو ايچين ده ئوز صورتيني وعكسي ني گؤروب آياق لارينين غايت اينجه ونازك ليگين دن چوخ قملي

اولدي. سونرا بوينوزلارنين بويوك اولدوغويگؤروب سويندي. بو دمده بير نئچه اوچونوناونون اوستونه هجوم ايله دي يي ني

گؤروب درحال قاچماغا باشلادي. .اوچولاراونونآرخاسين جا دوشوب بير مدت صحراوبياباني دولانديلارسادا اله گتيره بيلمه ديلر.نااميد قالديلار.

بو اثناده مارالين يولي بير قالين مشهيه وآغاج ليغا دوشوب،شاخهلي ـ بوداقلي اولانبويوك بوينوز لاري كول كوسا بند اولوب قالديونه قدر چابالاييب وروشدوسا،ينه خلاص اولابيلمه دي.اوجولار بو حالي گوروب يويوردولرمارالي توتوب تلف ائتديلر. يازيق مارال جانوئردي سيرادابوينوزلاري ايله اياق لاري نيخاطرينه ساليب دئدي كي:حقارت گؤزي ايلهباخيب قمگين اولدوغوم اياق لاريم منيصحراده دشمن اليندن قورتاردي.لاكن ممنونومسرور اولدوغوم بوينوزلاريم هلاكيمه سبباولدي.

مارالين آيري قيچ لاري و گوزل بوينوزلاري

سوساميش دي مارال بير چولده

آختاريب تاپدي سويي بير گلده

دوم دوري آينا تك ايدي سو،

عكسي ني آلدي توتدي رييي بري

گؤردي بوينوزلارين بوداق بوداق،

شاداولوب آتدي بير ايكي شيلاق.

اول زامان بير ده باخدي اول سويا،

قيچ لارين گؤردي بنزهيير مويا.

گؤرجك آنيآتدي بير نئچه واز،

قوش كيمي اوچدي ايله دي پرواز.

اوچودا بير كمين دهايدي نهان

ايله ميشدي مارالي صيده نشان.

هر قدر ووردي اوچي مهميز آتا

 اولماديحدي آتين اونا چاتا.

قورخارايدي قيليرديانديشه

قارشيدا گؤردي گل لي بير بيشه

بودوملجه ده دي بودورمأوا

قاچاراق گؤدي اونابي پروا

آتماميش دي اوراداايكي قدم

بوينوزونتوتدي بير آغاج محكم

هر طرف دوندي،چكدي آه وفغان

آخدي بوينوزلارين ديبيندنقان

غمله نيب آه اديب چكيب فرياد

 آغلاديتايتيش دي بير صياد

بيرده گؤدي گليب چاتيبصياد،

ائده جك جسم وجانين بر باد.

سستاولوب قالدي،آه و واسالدي

بوينوزون،قيچلارين يادا سالدي

ده دي غمگين ائدن مني قيچلار

 درد وئريب حزنوم آرتيران قيچ لار.

اولديصحراده جسم وجانه فتاد

 قويمادي اونلارياولا بر باد.

شاد اولوب فخر قيلديغيمبوينوز.

جانيمي حزدن چويردي يوز

 يعني بندائتدي چكدي داره مني

قصه دن 

رسم دي بو جهان دا كيم آخماق

.حقي ناحقگؤدي،ناحقي حاقا.