وارليق درگيسی – يای و پاييز 1376

شاعيرلريميز بيزی و ديليميزی نئجه آدلانديريرلار؟

محمد رضا هئيت

آنا ديليميزين آدىنين نه اولدوغو الينه کی، خلقيميزين اکقريتى اوچون خصوصن اويدورولموش تاريخ کيتابلارينى اوخومايان، داها دوغروسو، اوخوماغا قادير اولمايان خلق کوتلهسى اوچون بللى دير. خلقيميز، عصيرلر دير کی، اؤزونو تورک و ديلينى ده تورکى (تورکجه) آدلانديرير و هر زامان و هر يئرده اونو جسارتله ديله گتيرير. آنجاق تاسوفلر اولسون کى، بو گون، آنا ديليميز ايستر قوزئى آذربايجاندا، ايسترسه ده ايراندا موختليف آدلارلا ايفاده اولونور و هر کس اؤزو سليقهسينه گؤره اونا آد وئرير. بو اويدورما جريان 1936ن جى ايلده استالينين گؤستريشى ايله باشلاندى. استالين، موسلمان تورک خلقلرينى بيرن بيريندن آييرماق و اونلارين کئچميشلرينه اولان باغلارينى قيرماق نيتى ايله سوويئتلر بيرليگينده تورک آدینين سيلينمهسينى امرائتدى و هر زامان تورکی آدلانان ديليميز، او گوندن برى آذربايجان ديلى اولاراق قئيده آليندی. طبيعى دير کى، استالينين ياراينديغی او دهشتلى وضعيتده بونا آچيقجا اعتيراض ائتمک ايمکانسيزايدی. او دور کى؟ خلق ياواشن ياواش بو اويدورمالارا ايناندى و تورک سؤزو يالنيز تورکيهليلر حقينده ايشلندى و زامانن زامان خلق اؤز تورکلويونو و اصلينده کيمليگينى اونوتدو. تورکلويه قارشى آپاريلان بو تبليغاين او قدر گوجلو تاقير بوراخدى کى، حتا قوزئی آذربايجان موستقيل اولدوقدان سونرا داحى بو مساله چوخلو تارتيشمالارا سبب اولدو و چوزولمهميش بير پروبلم کيمى قالدى. بو جريان آز بير سوره ايچينده ايراندا دا اؤز تاقيرينی گؤستردی. کومونيزمه اويانلار واستالينين آغزيندان چيخانی صيرف حقيقت کيمی قبول ائدنلر «آذربايجانجا» سؤزونو «تورکجه»يه ترجيح ائتديلر و يازيلاريندا تورک سؤزونو ايشلتمکدن چکينديلر. آنجاق بونلارا باخماياراق «تورک» (تورکى) سؤزو خلقين دانيشيق ديلينده اؤز حياينينا داوام ائتدى. طبيعى دير کی، بو مساله عيرقچى پهلوی رژيمىنين خوشونا گلميردی. اودور کى، سوويئتلرده آپاريلان و اؤز فيکيرلرينجه اوغورلو ساييلان سياست ايراندا دا پهلويلر طرفيندن تطبيق ائديلدی و«سيز تورک دئييلسينيز، سيزه بو ديلی موغوللار زوراکيليقلا قبول ائتديرميشلر»ن دئيه خلقيميزی مانقورتلاشديرماغا قالخديلار. بو سيرادا کسروىنين اويدوردوغو قوندارما «آذرى» سؤزو اونلارين ايشينى آسانلاشديردى و بئلهليکله ايراندا دا بو جريان سورعتلندى و بير سيرا غافيل اينسان اونا قوشولدو. يوخاريدا قيساجا ايضاح ائتديگيميز بو «آد قويما» سؤز يوخ کى، علمى دئييل، سياسى گؤروشلرين سونوجو اولموشدور. آنجاق شوکورلر اولسولون کى، ايراند اسلامى اينقيللابين غلبهسى و او تايدا، قوزئى آذربايجانين کوومونيزم و روس امپراينورلوغوندان قوپوب موستقيلليگه قوووشماسى بو مسالهنين سياستدن اوزاق، علمى شکيلده حل ائديلمهسينه الوئريشلی شرايط ياراينميشدير.

شوبههسيزديليميزين آذربايجانجا، آذرى، آذربايجان ديلی و ...کيمی موختليف آدلارلا آدلانماسی ديليميزی سئونلری راحاينسيز ائتمکده دير و بو مسالهنين تئزليکله حل ائديلمهسى ان واجيب مسالهلردن ساييلير. «وارليق» درگيسينده 3 باشقا ساحهلرده اولدوغو کيمی بو ساحهده ده جيدی آدنيملار اينيلاراق ديليميزين آدینين تقبيت ائديدمهسى اوغروندا چاليشيلميش و درج ائديلن علمى مقالهلرله بو مساله دوزگون شکيلده آراشديريلميشدير.(١) بيز بورادا همين آراشديرمالرين دوامی اولاراق مسالهنی باشقا يؤندن اله آليب گنجهلی نيظاميدان باشلاياراق شهريارا قدر کی بير چوخ بؤيوک شاعيرلرين اثرلريندن اؤرنکلر وئرمکله ديليميزين آدینين نه اولدوغونو اونلارين ديلی ايله آچيقلاماغا چاليشاجاغيق.

١-گنجهلی نيظامی:

اثرلرينى فارسجا يازديغينا باخماياراق، گنجهلی نيظامى، تورک سؤزونو نيظامى حقيقى معناسيندا، ايسترسه ده موثين مجازی معنالاردا ان چوخ ايشلهدن شاعيرلردن دير. ا و بوتون اثرلرينده تورکلويونو آچيقجا سؤيلهميش و اونونلا هر زامان اؤيونموشدور. الينه، نيظامىنين ياشاديغى دؤورو و موحيطى نظره آلساق بو مساله داها بؤيوک اهميت کسب ائدر. بيلينديگى کيمى نظامى بير طرفدن اؤزونو خلقه و اونون ديلينه ياخينلاشديرماق ايسته سه ده باشقا طرفدن يعنى حاکيم طينه طرفيندن تورکجه يازماقدان چکينديريلميشدير و بو مساله شاعيرين «لئيلى و مجنون» اثرينده شيروانشاهين ديليندن آشاغيداکى کيمى اؤز عکسينى تاپميشدير:

در زيور پارسى و تازى

اين تازه عروس را طرازی

ترکى صفت وفاى ما نيست

ترکانه صفت سزاى ما نيست

عئينى زاماندا، نيظامى تورک ديلينه لاييقينجه دگر وئرمهين موحيطيندن ده شيکايت ائدير:

ترکى را در اين حبش نخرند

لاجرم دوغبای خوش نخورند

(تورکجهمى بو حبشليکده آلان يوخ

دوغغبانى بير يئمک دئيه سايان يوخ) ٢

نيظامى اثرلرینين موثين قهرمانلارىنين تورک اولدغوونو چئشيدلى يوللارلا گؤسترمکده دير. م. ا. رسولزاده يازير کى: «حتا هفت پيکر منظومهسىنين فانتزی باخيمدان ان پارلاغى اولان قارا کؤشک پرنسسىنين حکايهسينده کى نارين ويجودلو تورک کراليچهسىنين آدی بنله «تورکنا ز» د ير:

گفت، من ترک نازنين اندام

از پدر ترکناز دارم نام ٣

«مخزن لاسرار» اثرينده، شاعير، تورکلويو گويلره قالديراراق، تورکلری عدالتلی اينسانلار کيمى تصو ير ائدير:

دولت ترکان چو بلندى گرفت

مملکت از داد پسندی گرفت

چونکه تو بيدادگرى پرورى

ترک نهاى هندوى غارتگرى

«ايسکندر نامه» اثرينده ده تورکلرين آدى فخرله چکيلمکده دير:

ز کوه خزر تا به درياى چين

همه ترک بر ترک بينم زمين

همين اثرده، شاعير، روسلارا اولان نيفرتينى بيلديرمکده، يئنه ده تورکلوک قووهسيندن فايدالانير:

ز پيکان ترکان اين مرحله

توان ريخت بر پاى روس آبله

باشقا يئرده گنجهلى نيظامى، تورک اولدوغونو آچيقجا بيان ائدير:

پدر بر پدر مر مرا ترک بود

به فرزانگى هر يکى گرگ بود ۴

گؤروندويو کيمى بؤيوک شاعيريميز هئچ زامان اؤزونو آذرى و ديلينى آذربايجان ديلى آدلانديرماميش، عکسينه فورصت تاپينجا تورکلويونو قابارتماغا چاليشميشدير. بونلاردان علاوه نيظامى اؤز اثرلرينده تورکجه مفهوملار و آتالار سؤزلريندن ده بول-بول فايدالانميشدير. ۵

م.ا. رسولزاده نيظامييه خيطابن يازديغى قيسا بير شعرينده اونون تورکلويونه ايشاره ائدير. بو شعر رسولزادهنين ده ديليميزين آدينا موناسيينينى گؤسترمک اوچون ديقته لاييقدير:

فارسچيليغى يوخ اونون

تورکلويه چوخ باغليدير

قافقاز دئيه ذؤوق آلار

روسدان جانى داغليدير

گؤزل قادين تيپلرى

يا تورک يا قافقازليدير

شونههسى يوخدور کى، او

بير آدربايجانليدير.

٢- امير عليشير نوايى:

يوخاريدا سؤيلهديگيميز کيمى ايستالينين فرمانى ايله «تورک ديلى» ايفادهسى لهجه آدلاريله عوض ائديلدى و تورکجهيه آذربايجاندا «آذربايجانجا» دئييلديگى کيمى، اؤزبکيستاندا «اؤزبکجه» آد وئريلدى. حالبوکى اوندان اؤنجه اؤزبک ديلى و يا اؤزبکجه ايفادهلرى هئچ بير يئرده ايشلنمهميشدى. اؤزبکلرين (جيغاتايلارين) ان بؤيوک شاعيرظ و عوموميتله تورکلرين ان گؤرکملى ادبى شخصيتى اولان امير عليشير نوايى ده ديليميزين آدى بارهسينده اؤز فيکيرلرينى بيلديرميشدير. او لئيلى و مجنون اثرىنين موقديمهسينده اونون يازيلما سببينى آچيقلارکن دئيير:

چون فارسى اردى نکته شوقى

آزراق ايدى آندا تورک ذوقى

اول تيل بيله نظم بولدى ملفوظ

کيم فارسى آنقلار اولدى محظوظ

من تورکجه باشلابان روايت

قيلديم بو فسانهنى حکايت

کيم شهرتى چون جهانا تولقاى

تورک ائليگه داقى بهره بولقاى

نئچون کى بو گون جهاندا اتراک

کؤپ دور خوش طبع و صافى ادراک ۶

نوائى مشهور «اسد اسکندر» مثنويسينده ده بنله يازير:

سانا آنچا حق لطفى واقع دورور

کی تا تورک الفاظى شايع دورور

بو تيل بيرله تا نظم ارور خلق ايشى

يقين قيلماميش خلق سنديک (سنين تک) کيشى

نوايى «محاکمة اللغتين» اثرىنين موقديمهسينده شاعيرلرين تورکجه يازماقدان چکينديکلرىنين سببينى آختاراراق تورکجهنين سون درجه گؤزل و زنگين بير ديل اولدوغونو ثوبوت ائتمگه چاليشير. آشاغيدا همين موقديمهدن نقل ائدهجگيميز سطيرلردن ده آيدين اولور کى، نو ايى هئج زامان ديلينى جيغاتاى و يا اؤزبک ديلى آدلانديرماميشدير.

«آنا ديليم اوزرينده دوشونمگه باشلاديم. تورکجهنين درينليکلرينه دالينجا گؤزلريمه اون سگگيز مين عالمدن داها يوکسک بير عالم گؤروندو. بو عالمين ناخيشلار، زينتلر ايچريسينده گئنيشلهنن گؤيو، دوققوز گؤيدن داها يوکسک ايدى. اورادا نئچه فضيلتلر، نئچه اوجاليقلار خزينهسينه راست گلديم. بو خزينهنين ا ينحيلرى، اولدوزلارين لعل جواهيرلريندن داها دا پارلاق ايدى. بو عالمين گول باخچالارينا گيرديم. گوللرى فلکين گونشيندن داها پارلاق ايدى. هر طرفينده گؤزله گؤرونمهين، ال چاتمايان داها نه لر واردی، نه لر...

آما بو مخزنين ايلانى قان تؤکن دی و گوللرینين تيکانى سايسيز-حسابسيزدى. بونلاری گؤردوکده دوشوندوم و دئديم کى: دئمک بيزيم تورک شاعيريميز بو قورخولو و تيکاينلی يوللاردان چکينديکلری اوچون تورکجهنى بوراخيب گئتميشلر.

... تورکجهنين فضاسيندا طبيعتينمين آتينى چاپديرديم، خياليمين قوشونو قانادلانديرديم. وجدانيم بو خزينهدن سون درجه قيمتلى داشلار، دگرلى اينحيلر آ لدى. کؤنلوم بو گول باخچاسىنين دورلو چيچکلريندت، اوجسوز-بوجاقسيز، گؤزل قوخولار اييلهدى.

ظن ائديلمهسين کى، منيم تورکجهنى اؤيمم تورک اولدوغومدان و طبيعتيمين سؤزلره تورکجه آليشماسيندان و فارسجانى بيلمهديگيمدن ايرلی گلير. اصلينده فارس ديلينى اؤيرهنمک اوچون هئچ کيمسه منيم قدر غئيرت گؤسترمهميش بو ديلين دورغروسونو و يانليشينى منيم قدر ياخشى اؤيرهنمهميشدير. ٧

٣- محمدفيضولی:

آذربايجانين ان بؤيوک غزل شاعيری اولان فيضولى اصلينده آذربايجان يئرليسى دئييلدير. بيلينديگى کيمى او عراق تورکلريندن اولوب، بايات طايفاسينا منسوب دور. آنجاق هئچ بير شاعير اونون قدر آذربايجانليار اوچون دوغما اولماييب. چونکى فيضولىنين ديلی بيزيم ديليميز و سويو بيزيم سويوموز دور. او، بيزيم ديليميزين شاعيرى دير. او دورکى، فيضولىنين ديليميزين آدينا موناسيبتى خوصوصى اهميته ماليک دير. گؤرهسن فيضولى اؤزونو و ديلينى نه آدلانديريردى؟

اى فيض رسان عرب و تورک و عجم

قيلدين عربى افصح اهل عالم

ائتدين فصحاى عجمى عيسى دم

من «تورک» زباندان التفاين ائيلهمه کم

بو فيضولىنين دوعاسى دير و نئجه ده گؤزل دوعادير!

محمد فيضولى «لئيلى و مجنون» اثرىنين يازيلما سببينى سؤيلرکن بئله دئيير:

لئيلى-مجنوت عجمده چوخدور

اتراکده اول فسانه يوخدور.

باشقا بير يئرده:

اول سببدت فارسى لفظيله چوخدور نظم کيم

نظم نازک تورک لفظيله ايکن دوشوار اولور

منده توفيق اولسا بو دوشوارى آسان ائيلهرم

نوباهار اولجاق تيکاندان برگ گول اظهار اولور

۴- سيد ابولقاسيم نباتى:

نباتىنين آشاغيداکى شعرينه منجه هئچ بير ايضاح لازيم دئييل:

بچه تورکم، يليم تورکى، کلاميم هجو مجو

خان چوبانى، جان آلان، جان جانى گؤزلر گؤزلريم

۵- سيد عظيم شيروانى

سيدعظيم، آذربايجانين گؤرکملی شاعيرلريندن و صابيرين اوستادی اولموشدور. او، عجبيدزاکانىنين مشهور «موش و گربه» (سيچان و پيشيک) اثرينى فارسجادان ترجومه ائديب اونا شعريله قيسا بير موقديمه يازميشدير. همين موقديمهده اثری آذربايجان و يا آذرى ديلينه يوخ تورکجهيه چئويرديگينى بيان ائدير:

نقل ائلهييم گل سنه بير داستان

فارسى ايله نقل ائلهييب باستان

تورکى ايله من اونو تحرير ائديم

کؤنلونو شاد ائت سنه تقرير ائديم...

۶-ميرزه على اکبر صابير:

صاابير، ضياليليغى. دو شونجهسى، دونيا گؤروشو و ايجتيماعى مسالهلره موناسيبتى ايله شؤهرت قازانميش بؤيوک شاعيردير. او، هر بير مسالهده اولدوغو کيمى ديل مسالهسينده ده گئرچکچى اولموشدر. بونا ميثال اولاراق، بير نفرين يازديغى «عوثمانلييجادان تورکجهيه ترجومه» سؤزونه صابيرين اعتراضينى گؤسترمک اولار:

عوثمانليجادان ترجومه تورکه بونو بيلمم

گئرچک يازييور گنجهلى يا اينکى هنک دير

مومکون ايکى ديل بير- بيرينه ترجومه اما

عوثمانليجادان ترجومه تورکه نه دئمکدير؟

شعردن گؤوروندويو کيمى حتا آنادولو تورکلرىنين ديلينه عوثمانلی ديلی دئييلن زامان آذربايجانليلارين ديلينه تورکى ديلی دئييليردى. اؤزو ده تو رکيهليلر طرفيندن دئييل، آذربايجانين خلق شاعيری صابير طرفيندن.

صابيردن باشقا بير ميثال:

تصنيف اولونوب تازه کتب تورک ديلينده

هر کس اوخويوب علمله بيدار اولاجاقدير.

٧-ميرزه على مؤعجوز شبسترى:

ديليم تورکى، سؤزوم ساده، اؤزوم صهبايه ديلداده

منيم تک شاعيين البت اولار کاساد بازارى

دونن شعريله بير نامه آپارديم شاه ايرانه

دئدى تورکى نمىدانم، مرا تو بچه پندارى؟

اؤزو تورک اوغلو تورک اما دئيير تورکى جهالت دير

خودايا موضمحيل قيل تختدن بو آل قاجارى.

٨-ميرزه على لعلى:

ئيرتده قويدو عليم ايسلامى «شرق روس» ٨

يوزدن نيقابين آچدی بو «تورکى» زبان عروس

٩-آلماس ايلديريم:

منيم ايمانيم بير عشقيم ، اؤزوم بير

بير چشمهدن آخديم قاينار گؤزوم بير

تورک اوغلو تورکم من مردم سؤزوم بير

يول وئر، يول وئر اؤز يوردوما گئديم من

فيرتينالى بوراليسان

اسکى درددن ياراليسان

سوران اولسا هاراليساين

سؤيله تورکدور سويوم آراز

سنه اولماز دويوم آراز

١٠-احمد جاواد

آذربايجان انگليسلر طرفيندن ايشغال اولوندوغو زامان احمد جاواد اعتراضينى آشاغيداکى بئيتلرله بيلديرميش، عينى زاماندا اؤزونو ده (آذربا يجانليارى) تورک آدلانديرميشد:

داماغيندا چاناققالا آغيسى

سنمى سن تورک ائلىنين ياغيسى

ايسلام دونياسينى اصلوم چاغينى

اؤلوم نيتى ايله ياخان انگليس

........................................

سن باغلا هر يولو، سونگوم تئز آچار

اوچ آيدا گلنلر اوچ گونده قاچار

ظن ائتمه قورشونوم هاوالی اوچار

تورکدور بو قورشونو آتان اينگيليس

باشقا بير يئرده:

اوخونور آلنيدا درين بير تاسا (کدر)

قوجا تورک، سن نه دن باتدين بو ياسا 11

١١- صمد وورغون:

يانديريلان کيتابلار:

... سؤيله سنمى خور باخيرسان منيم شعر ديليمه

قوجا شرقين شؤهرتى دير فيضولىنين غزلى!

سنمى «ترک...» دئييرسن اولوسوما ائليمه

«داهيلره سود وئرميشدير آذربايجان گؤزلی

قوجا شرقين شؤهرتى دير فيضولىنين غزلى!

١٢-محمدحسين شهريار:

آذربايجانليلار آراسيندا شهريار شعرلرينى اوخومايان تاپيلسا دا، ائشيتمهين تاپيلماز. او، ديليميزين، ياساق اولدوغو بير دؤورده بو ديلين شاه اثرينى «حيدربابايا سالام» ياراتدی و تورکجهنين يئنيدن جانلانماسيندا بؤيوک رول اوينادى. اؤزو دئميشکن:

تورکونون ده جانين آلميشدى حياسيز طاغوت

من حيات آلديم اونا حق اوچون احيا ائلهديم

شهريار دا اؤزوندن اؤنجهکى شاعيرلر کيمى آناديلينى تورکجه آدلانديرير و بير دفعه ده اولسون بئله «آذربايجانجا»، «آذرى»، «آذربايجان» ديلی ايفادهلرينى ايشلتمير:

تورکون ديلى تک سئوگيلی، ايستکلی ديل اولماز

اؤزگه ذيله قاتسان بو اصيل ديل اصيل اولماز

تورکون مثلی، فولکلورو دونيادا تکدى

خان يورقانى کند ايچره مثل دير ميتيل اونماز

تورکو واللاه آنالار اوخشارى، لايلاى ديلی دير

درديمى من بو دوا ايله موداوا ائلهديم

بيز ده اسلاما قاييتديقدا گلين ال-بير اولاق

تورکلرين هر ايکى دونياسى قايتسين يئرينه

مقاله ميزين سونوندا بير نئچه مسالهيه ايشاره ائديب، سون حؤکمو اوخوجولاريميزا بوراخيريق.

١- معلوم اولدوغو کيمى هر بير ديلين آدى مملکتين و يا معين بير جوغرافى منطقهنين دئييل، او ديلده دانيشان خلقين آديندان آلينير. او دور کى، ايران ديلى، عربيستان ديلى، سوريه ديلى، آمريکا ديلى، قطر ديلى... ايفادهلری نه قدر گولونج

گؤرونورسه اذربايجان ديلی ايفادهسى ده بير او قدر گولونج دور. آذربايجانجا سؤزونه گلينحه دئمهلیييک کى، «آذربايجانجا»نين «آذربايجان ديلى» ايله فرقى «فارسجا» ايله «فارس ديلى»نين فرقى قدر دير. دئمهلی بو دا ان آزى اونون قدر موضحيک دير.

٢- آذرى سؤزو تماميله اويدورمادير. چونکى بو نه مملکت (اراضى) آدى دير نه ده خلق آدی. کيمسه «آذر» و يا «آذری» آدينا بير اؤلکه و يا بير خلقى تانيمير. آذرى سؤزو آذربايجان سؤزونه بنزهديگى اوچون بعضيلرىنين يانيلماسينا سبب اولموشدور.

٣- داها اؤنجهده دئديگيميز کيمى خلقيميزين تام اکثريتى عصيرلر ديرکى، اؤزونو تورک و ديلينى ده تورکى آدلاندير. بوتون شاعيرلريميز ده (حتا فارسجا يازان شاعيرلريميز) ديليميزين آدينى «تورک ديلى» دئيه ايشلتميشلر. بيز ده آتا- بابالاريميزين بيزه ياديگار قويدوقلارى بو ديلی اونلار"ين اؤزلرى کيمى آدلانديرمالیييق. فقط ايکى و يا بير نئجه تورک لهجهسينى موقايسهلی شکيلده آد چکديگيميز زامان ديليميزه «آذربايجان تورکجهسى» دئيه بيلهريک.

***

١- او جوملهدن باخ: دوکتورجواد هئيت، در باه نام و موقعيت زبان ترکى آذربايجانى، وارليق، سايى ۴، ٣، ١٣۶١ – جى ايل.

٢- محمد امين رسولزاده، آذربايجان شاعيرى نيظامى، ميلى اگيتيم باسيم ائوى، آنکارا ١٩۵١.

٣- يئنه اوردا.

۴- شيفاهى خلق ادبياتيميزدا «قورد» سؤزو بير چوخ حاللاردا بيليجى آنلامينىداشيميش و نيظامي ده «گرگ» سؤزونو تورکجه مجازى معنادا ايشلتميشدير.

۵- آرتيق معلومات اوچون باخين: دوکتور جواد هئيت، نيظامىنين خمسهسينده تورکجه سؤزلر، مفهوملار و آتالار سؤزلرى، وارليق، سايى ١ – ٨ ، ١٣٧٠-جى ايل.

۶- عليشير نوايى، لئيلى و مجنون، حاضيرلايان، اولکوچليک، تورک ديل قورومو يايينلارى، آنکارا ١٩٩۶.

٧-مولود اولوغ تکينييلماز، تورک خلقلرىنين اورتاق آتا-بابالارى، آذربايجان تورکجهسينه کؤچورن، دوکتور فاضل قارا اوغلو، گؤى تورک نشرياتى، باکى ١٩٩٧.

٨- ١٩٠۵ – ١٩٠٣ –جى ايللرده تيفليسده محمد آغا شاهتاختلى طرفيندن يايينلانان تورکجه غزئته.