آنا
ديلی‌نين اينکشافی
زبان مادری و هويت
آدمی
(به
زبان ترکی آذربايجانی)
حيات
هر ملت زنده ای با زنده بودن زبان آن ملت مفهوم پيدا ميکند. تداوم حيات بشری، و
غنای تمدن انسانی با زنده ماندن زبان ملتها در رابطه مستقيم است. هر گونه تلاش برای
زنده نگه داشتن هر زبانی کمک به پيشبرد کاروان تاريخ تمدن است. در اين زمينه زبان
شناسان تاريخی به اهميت حفظ و نگهداری زبانهای زنده امروزی تاکيد ميکنند. زبانهايی
که شکل نوشتاری آنها به هر دليلی امکان عملی نيافته، بيش از ديگر زبانها در شرف
نابودی است. بنابراين توجه به زبان مکتوب ملت آذربايجان و تلاش در راه گسترش شکل
نوشتاری و ادبی آن ميتواند به کاروان ترقی تمدن بشری عمومن و نيز غنای فرهنگی ايران
ياری کند و سيمای واقعی موجوديت مردم ترک زبان ايران را در آئينه تاريخ حک نمايد.
از اين طريق روند خلاقيتها گشوده ميشود و چهره مشخص ملتی در قالب متون ماندگارعيان
می‌گردد و بر سالها بی حرمتی مطلق عنان زده ميشود.
حميد داديزاده
زبان
مادری موسيفی ابدی و بازگو کننده داستان زندگی هر ملتی است - حميد محمد
زاده
آنا
ديلی اينسانين تمام کوتله‌وی و عموم بشری جنبه لريلن چوخ ياخين ايلگيليدير. هر
اينسان هر بير زاددان اول اوز آنا ديليلن علاقه باغلار و اونا ماراقلانار. آنا
ديلين خصيصه لری و اوندا اولان پوتانسيل و قودرت هر اينسانين سوسيال اينکشافيندان
آسيليدير. اونا گوره مکتبلر، مدرسه لر، کالجلر، انستيتولر و يونيورسيته لر هاميسی
اينسانين ديلين، و ديلينده اولان کاراکترلارين ديرچلتمه ليديلر. آيری سوزله دئسم
آنا ديلی، اينسانين اينسانی ايستک لرين، عاطفه و احساسلارين بئجردمه ليدير. بونا
گوره آنا ديلی آتمسفری يارادماق بيرينجی اونملی ايشدير. فيلولوقلار و روانشناسلار
آنا سوديلن گلن اينسان قوه‌لرين، خصلتلرين و ديگر باشاريلارين گول آچيب
پارلاماسينی، آنا ديلين محيطنده گورورلر. بونا گوره بيرلشميش ميللتلرده اوز بين
الخلق چارترلاريندا ۱۹۴۶ دا، آنا ديلين تدريسين مکتبلرده بوتون اوشاخلارا تنفيذ
ائديب و بو اهميتلی معنايه اشاره ائديبدی.
بو ساحه ده دونيا بويو تانينميش برزيللی پداگوگ، پائولو فرئير(۱) چوخ دولغون و
قاليجی ايشلر گوروب و جانلی تجربه لرله اوز فيکيرلرين و تئوريلرين ثبوته
چاتديربدير. آنا ديلی اينسانين "جان" ديلی دئمک ، اوشاقا بير قودرت حساب اولونور.
پائولو فرئير اينسانلاری اوز اينسانلايقلارينا و اينسان حاقلارينا چاتديرماق ايچون،
اونلارين آنا ديلينين اينکشافينه اشاره ائدير. بير اينسانی بير يئرده نظرده آلين کی
اوز آنا ديلی اولا اولا، اوز آنا يوردوندا، يعنی دوغولان يئرده اوز ديلينه تعليمات
گورميه. و امما بير رسمی ديل تعليمات ديلی اولا، بير يابانجی ديلده خاريجی ديل .
سيز بويله اينسانين يئرينه اولسوز نئجه دوشونرسوز؟ اوز وجدانيزا جاوابينيز نه
اولارمی؟ ايکی ديله درس ساحه لرينده معروض اولااولا اوز آنا ديلينيزدن محروم
قالاسانيز؟
اونا
گوره، شبهه سيز ، بيزيم مکتبلرده ، آنا ديلی تربيه سی بير آتمسفر گرهک مکتبلرده
يارادا، کی درسه گئدن اوشاخلار، اور آنا ترکی ديللرين بير زنگين خزينه کيمی گوروب،
او ديليله بير ئولمز باغليليق و علاقه يارادالا. چون کی آنا ديلی اوشاخلارين
بيرينجی تملوکی حساب اولونور، آنا سوديلن گلن قوه و باشاری. بونا گوره ده "ّگوردون
ولزّ(۲)" واونون همکارلاری تورنتو اونيورسيته سينين پداگوژی انستيتوسوندا درين
آراشديرما آپاريب و بويله يازيرلار:
"اوشاخلار،
درس اوخويانلار مکتبلرده آنا ديلی اوخوماقينان اوزلرين بير فيکير صاحبی گوروب و اوز
اوزلرينه گووه نيب و درس کلاسلاريندا يارادماق و دايالوگلا اوز آنا ديللرين يوخاری
سويه لره قالديرا بيلرله""
آنا ديلينه احترام ائديب و اعتبار وئرمکله ، اوشاخلاريميز مکتبلره و تعليمات ساحه
لرينده اوز وارليغلارين کيتابلاردا وراقلايب، اوخويوب، و چاغداش حياتين ملزمه لريلن
تانيش اولوب ، اوز آنا ديللرين داها اسارتده گورمزله.
آذربايجان کلمه سی قولاغا ديرکن گرهک بو ميللتين ديلی نظره آلينسين. ديلسيز بير
ميللت اولارمی؟ يادداشتسيز بير توپلوم معاصر دونيادا ياشارمی؟ آذربايجان تاريخی ده
نظره گلنده هر بير مسئله دن اول بو بويوک ميللتين ديلی گرهک نظرده آلينا. بير
آيدين، امما غصه‌لی، ملاللی فاکتا اشاره ائديم بوردا: بو گون يونيسف، بيرلشميش
ميللتلرين ساوادليقا يئتيشن اورگانی، دونيادا ساوادسيزلاری ساوادلی ائتمکه چاليشير.
چوخ گوزل بير ايشدير. ايندی آذربايجاندا بيزيم قادينلاريميزين بير حصه سی بو
انسانليقين بيرينجی نعمتيندن محرومديلار. نيه گرهک معاصر تکنولوقيا دورونده
يوزمينلر ديرلی آذربايجانلی ساوادسيزقالا. اوزااقا گئتمه ين. آنا ديل تعليماتين
محروم ائدن پهلوی سلاله لری، بو ايشده تاريخه گرهک جاواب وئرسينلر. آذربايجانين
شهرلرينده آنا ديلی تعليماتی ياساقلانماسينين اثرلريندن بيری ده آذربايجان
قادينلارينين ساوادسيز قالماسی دير. يا اوشاخلاری مکتبلر عوضينه، آنا ديلی تعليمات
يئرينه، کندلرده اوبالاردا کليم، ججيم و يا فرش دزگاهلارينين باشيندا حبس ائديلمه
سيدير.
آنا ديلی يالنيز بير سيرا کدلار و يا خود حارفلار دگيل. آنا ديلی يالنيز بير بسيط
اشاره لر و رمزلردن عبارت دگيل. آنا ديلی بير ميللتين اعتباری آدلانير. آنا ديلی
يالنيز شفاهی، هرج و مرجله دانيشيق دگيل. آنا ديلی بير نعمت کيمی آنا سوديله نسيلدن
نسيله وئريلر. بو قوه، نوام چامسکی دئميشکن بير "موتور" کيمی اوشاخلارين بئينلرينده
ميراث کيمی وار. بو ميراثی و يا بالقوه وارليغی، تانينميش متدلارلا مکتبلرده تدريس
ائديب و گراماتيکين اوشاخلاريميزا اورگدماق لازيمدی. آنا ديلين مقامين و آنا ديلين
شرفين اوشاخلاريميزا دونه_ دونه تاپشيرماليوق. آنا ديلی بير ثروتدی، هر ميللتين
بطنينده؛ بو ثروت هر ميللتين ذاتی وارليغين عکس ائدير. بو ثروت يازيلی و متدولوژيک
شکليده بديعی ادبی و هنری ژانرلار فورمتينده ياراناندا، بير ميللتين تاريخده کيم
اولماسينی ترنم ائدير.
"اهل
تمکينم منی بنزتمه ای گول بولبوله
درده
يوخ تابی اونون هر لحظه مين فريادی وار
محمد فضولی(۳) بغدادی نين شعرينين بو مصرع سی منيم سوزومه بير نشانه دير. يعنی
بيزيم آذربايجانين ترک ديلی ادبی فورمالاشماسيندا، فضوليلار يارادا بيلر.بو شعرده
اينسانين تاريخ بويو وارليغی و اقتداری ياتيب. بويله محتوالی ادب پارچالاری بيزيم
اوشاخلاريميزا ايضاح ائديلمه ليدی. بو کولتور و يازيلی ادبيات تکجه آذربايجان
مدنييتی يوخ، دونيا تمدونونی ده زنگينلشديرير. ائله اونا گوره‌ده، ويل دورانت اوز
تانينميش "دونيا تمدونی تاريخی" اثرلرينده اشاره ائدير کی" دونيا تمدونی بوتون
دونيا خالقلارين مشترک محصولودور". يعنی بيزيم ادبی_ بديعی ياراديجيليقلاريميز دا،
بو محصولون بير حصه سين تشکيل وئرير. نتيجه آلماق اولا بيلر کی، آنا ديلی اوز
باشينا اوتورمک اولماز. بو ديلی بير آت کيمی تومارلايب، يم وئريب، قورويوب، و صاحب
چيخماليوق. آنا ديلی بيزيم وارليغيميزين ان اونملی پارچاسيدير. بو نعمت، بو وارليغ
بير ديری، جانلی اورگانيزمی واردير. آتا بابالاريميز دئميشکن بد نعمت" الله
وئرگيسيدير". داها ساده‌جه دئسم، آذربايجان تورک ديلی بير ديری موجود کيمی ياشيور.
بيزيم ميللتين بورجودی بو آتا بابالارين، بويوک آنالارين ميراثين معاصيرلشديريب،
چاغداش حياتين ايستکلريله، بو ديلين قول بوتاغين مدرن لشديريب، و يئنی ژانرلاری
ميللته ارائه ائتسين. بو گون آذربايجان موسيقيسينين اينکشافی گوزه دگير. چون کی
معاصر فورملاری اوز تملوکونه آلير و ثروتين آرتيرير. امما يازيلی ادبياتيميز شاه
دوروندن تحريم اولدوغونا گوره، شفاهی حالتده قاليب و دئمک بير دموده و ئولی
استاتوستا ثابيت قاليبدير.
آنا ديلين مقامی انسانی توپلوملاردا او قدر اونمليدير کی هر ميللتين روحونون
ساغلامليغی ، اقتصادی ساحه لرده اونون ايره لی يورومه سی، بالالارينين
استعدادلارينين چيچکلنمه سی ده او ميللتين آنا ديلينين استاتوسونه باغليدير. بير
باشقا ترم لرله دئمک اولور کی، آنا ديلی جان ديليدير. ائله دليلسيز دگيلدير کی
شاعيرلرين آنا ديلينده شعرلری و ادبی بديعی اثرلرين، باشقا ديللره چئويرمه سی چوخ
زور و چتين اولور. آنا ديلده آکسانلار، هجالار، سسلر، فونيملر مورفيملر بير
توتاليته و مجموعه يارادير، کی هئچ بير زامان ممکين دگيل باشقا ديله عينی فرم و
محتواسيندا ترجمه اولا بيله. بوردا بير نوکتيه ده اشاره ائديم، اودا آنا دبلينين
کاراکتری و هر کيمسه يه بير فرد کيمی يا هر بير جمعيته "هويت" يارادماسيدير. اونا
گوره ده او اوشاخلارکی غريب ئولکه لرده دوغولورلا و يا عمورلرين اورداگئچيرديللر،
اونلاردا اوز ديللرين ده دانيشماسالاردا، اونلارين تانينميش هويتی اوز آنا ديللريله
تانينير. هويت يا کيمليک هر ميللتين دونيا راداريندا شخصييتين گوسترير و آغاج کيمی
يئر اوزونده او ميللتين ريشه لرين (کيمليکين) آيدينلادير. بو سورو آرايا گلير کی
دسپوتيک نيظاملاردا کی تاپدالانميش ميللتلرين وارليغی دانيلير، و بير ديل رسمی و
حاکيم ديل تحميلی شکيلده فورمال يا رسمی آدلانير، نتيجه‌سی اوزون سوره ده نه اولور؟
بير دانيلماز حقيقت بودرکی هر بير زاد دانيليرسادا آنا ديلی دانيلماز. بو بير علمی
فنومن‌دير کی آنا ديلی هر اينسانين قان کيمی دامارلاريندا دولانير و او اينسانا
هويت باغيشلير. اينسان ديلی اينسانلار آراسيندا يازيليب پوزولماقلا، زنگينله شير.
اونا گوره پداگوگلار تاکيد ائديرلر کی، درس کلاس لاريندا آنا ديلی گرهک درسه
گئدنلرين آراسيندا بير ايتی سلاح کيمی کسرلی اولا. دانيشيلا، گون به گون باشقا
ديللرله آليش وئريشده اولا. آنا ديلی بير دگرلی ميراث کيمی بير ميللتين حضورون
دونيا عرصه لرينده گوسترير و ثبوت ائدير. آنا ديلی يازيلی فورماسيندا بير تکست
اولوب و سونرا بو تکست يا متن چشيتلی ادبی ژانرلاردا اوزون يازيچيلارين
ياراديجيليقلاريندا گوسترير.
کيمدير
بو گون آذربايجاندا اوستاد يحيی شيدا، استاد بارز، دکتور فرزانه، دوکتور هيئت و يا
گنجعلی صباحينی دانا بيله. بونلار اوز آنا ديللرينه چتين گونلرده يازيب ياراتماقلا
بير ميللتين ساتين آليب، وارليغين تضمين ائديب و بو ميللتين ياراشيقين عکس ائديبلر.
آنا ديلی اوشاخ دونيايه گوز آچاندا اوندان برابر دوغولور و آنا سوديله و آنا
محبتيله اوشاقين وجودوندا دولانير. بو معنوی ثروت اوشاقا اور‌ک قوه‌سی ، روانی
ثبات، سوسيال هويت، و قودرتلی اينسانی و مدنی سلاح وئرير. بوتون مدرن فيلولوقلار و
يازيچيلار آنا ديلين بو قودرتينه اشاره ائديب و ديلی، دئدييم کيمی، "انديشه ابزاری
و تفکر قاليبی " آدلانديريلار. ايندی سيز بير جامعه يا بير عائله و يا بير مکتب
نظره آلين کی اوردا آراشديرانلار، محققلر و فيکير صاحيبلری اوز نورمال و ماليک
اولدوغو ديللريندن محروم ائديله . محروميت بير طرفه، بير طرفدنده يوزلرجه اهانت،
حورمت سيزليق و راسيستسی و شووينيستی اوبرازلار و تشبثلر اونلارا گوستريله. بو
وضعييته معروض اولان اينسانلار، سوسيال هيرارشينين هر يئرينده اولورسا اولسون، ، هر
مقامدا دا، ياواش ياواش، اوز ديلليندن، يازيلی وارليغيندان آيريلارکن، اوز
اوزوزندن، اوز هوييتيندن ده "فاصله" آچار و اوزاقلاشار. بو مرحله بير تراژيک مرحله
دير. "من کيمم" سوروسو او زامان نورمال جاواب تاپار کی، اينسان نورمال حالدا اوز
آنا ديليله کونوشسون، و آنا ديلين پناهيندا دينجله بيلسين. بوردا ديل يالنيز آلفابت
يا حرف و کد حساب اولمور؛ بلکه بير "معنا و هوبت و وارليق" ظرفی حساب اولونور.
بوردا آنا ديلی بير آيدين آيکان و يا مارک و اشارت کيمی بير اينسانی مشخص اينسان
کيمی تانيتديرير. بوردا هر اينسان، بير "اوتنتيک" موجود و بير معين انديويدوال کيمی
يئر تاپير. بونا گوره او اينسانلار کی مولتی کالچر و يا نئچه ديللی توپراقلاردا
ياشيورله، اونلارين کيمليکلری، جغرافيايی رسمی و تحميل اولونموش مستملکه چيليق
هوويتينده يوخ، بلکه اونلارين آنا ديللريله تانيلير. . اونا گوره آذربايجانين
ضيياليلاری بو اونملی فاکتدا گرک ديققت ائديب، ديلين مقامين يالنيز اونون مکتبلرده
تدريس اولومماسينا کفايت ائتمه ييب، ديلين مقامين هر توپلومون ايره ليه گئتمه سينده
ده گرهک گورسونلر. بو کونکو آمارلار و رقملر گورسه دير کی، آذربايجاندا گون به
گون ميللتيميزين ساوادسيزلاری چوخالير، چوخالماسادا آزالمير. آذربايجان شهرلری
بوشالير، و اقتصادی _ کولتورل عرصه لرينده ديگر استانلاردان گئريه قالير. بو بير
تراژدی آدلانا بيلر. بير نمونه تاريخدن فاکتا اشاره ائديم. ۶۰ ايل بوندان ئونجه ،
يالنيز بير ايل آذربايجاندا ميللی حوکومت دورونده، ساوادليلارين سايی چوخاليب،و
جامعه بير تعادله چاتير. ويليام داگلاسين يازديغينا گوره آذربايجاندا "جرم، جنايت،
اوغورلوق آزالير". ميللی حوکومت دورون چشيتلی ساحه لرده آراشديرماليوق. ديلين آزاد
اولماسی مبللتين پسيکولوژيک زنجيرلرين بوشالديب ، بير قودرت اونلاردا يارادير.
اينسانلار اوز ديليله تانيش اولور، اونلا دونيانی "معنا" ائدير، حياتی"تبيين"
ائدير، و ياشاير. دئمک اولور کی ديل اوز مقامين تاپاندان سونرا، ميللت
آلياناسيوندان اوزون قورتارير، اور سوفره سين اوزی آچير؛ اوز چراغين اوزی يانديرير
؛ ديلينين ارزشلرينه وقوف تاپير. بو حالتده ميللت بير هارمونيه چاتير؛ آسلانيقلی
استاتوستان قورتولور، و روانی باخيمينداندا اوزن بير شعورلی اينسان، و بير مشخص
ميللت کيمی تانيور.
بو
اصلی دوشونمک چوخ استعداده احتياجی يوخدور کی بير ميللت اوز ديلينين کيفييتينی
آنلايب و اونی يوخاری سويه ده اورگه شندن سونرا، بير تعادوله چاتير. بو هارمونی
اوزون جامعه نين چشيتلی ساحه لرينده کوسترير. آذربايجاندا ميللی دولت زامانی بو
تعادل و هارمونی سبب اولدی ايشلر گورولسون، مکتبلر تيکيلسين. . دوغروداندا ديلسيز
بير ميللت و آلياناسيونا دچار اولان بير خالق يالنيز بحرانلارا معروض قالا بيلير.
باشقا سوزله دئسم، ديل هارمونيسی اولماسا ميللت بير تعارض آتمسفرينده ياشار. آنا
ديلی غايب اولان يئرده اينسانين عاطفه لری ارضا اولمايب، محيطده بير جور تعارضلر
گورسه نر. تعارض اولان يئرده ميللت اوز آنا ديلين دانيشماقدان خجالت چکر. . بير
تورپاق، يا بير ميللت کی ايراندا ساواد، علم، مدنييت، هنر، و توليدين مرکزی و
بيرينجيسيدی، بيرينجی مطبوعات و ياين ائوی اوردا بر پا اولدو و تهرانينان رقابت
ايليردی، بو گون بير تحقيقاتا گوره ايرانين ۲۴ ايالتينين ايچينده، ساواد باخيميندان
آذربايجان ايگيرمينجی رديفده و اورميه و غربی آذربايجان ۲۲ نجی رديف ده قرار تاپير.
(۴)
سوزوم
آخرينده چوخ يئرلی گورورم آيت الله ميرزا عبدالله مجتهدی نين خاطراتيندان بير
پارچايا اشاره ائده‌م. بوردا من چوخ ديل پداگوژيسی باخيميندان مسئله يه اوغراشيرام.
آقای مجتهدی ۱۳۲۵ نجی ايلده ميللی مجليسين قورولماسينا اشاره ائدرکن اوردا ترکی
ديلينده دانيشيب ، شعر اوخوماقلاری يازير و چوخ دقيق بويله قيد ائدير: "....ترکی
ديلی يازيب اوخوماق ادامه تاپسا، او زامان يازيلی ادبياتين تطبيقی ده آسان اولاجاق.
آنا ديلين تدريسی ، بيرينجی مرحله ده، ابتدايی درسه گئدن اوشاخلارين ايشين راحاتليه
جاق. جونکی يازماق و اوخوماق ديلی آنا ديلينن بير اولماقينان مدرسه اوشاخلارينين
يوکی يونگولله شيب و ايکی ايش بير اولاجاقدير".۵
آنا ديلين اوگره نيلمه سی اگر يوخاری سويه ده اولسا، بير معين اينجه ليکلر و طراوت
انسانا باغيشلار. حميد محمد زاده بو مسئله يه اشاره ائدرکه دئير۶:
"آنا ديلی ابدی موسيفی، عمرون غنچه لی گونلرينين سولماز بير داستانی در. آنا
ديلينده اولان اينجه ليک و هم_آهنگ ليک انسانين سونرادان تحميل و زور ايله
ئوگرنديگی ديلده تاپيلا بيلمز. کونوللی اولاراق ئوگره شيلمه ين بير ديلين
خاطرلاديغی حادثه لر نه اينکه ماراقلی دگل حتی ديمک اولار که نفرتلی در". سونرا آنا
ديلين هر ميليتين هويتيله باغليليغينا اشاره ائديب و يازير
"آنا ديلی، آنانين دوشوندن سود امرکن آنانين دوداقلاريندان آلينان سوزلر ايله
محکمله نيب جان ايله بدندن چيخان ديل در. بو بيرنجی نوبه ده هر ميللتين ئوز گله جک
نسلی ايچون تاپشرديغی ميراث و اونون ، او ميللتين عضوی ساييلماسی ايچون اساس مدرکی
دير". بو يازی ۵۰ ايل بوندان ئونجه بو دقتلی آنا ديلينين مقامينا اشاره
ائتميشدی.
نتيجه
آلماق اولارکی هر بير نورمال انسان يا بير نورمال ميللت بو گونکو دونياده اوز
وارليغين گلن نسيللره انکيشاف ائديب و دونيا مدنييتين زنگينلشديرماق ايچون، اوز آنا
ديلينده تعليمات گورمه ليدير. آنا ديلين يوکسلمه سی يولدا چاليشماليدير. بو بير
فطری و غريزی اصليدير. ميللتين روحی ساغلامليغی دا او ميللتين آنا ديلينين مقدس
مقامينا چاتماقدادير. آذربايجانين داهی و برجسته و تانينميش عالملری ده بو نکته يه
اشاره ائديب، ميللتين رئال حياتيندان تاريخده مثاللار وئريبله. آنا ديلين انکيشافی
بير ميللتين ادبی علمی کنجينه لرينين انکشافيدير. بير ميللتين آينا کيمی حيات
نبضينين ووريلماسيدير. آما ديلين انکشافی بير بويوک ميللتين گيزلی حافظه ده اولان
تاريخينين آيدينلاشماسی و او ميللتين فطری استعدادلارينين چيچکلنمه سيدير. بو يولدا
هر نه قدر سرعتله چاليشيلسا، داها چوخ ثمرلر الده ائديله جاقدير. آنا ديلی بير
فيضان ائدن قويو کيمی‌دير. بو قويو درينشديق سا داها دورولوب، زلال لاشار. بو بير
علمی سوژه دير و بونو چوخ اونملی توتماليوق.
منابع
۱_پائلو
فرئير، "آزادليق پداگوژيسی "_ ?A
Pedagogy for Liberation,
with ira Shore , ISBN 0 89789 105 8
‑۱۹۸۷،چاپ
آمريکا
۲_گوردون
ولز _ جک نيکولز، "ديل و اورينماق "?Language
and Learning, an Interactional? Perspective
‑چاپ
انگلستان ، ۱۹۹۰، شماره استاندارد کتاب ۱۸۵۰۰۰و
۰۲۸
۳_ويليام
داگلاس، سرزمينهای نا آشنا و مردم مهربان، ترجمه حميد داديزاده، تابستان
۲۰۰۳
۴_
عليرضا صرافی ، ضرورت آموزش به زبان مادری، تبريز، اينترنتدن آلنميشدی.
۵_آيت
الله ميرزا عبدالله مجتهدی، بحران آذربايجان، (سالهای ۱۳۲۴_۱۳۲۵ش)، به کوشش رسول
جعفريان،۱۹۷۵. چاپ تهران جاپ و نشر نظر
۶_محمد
زاده، حميد، آنا ديلی ابدی موسيقی، عمرين غنچه لی کونلرينين سولماز داستانی در،
۲۰۰۱،ملی حکوومت و رای لر کيتابيدان . ۲۰۰۱ کانادا ونکوور
*_حميد
محمد زاده ، آنا ديلی،ابدی موسيقی ،۲۰۰۱_ونکوور ملی حکومت و رای لر(۵)