فيريدون بيگ احمد بيگ اوغلو کؤچرلى

1863-جو ايل (1863-01-26) يانوارين 26-دا شوشادا آنادان اولوب، 1920-جي ايل گنجه ده گولهلنيبدير

فیریدون بيگ کؤچرلی نين 1913 ده آذربايجان تورکجهسى حاقيندا يازديغى قيسا يازى

آنا دیلی

خئيلی واختدیر کی، دیل مسالهسی محل- موذاکیریه قویولوب، اونون اوستونده مجلیسلرده، قزئت سوتونلاریندا و ژورناللاردا بحث اولونور. کیمی ایستامبولدا ایشلنن ادبی دیلی تعریف ائدیب، اونو سایر یئرلرده ایشلنن تورک دیللرینه ترجیح وئریر، کیمی آذربایجان تورکلرینین شیوهیی- لیسانینی بگنیب، اونون طرفینی ساخلاییر. بیر پارالاری دا ابن-یافث کیمی تورکلر اوچون عومومی بیر دیل تاسیس ائتمک فیکریندهدیرلر کی، هر یئرده او دیلده دانیشیلیب یازیلسین.

هر کس اؤز ايديعاسیندا مؤحکم دوروبدور. بعضی دلیللر گتیرمک ایله اؤز قؤول و رایلرینی حاق بیلیر، قئیریلرینین قؤول و رایلرینه ایلتیفات، اعتینا ائتمک ایستهمیر. بو حال اونا سبب اولوبدور کی، نه قزئتلریمیزین موعین دیلی وار، نه یازیچیلاریمیزین کی، اوخویانلار دا اونو آنلاییب باشا دوشسونلر، او دیلی سئوسینلر و اؤز مالی حساب ائتسینلر، اؤولادینا او دیلده تعلیم و تربیه وئرسینلر. بیزیم عقیدهمیزجه بو مسالهده اوزاق گئتمک لازیم دئییل.

هر ميلتين اؤزونه مخصوص آنا دیلی وار کی، اونون مخصوص مالیدیر. آنا دیلی ميلتين معنوی دیریلیگیدیر، حیاتینین مایهسی منزیلهسیندهدیر. آنانین سودو بدنین مایهسی اولدوغو کیمی، آنانین دیلی ده روحون قیداسیدیر، هر کس اؤز آناسینی و وطنینی سئودیگی کیمی، آنا دیلینی ده سئویر.

بو الله- تعالانین گؤزل نعمتلریندن بیریسیدیر، اونو عزیز و مؤحترم توتماق هر کسه بورجدور.

روسلارین مشهور پئداقوق و ادیبی اوشینسکی دئییر: "بیر ميلتين مالینی، دؤولتینی و حتا وطنینی الیندن آلسان اؤلوب ایتمز، اما دیلینی آلسان فووت اولار و اوندان بیر نیشان قالماز. «بو دوغرونو ساییر ميلتلرین حقیقی ادیبلری و یازیچیلاری یاخشی آنلاییبلار و اثرلرینی آنا دیلینده یازماقلا بئله ميلتين اخلاقینی دوزلدیب، آغلینا و روحونا تربیه وئریبلر و وئرمکدهدیرلر و بیر طرفدن ده آنا دیلینه صئیقل وئریب، اوندا اولان رکاکتی گؤتوروب، گؤزللشدیریب، موعین بیر قانون و اساس اوزره اونو مؤحکملشدیریبلر.

روس دیلینی بئله مونتظم قانون و قایدایا سالان و بو درجهده اونو گئنیش و زنگین ائدن اونون ادیبلری اولوبدور. هانسی روس ادیبی اولورسا- اولسون، اونون یازدیغی اثرلری روس اکینچیسی، روس دهقانی اوخویوب آسانلیقلا باشا دوشور، هابئله ده نئمسه، فیرنگ، اینگیلیس و بیزیم قافقازدا گورجو، ائرمنی ادیبلرینین دیللری. اما ایستامبولدا نینکی ادیبلرین، حتا بالاجا بیر قزئتده خبر یازان حریفین دیلینی ایستامبولدان باشقا ساییر یئرین تورکلری آنلاماز. بوندان معلوم اولور کی، عوثمانلی ادیبلری آنا دیلینین قدرینی بیلمهییب، اونو اونودوبلار و اؤزلری اوچون باشقا «وولاپوک»[1] ایتیخاذ ائدیبلر. [1] 1879-- جو ایلده شلئیئر طرفیندن دوزلدیلمیش صونعی بئینلخالق دیلدیر. همین سؤز آنلاشیلماز، قارماقاریشیق دیل معناسیندا دا ایشلدیلیر.

بیزیم آذربایجان تورکلرینین دخی اؤزلرینه مخصوص دیلی واردیر.

اوزون مودت ایران دؤولتینین نفوذو آلتیندا یاشاماقلا بئله بیزیم دیلیمیزه بیر نؤوع فارس دیلینین قانون و قایداسی سیریشت ائدیبدیر. اما بونونلا بئله دیلیمیزی او قدر غلیظ و دولاشیق ائتمهییبدیر کی، اونو آنلاماق اولماسین. بلکه دیلی بیر درجهده دؤولتلندیریبدیر. دوغرودور، بیزیم قابیل و ماهیر ادیبلریمیز آز اولوبدور، اما اولانلارى آنا دیلینی جان- دیلدن سئویبلر و یازیلارینی آچیق و آیدین یازیبلار. عابباسقولو آغا باکیخانوفون «نصیحت نامهسی»، میرزه فتحعلی آخوندوفون کومئدیالاری، قاسیم بيگ ذاکیرین مکتوباتی، حاجی هئیبت بيگ فدا-نین «مکه سفرنامهسی»، حاجی سید عظیم- ین مؤوزون اشعار و کلامی، حسن بيگ ملیکزادهنین علوم و فنونه دایر یازدیغی کیتابلار و سیاسی مقالهلر – جوملهسی آچیق و آیدین دیلده یازیلمیش اثرلردیر.

اما بو آخیر واختلاردا بیزیم آچیق و ساده دیلیمیزه ایستامبولدا یاریمچیق علم تحصیل ائدیب گلنلر خلل یئتیرمکدهدیرلر. بو جنابلار نه علمدن علم و نه معریفتدن معریفت اؤیرنمهییب و آدلارینا القاب اولاراق بیر قویروق یاپیشدیریب، غلیظ عیبارهلر آتینا مینیب، ادبیات مئیدانیندا جؤولان ائتمکدهدیرلر.

الله على بيگ حوسئینزادهیه اینصاف وئرسین. کاش او عالیجناب ایستامبولدا راحت اگلشیب، بیزیم شومبخت قافقازا تشریف گتیرمهیه ایدی. او جنابین علم و کمالینا سؤزوموز یوخدور. سؤزوموز اوندادیر کی، علم و کمالیندان بیزه بیر بهره وئرمهدی، آنجاق دیلیمیزه پوزغونلوق سالدی، تزه دیل گتیردی. اطرافینی بیر دسته مئیمونلار بورودو و اونا تقلید ائتمکده بیری- بیرینه ماجال وئرمهییب، «بؤیوک هونرلر» گؤستردیلر. آز واختین ایچینده قافقاز تورکلرینین دیلی عوثمانلی سؤزلری و ایصطیلاحلاری ایله دولدو: «ایشبو»، «ایشته»، «شیمدی»، «شول»، «افندیم»، «باقالیم»، «ناسیل» سؤزلری قزئت سوتونلارینی دولدوردو.

بو ایشین نتیجهسی بو اولدو کی، ایندی قزئتلریمیزین و ژورناللاریمیزین دیلینی اوخویوب باشا دوشمک اولمور. آنا دیلی اؤیرتمک اوچون یازیلان تعلیم کیتابلاریمیز ائله بیر چتین دیلده یازیلیر کی، اونلارین واسیطهسی ایله آنا دیلینی آنجاق اونوتماق اولار. اوچ- دؤرد یوز صحیفهلی تعلیم- قیرائت کیتابلاریمیزدا «آتا»، «آنا»، «یاخشی» کیمی چوخ ایشلنن و عزیز سؤزلر درمان اوچون بئله آختاریلسا تاپیلماز. بیزیم عقیدهمیزجه، بو مقلیدلیک و رفتار ميلته خیانت ائتمکدیر. بیز بیر طرفدن ایلمینسکیلره، میرویئولره، لئوینسکیلره نیفرین ائدیب نالاییق سؤزلر دئییریک کی، دیلیمیزی آتیب، بیزی روسلاشدیرماق ایستهییرلر. بیر طرفدن ده اؤزوموز آنا دیلینین پوزغون حالا دوشوب اونودولماغینا چالیشیریق.

ایندیهدک معنوی ترقیمیزه مانع اولان عیلت بیر ایسه، ایندی ایکی اولور. بیر طرفدن حروفات قوصورو، دیگر طرفدن دیل قوصورو الیمیزی و آیاغیمیزی باغلاییب قویمور کی، ایرهلی گئدک.

دوغرودان دا، بیر فیکیر ائتمک لازیمدیر. الله-تعالا دیلی اینسانا وئریبدیر کی، اونونلا اینسان فیکیرلرینی و حیسلرینی بیان ائتسین. بو بارده تالئیرانین سؤزو حاق دئییل کی، گویا دیل اینسانا فیکرینی گیزلتمک اوچون وئریلیبدیر. بو بیر باطیل قؤولدور کی، سیاسی ایشلرده آز- چوخ اهمیتی واردیر. بیزیم یقینیمیزدیر کی، دیلی دولاشیق شخصین فیکری ده دولاشیقدیر. عیباره پردازلیق فیکرین بوشلوغونا و بیر درجهده یوخلوغونا دلالت ائلهییر، دوغرو و سلامت فیکیرلی آداملارین کلامی همیشه آیدین، آچیق و دوزگون اولور. آنجاق سرسریلرین و مختل الشعور کسلرین سؤزلری باشسیز و بیناسیز اولور کی، اونلاری آنلاماق قئیری- مومکوندور. «شلاله»- نین 22-جی نؤمرسینده مؤحترم موعلیم م.م. دوغرو یازیر کی، سککیز یوز ایلدن بری تورک قومو یاپدیغی سلطنتلر پوزولوب خاراب اولوبدور و اولماقدادیر. اونون اوچون باقی قالان بیرجه دیلیدیر کی، ایندی اونو دا تورک یازیچیلاری و تورک ادیبلری الیندن آلماق ایستهییرلر. آلتون قلمین اونا یازدیغی جاواب بیزه بیر آز گولونج گلدی. هر نه ایسه بو بارده دانیشماغی آرتیق بیلیریک.

آنجاق تاسوف ائتمهلی و بیزه آغیر گلنی بودور کی، مؤحترم عیسابيگ آشوربيگلی کوللی خرج تؤکوب، «شلاله» ژورنالینین تبع و اینتیشاری یولوندا الیندن گلنی اسیرگهمیر؛ ولی صبرىبیگزاده جنابلاری حاقی اولمایا-اولمایا کیشینین خرجینی زای ائدیر و آرزولارینی پوچا چیخاردیر. ژورنالین دیلینی او قدر چتین ائدیبدیر کی، بیر کس اونو اوخویوب باشا دوشه بیلمیر. اگر «شلاله» بئله گؤزل شکیلده کی، تبع اولونور، دیلینی آسان و ساده ائتسه ایدی، قافقاز تورکلرینه بؤیوک خیدمتلر گؤسترردی و اونلاری معاریف کسبینه رغبتلندیرردی. ولی ... ایندیکی حالدا رغبت عوضینه نیفرت و اعتیناسیزلیق کسب ائتمکدهدیر.

ميلتينی سئون، اونون معنوی دیریلیگینه چالیشان، ترقیسی یولوندا امک صرف ائدن یازیچیلاریمیزدان، ادیبلریمیزدن و شاعیرلریمیزدن چوخ- چوخ توقع ائدیریک کی، دیللرینی آسانلاشدیرسینلار، آنا دیلیندن اوزاق دوشمهسینلر، مئیمونلوقدان ال چکسینلر، فیکیرلرینی آچیق و ساده دیلده یازسینلار، تا کی، اونلارین یازدیقلارینی اوخویان آنلاسین، دوشونسون و آییلسین. آنجاق بو یوللا یازان ایله اوخویانین آراسیندا دوستلوق، اتفاق و بیرلیک عمله گله بیلر. 1913-

فيريدون بيگ احمد بيگ اوغلو کؤچرلى

1863-جو ايل (1863-01-26) يانوارين 26-دا شوشادا آنادان اولوب، 1920-جي ايل گنجه ده گولهلنيبدير

حياتى

فيريدون بيگ کؤچرلي (کؤچرلينسکي) 1863-جو ايل يانوارين 26-دا شوشادا دونيايا گلميشدير. 1876-جي ايلده شوشاداکي روس مکتبينه داخيل اولور. 1878-جي ايلده آلئکسئي چئرنيايئوسکي زاقافقازييا موعليملر سئميناريياسينا طلبه توپلاماق مقصدي ايله بو مکتبه گلير و بو يوللا فيريدون بيگ اؤز طالعيني سئمينارييا ايله باغلاميش اولور. 1879-1885-جي ايللر عرضينده او بورادا تحصيل آلير، 1895-1918-جي ايللر عرضينده درس دئيير. 1885-جي ايلده قيسا مودت فيريدون بيگ ائريوان گيمنازيياسيندا دا درس دئيير. 1910-جو ايلده قوري سئميناريياسينين آذربايجان شؤعبه سينين مووقتي تعليماتچيسي تعيين اولونور، 1918-1920-جي ايللرده اونون تشببوثو ايله همين سئمينارييانين اساسيندا آچيلميش قازاخ موعليملر سئميناريياسىنين موديري ايشلهميشدير. فيريدون بيگ کؤچرلي گنجه عوصياني ياتيريلديقدان سونرا اون بيرينجى اوردونون خوصوصي شؤعبه سي طرفيندن 1920-جي ايلد، اللي سککيز ياشيندا گولهلنهرک دونياسيني دگيشير. «وطن ديلىنين » بيرينجى حيصه سينين (يئددينجى نشر) يئنيدن ايشلهنيلمهسينده فيريدون بيگ کؤچرلىنين خيدمتلري بؤيوکدور. او، 300-دن آرتيق درسليگه دوزهليش ائتميش، نظري ماتئريالي، حکايهلري آرتيرميش، مئتوديکا و ايستيليستيکاسيني دگيشديرهرک زنگينلشديرميشدير. کؤچرلىنين «داري و بوغدا» اثري «وطن ديلينه» سالينميشدير. قئيد ائتمک لازيمدير کي، حيات يولداشي بادصبا خانيم وکيلوفلار نسلينه منسوب ايدي.

ياراديجيليغي

1886-جي ايلده 23 ياشلي گيمنازييا موعليمي فيريدون بيگ کؤچرلي ايرواندا تئاتر تاماشاسي تشکيل ائدير. قوري سئميناريياسينين مأذونو فيريدون بيگ کؤچرلي 1885-جي ايلده ايروانا گلميشدي. همين تاماشا - م. ف. آخوندووون «موسيؤ ژوردان و درويش مستعلى شاه» کومئديياسينين تاماشاسي ايروان اهاليسينين حياتيندا بؤيوک مدني حاديثه يه چئوريلير. لاکين ف.کؤچرلي، 1895-جي ايلده ايرواني ترک ائتميشدير.

گولهلنمهسي

ليبئرمان کابينئتينه قاييديب يانيندان هئچ واخت آيريلمايان، ميلييتجه ائرمني اولان، کيمه و نهيى، هانسي ايدئالا قوللوق ائلهديگي بللي اولمايان سارکيس دانيليانين ديکتهسيله فيريدون بيگ حاقيندا ساختا حؤکم يازدي:

4 اييون 1920-جي ايل، گنجه: «من، ايگيرمينجي ديويزييانين خوصوصي شؤعبه سينين حربي موستنطيقي بو گون فيريدون بيگ کؤچرلينسکىنين عکس اينقيلابچي کيمي ايتيهامنامهسي اوزره ايشينه باخاراق و قازاخ اينقيلاب کوميتهسينين اونا وئرديگي خاصيتنامهني نظره آلاراق بيلديريرم کي، موتهيم کؤچرلينسکي اؤزونون حاکيميتيندن و بؤيوک صلاحيتيندن ايستيفاده ائدهرک زحمتکئش خالقا زوراکيليق گؤسترميشدير. کؤچرلينسکي قازاخدا «موساوات» پارتيياسينين صدري اولارکن ميلتچيليک احتيراصلاريني قيزيشديرميشدير. نتيجهده قونشو ميلتلر آراسيندا توققوشمالار باش وئرميشدير. اونون وئرديگي ايضاحات هئچ ده اينانديريجي دئييلدير... متهيم کؤچرلينسکىنين شاهيدلرين دينديريلمهسي حاقيندا عريضهسيني نتيجهسيز قويماق (رد ائتمک) لازيمدير. اونون گلهجکده آزادليقدا قالماسي قازاخ قزاسيندا عکس اينقيلابي حرکاتين باش وئرمهسينه، فهله و کندليلرين گوناهسيز اولاراق قانلارينين تؤکولمهسينه سبب اولا بيلر». قرارا آلينير: موتهيم کؤچرلينسکي گولهلنسين. تصديق ائديرم: 7 نؤمرهلى خوصوصي بؤلمهنين رييسي ليبئرمان تصديق ائديرم: فؤوقالعاده کوميسسار ح.سولطانوو.

آرتيق باخين:

Gəncə üsyanı

Vətən dili, I hissə

Vətən dili, II hissə

dərs vəsaitinin

dərsliyin

Qori seminariyası

آذربايجاندا ايلک اساسلي درس وسايطينين ، درسليگين يارانماسي تاريخي 1876-جي ايلدن فعاليت گؤسترن قوري سئميناريياسي ايله باغليدير. قوري سئميناريياسي ضياليلارين يئني نسلينين يئتيشمهسي، اونلارين شخصينده آذربايجاندا يئني نفسلي مدنيتين ياييلماسي و اؤيرهنيلمهسي، يئني علمي اوصوللارين تطبيق اولونماسي، يئني ايجتيماعي فيکرين فورمالاشماسي، بير قدر سونرا ايسه آذربايجان اينتيباهيني حياتا کئچيرهجک بوتؤو بير نسلين مئيدانا گلمهسينده موستثنا رول اويناميشدير. بير چوخ دموکرات دوشونجهلي، ترقيپرور پئداقوقلارين درس دئديکلري بو سئمينارييادا آذربايجانلي، گورجو، روس و ديگر خالقلارين اؤولادلاري آوروپا ديللري و ادبياتيني، روس ديليني، ادبياتيني و پئداقوگيکاسيني، طبيعت، جوغرافيا، حساب و باشقا فنلري اؤيرنميشلر. سئمينارييادا غرب، خوصوصيله، روس ديلي و ادبياتىنين تدريسينه گئنيش يئر وئريلميش، دونيا کلاسيکلرينين اثرلري تدريس ائديلميش، نزدينده غربي آوروپا و روس کلاسيکلرينين اثرلريندن عيبارت زنگين کيتابخانا فعاليت گؤستريردي. آذربايجان ديلينده تدريس کيتابىنين يارانماسي تاريخي ده همين دؤورله باغليدير.

(Vikipedia)