میانالی علیرضا:

سیلاحلا اؤلچولن تورپاق

مقصود ملتیمیزین آزادلیغی یولوندا آپاردیغی مبارزه دن نمونه لر گؤسترمکدیر. اونی اولدوغی کیمی تصویر و ترسیم ائتمه یی موّریخلر، ادیب و شاعیرلریمیزه تاپیشیرماق لازیم دیر. بو اونلارین ملی و اخلاقی وظیفه لریدیر. قوی بیزیم وجوده گه تیرمکده اولدوغوموز ملی دولتین تاریخینی موّرخلر یازیب کاغیذ اوزه رینه گه تیرسینلر.

سید جعفر پیشه وری

هاچانسا عمیم دن بیر خاطره ائشیتمیشدیم . دقیق یادیمدا اولماسادا، خاطره قاراداغ ماحالی نین کندلریندن بیرینده باش وئرمیش حادثه نی شرح ائدیردی.اونون دئدیکلریندن یادداشیمدا نه لر قالیب؟

21 آذر حرکاتی نین ذیروه سی، آذربایجان ملی حکومتی یاراندیقدان سونرا آذربایجاندان قاچمیش بعضی عنادکار، هارین و ظولمکار اولان خانلار بیر چوخ یئرلرده،او جمله دن قاراداغ ماحالیندا آتلی دسته لرله کندلره هیجوم ائدیر، فاجعه لر تؤره دیرلرمیش. آرا- سیرا زنگاندان، ماراغادان و قاراداغدان آجیناجاقلی خبرلر گه لیرمیش.

بیرگون آذربایجانی ترک ائدیب تهرانا قاچانلار حاقیندا تزه جه فعالیّته باشلایان آذربایجان ملی مجلسی قرار قبول ائدیب بیلدیریرکی، ملّته و حرکاتا دوشمنچیلیکده سوچلانانلار تعیین اولونموش واختا قدر گئری دؤنمه سه لر- اونلارین تورپاقلاری،اشیالاری، وار- دولتلری مصادره ائدیله جکدیر.

"27 بهمن1324- جی ایل تاریخلی همین قانوندا دئییلیردی: آذربایجانی ترک ائدیب تهرانا و سایر نقطه لره گئدیب، آذربایجانین آزادلیغی و ملی حکومت علیهینه تبلیغات آپارانلار- ایستر آذربایجانلی و ایسترسه ده غیر آذربایجانلی اولسون - اونلارین داشینان و داشینمایان ملک، املاک و ثروتی خالقین و دولتین خیرینه مصادره ائدیلسین . خالصه لرین بؤلونمه سی حاقیندا ایسه دئییلیردی : رضا شاه پهلوینین سلطنت تاریخیندن21 آذر1324- جی ایله قدر آذربایجاندا اولان خالصه لر و سو منبعلری کندلرده یاشایان کندلیلر آراسیندا عوضسیز اولاراق بؤلونمه لی دیر"{1}.

بو قانونلارعرفه سینده آذربایجانین بعضی ماحاللاریندا اولدوغی کیمی ، قاراداغدا دا فئوداللار باش قالدیرمیشدیلار. قاراداغا عبدالله خانلا ووروشماق اوچون اهر فدائیلریندن علاوه تبریزدن ده بیر دسته فدائی گؤنده ریلمیشدی. تبریزدن گلن گنج فدائیلرین سیراسیندا حسن دایی آدلی نسبتاً یاشلی بیر فدائی ده واردی. تهران حکومتی نین قودورموش خانلارا ائتدی یی کؤمه یه باخمایاراق بیر نئچه گون عرضینده فدائی لرین شجاعتی و قطعی غلبه یه ایناملاری نتیجه سینده قارا داغ ماحالی دا بوتؤولوکله آزاد اولدی.

عمیم دن ائشیتدی ییم خاطره نین یادداشیمدا درین ایز بوراخان ان تأثیرلی مقامی- حسن دایی نین فدائی لرله خانلارین سیلاحلی آتلی دسته لرینی قوووب، اونلاری آذربایجان سرحدلریندن چیخاریب کنده گئری دؤندویی مقاما تصادف ائدیر.

اورادا باش وئرن حادثه اساساً کند میدانچاسیندا توپلاشان اهالی یه حسن دایینین مراجعتی ایله باشلامیشدی.او، دئمیشدی: ملی حکومتین قرارینا گؤره بو خانین دا تورپاقلاری مصادره اولونمالی دیر. اونون ملی حکومتیمیزی داغیتماغا سفربر اولان تهران حکومتینه سیغینماسی و اورایا قاچماسی بیر یانا،آذربایجان تاریخینده بیرینجی کره ملتیمیز طرفیندن سئچیلمیش و تصدیقلنمیش حکومتیمیزله بئله داورانیشا اصلا گؤز یومماق اولماز. بیز بو خائین خانین دا اؤز دوغما حکومتینی بوراخیب، یادلارا دستک اولدوغی اوچون تورپاقلارینی کند اهالیسی آراسیندا بؤلونمه سینی تکلیف ائدیر و بو سؤزوموزه ملتیمیز طرفیندن یارادیلان ملی مجلسیمیزین قاچانلار حاقیندا کی ، قانونلاری اساس گؤتوروروک.گلین، ائله بیرینجی باخ بو میدانچانین او اوزوندن توتدی خانین ائله بو تورپاقلاریندان باشلایاق.

بو تورپاقلار کند ایچه ریسینده اولدوغی اوچون من بری باشدان تکلیف ائدیره م 2000 متر مدرسه اوچون ساحه آیریلسین ؛ امینم کی ، اونون تیکیلمه سینه ده ملی حکومتیمیز کؤمک ائده جکدیر.

تکلیف بوتون اهالی نین بؤیوک سئوینجینه سبب اولسادا- دئین عمیم، علاوه اولاراق دئییردی:- کند اهالیسی نین لنگ ترپندی یینی گؤرن حسن دایی یئنه دیله گلدی:- هه، نه دی؟ - دئیه سن هله ده خاندان قورخورسوز.ائله دیرسه اوندا قویون بیرینجیسینی ائله من باشلاییم.

اهالی آراسیندان کیمدنسه ائشیدیلن : - نه ایله اؤلچه جکسن؟- سئوالینا حسن دایی بیرنوسونی چینیندن آییریب گؤیه قالدیراراق بونونلا!،- دئییر.عمیمین کؤنول دولوسی سئوینج و فرحله دئدی یی سؤزلر هله ده یادیمدادیر. او، دئییردی: بیرینجی دفعه ایدی کی، آذربایجان تورپاغیندا سیلاح قان تؤکمه یه دئییل ، اه کیب- بئجرمک و قوروب - یاراتماق اوچون گؤیه قالدیریلیردی. حسن دایی مکتب اوچون اؤز سیلاحی ایله تورپاق ساحه سینی اؤلچوردی...

بو خاطره دن آلدیغیم تأثرات دئیه بیله رم کی، منی 21 آذر حرکاتی ایله ایلگیلی اوزون سورن آراشدیرجی بو ایشه جلب ائتدی. نهایت، بو آختاریشلارین نتیجه سیندن ایره لی گلن مذاکره نیزه بوراخیلان کتابین آدی دا اوزون ایللردن بری یادداشیمدا بعضاً ضعیف ، بعضاً آیدین جیزگیلرله دولاشان عمیمدن ائشییتدی ییم همین خاطره دن دوغدی. بونی دا علاوه ائدیم کی، بو اولایلار تکجه عمیم له مینم آرامیزدا محدودلاشان صحبت لر دئییلدیر- هئچ . بو احوالاتین عینی نی" ایران انقلابی نین غلبه سیندن آز سونرا تبریز ده ارباب و کندلی آدلی تاماشا نین بیر یئرینده الی قابارلی کندلی اوزونی ظالم ملکه دارا توتاراق ، اونا 1325- جی ایلده وئردییی درسی یاددان چیخارماماغی مصلحت گؤرور. خالق طرفیندن یارادیلمیش و دیللر ازبری اولان بیر بایاتی دا ایسه دئییلیردی:

فلک منی سایاندا،

بخت چیراغیم یاناندا،

تفنگیم اؤلچی اولدی

اربابدان یئر آلاندا"{2}.

آیت الله میرزه عبدالله مجتهدی ، ملی حکومتین یارانماسیندان بیر آی سونرا، دی آیی نین 22- ده ، یازیردی کی: بو گون قارا داغین گرگین وضعیّتیندن خبرلر ائشیتدیم. عبدالصمدخان نئچه یوز آتلی دسته سی ایله آذربایجان دولتی نین سیلاحلی قوّه لری ایله ووروشور.

او، بو حادثه دن بیر آی سونرا یئنه اؤز گونده لی یینده ، بهمن آیی نین 22- سی گونونه بئله بیر قید آرتیریر: دئییرلر- کوردلر اورمیه نی آلیبلار.پنبه ای اورمیه نین حاکیمی قاییدیب.دئییرلر- میدانداب طرفیندن کوردلر گلیب قند کارخاناسینی توتوبلار. فدائی لر ایسه چوخ چتینلیکله اونلارین قارشیسیندا دایانیبلار. زنگانین دا گرگین وضعیّتیندن صحبتلر گئدیر. آرخا طرفدن همدانا آرخالانان ذوالفقاری ده ، دئییرلر کی، زنگانی محاصره یه آلیب.

او، 29 بهمن گونی اوچون ده گونده لی یینده یازیرکی، یول ناظیری کبیری هله لیک تبریزده دئییل . ائله بیل وضعیت میانداب و اونون اطرافیندا آذربایجان دولتی اوچون قناعت بخش دئییلدیر{3}.

" تهرانا قاچمیش شاه ال آلتیلاری اؤلکه ده بیر سیرا تخریبات تؤرتمه یه باشلامیشدیلار. اونلار ماراغانین آفشار، چاراویماق و هشتری بؤلگه لرینده سیلاحلی دسته لرله قتللر تؤره دیر، خالقین نائلیتلرینی مغلوب ائتمه یه چالیشیردیلار.

ملی حکومت فدائی حصّه لری نین عکس انقلابی مغلوب ائتمه امرینی میرربعی کبیری یه تاپشیرمیشدی...

قولدور دسته لرین مغلوبیّتیندن سونرا بو موفقیتلر مقابلینده کبیری ژنراللیق و 20 نفره یاخین فدائی باشچیسی مختلف حربی رتبه لرله تلطیف ائدیلدی . خالق قیزیلباش اوردوسی کوماندانلیغی بو باره ده فرمان وئردی. بوندان علاوه میرربعی کبیری ملی مجلس طرفیندن ستارخان اوردئنی (مئدال) ایله ده مکافاتلاندیریلدی"{4}.

آذربایجان ملی حکومتی نین سسی ، صداسی و نه دن لری 30 ایلدن سونرا قارداغ ماحالیندان یول آلیب تکجه منه میانادا گلیب چاتمامیشدی. ائله بوراداجا بو اولایلارین سوراغینی وئرن چوخ اوزاقلاردان سسی ائشیدیلن باشقا بیر نمونه نی ده قید ائتمک یئرینه دوشر.

غرب- بئرلین ده نشراولان وارهایت روزنامه سی یازیرکی ، 1945- جی ایلین نویابر- دئسامر آیلاریندا ایران آذربایجانیندا آذربایجان دئموکرات فرقه سینین رهبرلییی آلتیندا یئنی دئموکراتیک خود مختار حکومت یارادیلدی. بیر نئچه واختدان سونرا کوردستان دا بو یوللا حاکمیتی اله آلدی. دئموکراتیک قورولوش کهنه دولت دستگاهینی لغو ائدیب اونون یئرینده ایران آذربایجانی نین بوتون شه هر و ماحال لاریندا دئموکراتیک حاکمیت اورقانلارینی یاراتدی{5}. قید ائتمک یئرینه دوشر کی، ایلک دفعه اولاراق تبریزده آذربایجان فهله و زحمتکئشلرینین بیرینجی قورولتایی کئچیریلدی. بو تاریخی قورولتایدا دنیا همکارلار اتفاقی نین صدری لوئی سایان نطق سؤیله میش و خالقین دئموکراتیک قورولوشوندان دانیشاراق دئمیشدی : آذربایجان خالقی فخر ائده بیلرکی، آز بیر مدت ده مرتجع لری ازیب، آزادلیغینی اله گه تیرمکله ایندیکی دنیایا اویغون ملی و دئموکراتیک حکومت قورموشدور.

او، ملتیمیزه مراجعت ائده رک علاوه ائتمیشدیرکی، سیزین الده ائتدی یینیز بو دئموکراتیا حقیقی و خالق دئموکراتیاسیدیر{6}.

ملی- دئموکراتیک حرکاتیمیزین اؤندری ، سیدجعفر پیشه وری نین کلامی ایله دئسک: 21 آذر نهضتی نین غلبه سی بیرگه سعی و اعتمادین محصولی دیر. ائله اونا گوره دیرکی ،"21 آذر گونی ایرانین بیر سیرا مطبوعات نماینده لری، او جمله دن ایران قزئتی رئداکتوری - جهانگیر تفضلی ، نجات ایران قزئتی رئداکتوری - فروزش، رهبر قزئتی رئداکتوری - بزرگ علوی، فرمان قزئتی رئداکتوری- عباس شاهنده و مخبرلر- محمود هورمز،اسماعیل پوروالی و سایر آذربایجانا گلمیش و ایران قزئتلرینده 21 آذر حاقیندا اؤز فیکیرلرینیده یازمیشلار.

اسماعیل پوروالی دوستی محمود تفضلی یه مکتوبوندا 21 آذر حرکاتی حاقیندا یازیردی : محمود جان! تبریزده بو گون مشاهده ائتدی ییم وضعیتی تصویر ائتمک اوچون رساملاردان ، موسیقی شناسلاردان و شاعیرلردن یاردیم آلماق لازیمدیر. چونکی بو گون تبریزین صاف فضاسی آلتیندا جانلانان حسّیات ، دؤیونن اوره کلر، کیشی و قادینلاری بوروموش هیجان دالغاسی، تبریزین یئنی رنگه بویانماسی، بونلارین هامیسی یوزلر و مینلرله نغمه لرین یارانماسینا، رساملیق تابلولارینین حاضرلانماسینا و میلیونلارلا شعرین قوشولماسینا زمین یارادیر"{7}.

" خالقین آرزوسوندان دوغان ملی حکومت اوزون مدت داوام ائتمه سه ده ، بیرایللیک حاکمیت ، جنوبدا یاشایانلارین بئینینده ائله بیر ایز بوراخیبدیرکی، خالق هئچ زامان بو بیر ایلده خالقا و اونون اؤلکه سینه گؤسته ریلن مثبت مناسبتی، قایغینی اونودمایاجاقدیر. متفکرلرین دئدی یی کیمی: انسان ایکی حقیقته- طبیعته و تاریخه خیانت ائده بیلمز. بیزیم بیر ایللیک ملی حکومتیمیز آذربایجان خالقینا تاریخی اهمیّته مالک چوخ شئیلر وئردی"{8}.

" غربین بیر چوخ مؤلفلری و تاریخچیلری ، او جمله دن - ویلیام ائگیلتون، ویلیام داقلاس، ریچارد فرای، لئنبئتون و دیگرلری ده دئموکراتیک نهضت دؤورونده آذربایجان ملی حکومتی طرفیندن آذربایجاندا مهم اصلاحات حیاتا کئچیریلدی یینی کتابلاریندا یازمیشلار. لئنچئفسکی اؤز کتابیندا انقلابی حکومت نقشه لرینی حیاتا کئچیرمه یه باشلادی باشلیغی ایله دئموکراتیک نهضت دؤورونده آذربایجاندا ائدیلن اصلاحاتدان بیر- بیر آد چه کیر.

1324- جی ایلین آخیرلاریندا کرمان شهرینده چیخان" بیداری" روزنامه سی یازیرکی، آذربایجان حادثه لری نتیجه سینده داخیله وزارتی مملکتده ایالت و ولایت انجمنلرینین تشکیلی باره ده گؤسته ریش وئرمه لی اولدی .

1334- جی ایلده تهراندا چیخان "مردم" روزنامه سی ایسه بئله یازیر: آذربایجان و کوردستان نهضتلرینین تأثیری نتیجه سینده ایرانین دیگر شهرلرینده آزادلیق حرکاتی میثلسیز درجه ده گئنیشلندی و امپریالیزم علیهینه اولان قوّه لر آراسیندا گئنیش همکارلیق یاراندی{9}.

ایرانین ان بؤیوک و چوخ تیراژلی قزئتلریندن اولان" کیهان" قزئتی ایسه یازیردی: ایرانین شمالیندا باش وئرن دئموکراتیک حرکات ان بؤیوک حادثه لردن بیری ساییلیر. او، ایرانین بوتون ایالتلرینه یاییلاراق شرق خالقلاری تاریخی نین بؤیوک فه صیللریندن بیرینی آچاجاقدیر{10}.

" داخیلی امنیت ، اوغریلارین قلع و قمع ائدیلمه سی ، فهله و کندلی لرین وضعیّتی نین یاخشیلاشماسی اوچون معیّن انتظامات یاراتماق، یئرلی اصلاحات دا جدّیت و اونی چوخ سرعتله یئرینه یئتیرمک ، اؤلکه نین اداره لرینده دوزگونلوک، بعضی خیابانلارین و کؤرپولرین یئنی دن سالدیریلماسی، اونلارین آسفالت ائدیلمه سی، نهایت ایشلرده اولان بؤیوک نظم و هامیدان یاخشی راق اونلارین اداری جنبه لری، ایشلرده اولان فوری تصمیم توتمالاری و شکایت ورجوعاته یئتیشمه لری چوخ به یه نیلمیشدیر"{11}.

آیت الله میرزه عبدالله مجتهدی ملی حکومتین یارانماسیندان 5 گون سونرا، دوشنبه گونی، 26 آذر گونی اوچون گونده لی یینده یازیرکی ، شنبه گونوندن باشلادی شهرده بیر امنیت یارانمیشدیرکی، دئمک اولار 1320-جی ایلین شهریور غائیله سیندن بو طرفه شاید اونون اوخشاری ایندی یه کیمی گؤرونمه میشدیر{3}.

حزب ایرانین مرکزی اورقانی جبهه روزنامه سی ایسه یازیردی: آذربایجان حرکاتی هئچ ده آوانتورا دئییلدیر. بو حرکات بیزیم بدبختلی ییمیزی گؤرنلرین و بوندان باشقا چاره یولی تاپا بیلمه ینلرین تصدیق ائتدیکلری ملی حرکاتین باشلانغیجی دیر.

آذربایجانلی همیشه قاباقجیل اولوب، ایره لی ده گئدیب و باشقالاری اوندان اؤیره نیبلر{12}.

بو تاریخدن ایکی گون سونرا جبهه روزنامه سی یئنه آذربایجان مسئله سینه اشاره ائده رک یازیردی: آذربایجان دئموکراتلاری نین نهضتینی ایرانین سایر نقطه لرینه یایماق لازیمدیر{13}...

سادالانان مناسبتلر تکجه حرکات دؤورونده محدودلاشمیر. ملی- دئموکرتیک حرکاتیمیزین مغلوبیّتیندن سونرا دا بو مناسبتلر داوام ائدیردی.

1953- جی ایلده " با کی کمونیستی" قزئتی یانوارین 10- دا جیمز اولدیرجین " دیپلومات" رومانی حاقیندا خالق یازیچیسی میرزه ابراهیم اوون مقاله سینی چاپ ائتمیشدیر.

میرزه ابراهیم اوو همین مقاله ده یازیردی کی، کتابدا یازیچی گؤسته ریرکی، جنوبداکی حادثه لر سیاسی معناسی اعتباری ایله محدود محلّی خاصیّتده دئییلدی.

رومانین اساس قهرمانلاری اولان لورد ائسسئکس و ماک قیری قور بو گونکی انگلیس سیاسی حیاتی نین ایکی باریشماز قطبینی- ارتجاع و محاربه، صلح و دئموکراتیا جبهه سینی تمثیل ائدیرلر. لورد ائسسئکس انگلیس حکومتی نین خصوصی تاپشیریغی ایله مسکووایا گلیر. اونون مقصدی جنوبدا کی حادثه لری یوخلاماق اوچون ایرانا خصوصی بین الخالق کمسیون گؤندرمک حاقیندا سووئت حکومتینین راضیلیغینی آلماقدیر...

او، مولوتوف، ویشینسکی و نهایت ا. ستالین له گؤروشور. لورد ائسسئکس ، - جنوبی آذربایجاندا کی حرکاتی روسلار یاراتمیشدیر، - فیکرینه قارشی ماک قیری قور دئییر:تهران حکومتی دائیما آذربایجانی تضییق آلتیندا ساخلامیشدیر . بونا گؤره ده آذربایجاندا همیشه اوپوزیسیون پارتیالار، میدانا چیخمیش دیر. کونیستی توسیون دولت یاراتماق اوچون بیرینجی عصیان آذربایجاندا باشلامیشدیر.

میرزه ابراهیم اوو ماک قیری قور حاقیندا یازیردی کی ، او، جنوبی آذربایجانلیلارین مختاریت طلبینه حاق قازاندیردیغی کیمی بوتون ایرانین اصل دئموکراتیک اساسلار دا یئنی دن قورولماغا احتیاج اولدوغونا دا اینانیر و دئییر:هرگاه سیز اؤزونوز بونا دقّت ائتسید ینیز، منیم نه دئمک ایسته دی ییمی باشا دوشردینیز. باشا دوشردی نیزکی، ایران آذربایجانیندا کی عصیان هئچ ده روسلارین ایشی دئییلدیر؛ ماهیّت اعتباری ایله بو اوّلکی 6 - 5 انقلابین داوامی دیر{14}.

ماک قیری قورون دئدی یی 6-5 انقلابین سونوجی 21 آذر حرکاتی ایدیسه، بو حرکاتین دوشونجه سیستمینی گونده مه گه تیرن شیخ محمد خیابانی قیامی اولموشدور. ائله اونا گؤره ده تجدّد مکتبی نین بانیسی، ملی- دئموکراتیک دوشونجه سیستمی نین آذربایجاندا تطبیق ائدیلمه سی نین یارادیجیسی، شیخ محمد خیابانینین قیامی حاقیندا، 21 آذر حرکاتی نین رهبری سیدجعفر پیشه وری دئییردی : من فیکر ائدیره م شیخین قیامی هر جور خاتمه تاپدیسادا ایراندا بؤیوک بیر اهمیّته مالکدیر . بیزیم نهضتیمیز ایسه اونون متممیمی دیر{15}.

سیدجعفر پیشه وری دوشونجه سینی آچیق گؤسته رن دیگر بیر فاکتی دا مسئله یه آیدینلیق گه تیرمک اوچون بوراداجا قید ائتمه یی مقصده اویغون حساب ائدیره م. اونون دیگر بیر رأینی باشقا یازیسیندا بئله اوخویوروق: من سیزدن سوروشورام، او ایرانا هانسی خیانتی روا گؤروموشدور؟ من،او واخت" حقیقت" روزنامه سینده بیر آذربایجانلی کیمی مجلسین بو خائنانه حرکتینه شدید بیر صورتده اعتراض ائدیب " سیزین خائن آدلاندیردیغینیز مزارلار قارشیسیندا تعظیم ائتمه یی بیز افتخار بیلیریک "- کیمی جسورانه عبارت یازماقلا ایچه ریمده شعله لنمکده اولان ملیّت حسینی تسکین ائتمه یه چالیشدیم{16}.

او، خیابانی حاقیندا فیکرینی بئله بیان ائتمکله سانکی اؤز دوشونجه و اینانجینی دا آچیقلاماغا چالیشیرمیش. حقیقت ایسه بودورکی، تاریخده باش وئرمیش اولایلار بیری دیگرینی عوض ائتسه ده ، اهمیّت و مضمونلاریندان آسیلی اولاراق ، خالقین حیاتیندا اوینادیقلاری اونودولماز روللارینا گؤره نه اینکی کهنه لیب آرادان گئتمیر، بلکه دویونلی قالان سیاستلر آچیلدیقجا داها دا بلورلاشاراق یئنی نسیللرین گونده لی یینه داخیل اولور. بونونلادا دئمک اولورکی، حقیقت، حقیقت اولاراق قالیر؛کوتله نین گونده لی یینه دوشن موضوعلار ایسه اؤز حلینی تاپمایانا کیمی، دوشونجه سیندن بیر دفعه لیک اولاراق سیلینمیر. یارانمیش ال وئریشلی شرایط و زامان که سیینده یئنه ده اورتایا چیخیر. بو معنا دا شیخ محمد خیابانی قیامیندا اؤزه یی قویولان 21 آذر حرکاتی دا رئال بیر اولای اولاراق ملتیمیزین شعور و ذکاسیندا ائله درین و سیلینمز ایز بوراخمیشدیرکی، او تاریخدن بو گونه دک حاکیم رژیملر، خصوصاً سلطنت رژیمی نه قدر اونون علیهینه بیر طرفلی تبلیغات آپارسادا گوجلی تأثیره مالک اولمامیشدیر؛ اولسادا او دؤورده آذربایجاندا آپاریلان اصلاحات مذاکره یه چیخاریلدیقجا بو عکس تبلیغات اؤز تأثیر گوجونی الدن وئرمه یه و بویاسینی ایتیرمه یه معروض قالمیشدیر.

آذربایجان ملی حکومتی عصرلردن بری ملتیمیزین آرزو ائتدی یی، اوغروندا مبارزه آپاردیغی بوتون طلبلری بیری دیگری نین آردینجا حیاتا کئچیرمه یه باشلامیشدیر. پهلوی رژیمی نین بانیسی رضاخان دیکتاتوراسی نین سیاستی اقتصادی اصلاحاتدان گئری ده ساخلانان آذربایجانی آیری سئچگیلیک نتیجه سینده ،آز قالا خرابه یه چئویرمیش دی. آذربایجان ملی حکومتی، آذربایجان ملّتینه اصل حیات و آزاد یاشاماق حقوقونی ارمغان گه تیردی . درین بحرانلار ایچینده قالان اقتصادییاتیمیزا گوجلی تکان وئره رک، اؤلکه میزی عصریمیزین مدنی یاشایش مرکزلریندن بیرینه چئویرمک یولوندا سرعتلی آددیم لار آتدی. بیر ایلین ایچینده یوزلرله مکتب و صنعت اوجاقلاری آچیلدی . تبریز دانشگاهی ، ملی فیلارمونیا، ملی تیاتر یاراندی. ملی دیلیمیزین تاپدالانمیش حقوقی اؤزونه قایتاریلدی.

21 آذر حرکاتی نین تجربه سی، آذربایجان ملی حکومتی نین وارلیغی بو حقیقتی آیدین شه کیل ده ثبوت ائتدی کی، آزادلیق و استقلالیّت اوغروندا مبارزه یه قالخان کوتله لری متشکّیل ائتمه دن ، بو وظیفه نی حیاتا کئچیرمک اولماز.

بؤیوک انقلابی- سیاسی تجربه یه مالک 21 آذر حرکاتی نین رهبری، سیدجعفر پیشه وری عبث یئره دئمیردی کی، هئچ بیر سیاسی فرقه تک اؤز عضولری نین الی ایله ایسته دی یینه نائیل اولا بیلمز.داها آرتیق خالق ایشلرینه قاریشیب، خالقین آرزولارینی داها گئنیش بیر دایره ده آنلاییب، اونلارین عملی اولماسینا چالیشارسا، او فرقه خالقا داها آرتیق یاخینلاشیب، اونون بیتمز و توکنمز قدرتیندن داها آرتیق استفاده ائده بیلر{17}.

بو فیکیر ملی اؤندر پیشه وری نین یازیلاریندا تکجه ظاهری گؤزه ل سسله نن ایدیالارین بزه یی کیمی دئییلدی . بلکه، بو دوشونجه اونون بوتون داورانیشینا حاکیم که سیلمیشدی.

او، ملی حکومتین پروقرامیندان دانیشاندا بو ایدیایا صادق قالاراق دئییردی: حکومت اؤز پروقرامینی خالقین احتیاجی اوزه رینده قورموشدی . بیز بو پروقرامی خالقین مذاکره سینه وئریریک. خالقین به یندی یینی حیاتا کئچیره جه ییک ، به ینمه دیینی ایسه پروقرامدان چیخاراجاییق{18}. محض بئله بیر رهبریّته اینانان ملتّیمیز ملی- دئموکراتیک حرکاتیمیزین ذیروه سی، ملی حکومتین یاراندیغی ایلک آنلاردان میثلی گؤرونمه میش بیر سرعتله اونون اطرافیندا توپلاشمیشدی. 21 آذر حرکاتی نین نتیجه سی، آذربایجان ملی حکومتی آذربایجان دئموکرات فرقه سی نین فعالیّته باشلادیغی گوندن 3 آی 10 گون سونرا باش وئرمیشدی.

12 شهریوردن ملی حکومتین یارانماسینا قدر 100 گون اولموش دی . بو موفقیّت الده اولوناندان سونرا حرکاتین رهبری ، حرکاتا اؤز مناسبتینی بئله ایضاح ائدیر: من، ملی حکومتیمیز و ملی مجلسیمیزین تشکیلی زامانی خالقین ابراز ائتدی یی احساسات و حرارتدن بحث ائتمک ایسته میره م. فقط دئیه بیله ره م کی، او گون بوتون خالق آیاغا قالخمیشدی. تام معناسی ایله ملی قیام و ملی حرکات وجوده گلمیشدی{19}.

سیدجعفر پیشه وری بیر چوخ یئرده، چیخیشدا، مقاله ده حرکاتین ماهیّتی حاقیندا رای لر سؤیله میشدی. نمونه اوچون اونلاردان بیر نئچه سینی بورادا گؤسترمه یی مقصده اویغون حساب ائدیره م:

* بیزیم حکومت دئموکراتیک حکومت دیر . بوتون طبقه لرین حکومتی دیر{20}.

* آذربایجان خالقی اؤزونون قدرتینی ملی بیرلیک و ملی آزادلیقدا تاپمیشدی{21} .

* بیزیم اوچون آیری بیر یول یوخ ایدی. تهرانسیز اؤز توتدوغوموز ایشی آخیرا یئتیرمه لی ، اؤز ملّی آزادلیغیمیزی تأمین ائتمه لی ایدیک{22}.

* باشلادیغیمیز بؤیوک حرکاتین ملی رنگ و ملی خاصیّتینی ده ییشدیرمک ایسته ینلر ، خالقیمیزین سیلاحینی الیندن آلماغا چالیشیرلار{23}.

ملی اؤندر سید جعفر پیشه وری نین 21 آذر حرکاتی حاقیندا ایره لی سوردویی بو فیکیرلر تکجه ایدییا کیمی دئییل، رئال اولایلارین تصویری کیمی ایره لی سورولموشدی. اونا گؤره ده حرکاتین ملی- دئموکراتیک ماهیّتی حاقیندا بیر چوخلاری رأی لر سؤیله میش ، اؤز مناسبتلرینی ده بیلدیرمیشلر.

معلوم اولدوغی کیمی" دؤورون طلبی ایله وجودا گلن انقلابی حادثه لر تاریخده توتدوقلاری مؤوقعه گؤره قیمتلندیریلیر. و زامان کئچدیکجه تجربه ده اؤزونی دوغرولتدوغونا گؤره دائیما احتراملا یاد ائدیلیر. وطنیمیزده باش وئرمیش 21 آذر نهضتی ده بئله حادثه لردندیر. بو نهضت اونا گؤره آذربایجان خالقی نین ملی غرور و افتخارینا ، انقلابی تجربه و توکنمز ثروتینه چئوریلمیش دیرکی، اؤلکه امپریالیزم نفوذونا و استبداد رژیمینه اؤلدوروجی ضربه لر ائندیرمیش، اجتماعی، اقتصادی ضدیّتلرین حلی اوچون دؤورون طلبینه اویغون یوللار آچمیشدیر"{24}.

" معلوم اولدوغی کیمی ملی مسئله نین حلی تعیین مقدّرات حقوقو نون وئریلمه سینی طلب ائدیر. اوپورتونیستلرین ملی - مدنی مختاریت شعارلاری ، آدیندان گؤروندویی کیمی، خالقلارا اؤزلری نین بوتون حیات ساحه لرینه حاکیم اولماق یوخ، یالنیز مدنیّت جهتدن خودمختار اولماق حقوقونی وئریر. وطنیمیز آذربایجاندا 21 آذر نهضتی نین غلبه سی ملی مسئله نین دوزگون حلی دئمک ایدی.21 آذر نهضتی نین غلبه سی ایله هر شئیدن اوّل خالقیمیز ملی ظولمی آرادان قالدیردی. اؤزونون مستقیل ملی حکومتینی یاراتدی و اؤز مقدّراتینی الینه آلدی.

آذربایجانین ملی دولتی ، اؤزونون ملی اراضیسینه ، حکومت آپاراتینا و ملی قوشونونا، اؤز سیاسی سربستلی یینه و تام حاکمیت حقوقونا مالک ایدی"{25}.

بو ایسه ملی اؤندر سیدجعفر پیشه وری نین چوخ ایللردن بری فیکرینده فورمالاشان،گئتدیکجه ده جیلالانان ملی-دئموکراتیک دوشونجه سیستمی ایدی. "او، زنداندان چیخدیغی ایلک گوندن عموم ایران آزادلیغیندا ملی ظولمه قارشی مبارزه نی اؤن جرگه یه گه تیرمیشدی. او ، فیکرینی آیدین و قطعی بیان ائدیردی کی، ملّتلرین حقوق برابرلی یینی قبول ائتمه ینلرله، ملی ظولمی کؤلگه یه چه کنلرله اونون سویی بیر آرخا گئتمه یه جک. بو مسئله ایلک گوندن پیشه وری اطرافیندا توپلاشانلارلا دیگر آزادیخواهلار آراسیندا اختلاف اولدوغونی گؤستردی . پیشه وری نین آژیر ده کی، مقاله لرینده بو سبک ده اولان مباحثه و اختلافلار روزنامه نین گونده لی یینه چئوریلمیشدی . 1323- 1320- جی ایللرده تهراندا کی سیاسی محیط میدانیندا اولان حزب توده ایران ، اتحاد کارگران و زحمتکشان ایران و دیگر مترقی بیرلیک ، تشکیلات و جمعیّتلرده توپلاشان عضولر ایراندا آزادلیق ودئموکراتیا اوغروندا مبارزه ده بؤیوک زحمت چکمیشلر.اونلارین سیراسیندا آژیر مؤوقعیینده دورانلار آز دئییلدی. و بونلارین چوخی دا آذربایجانلیلار ایدی. تهراندا کی سیاسی محیط ده فعالیت گؤسته رن تشکیلاتلاردا، او جمله دن توده رهبرلی یینده ایراندا ملی مسئله یه مناسبتده یالنیش مؤوقعیین دوزه لمه دیینی گؤرن پیشه وری تئز- تئز بو سؤزلری تکرارائدیردی: دئیه سن، بونلارلا بیزیم سویوموز بیر آرخا گئتمه یه جک" {26}.

پیشه وری دوشونجه سیندن قیدالانان" آذربایجان" روزنامه سی تبریز دارالفنونونون 6- جی ایل دؤنومی مناسبتی ایله یازیردی: بو علمی مؤسسه نین تشکیلی آذربایجان و ایران خالقینا بیر داها گؤستردی کی، هر بیر ملّت اؤز مدنیّتینی زنگینلشدیرمک و انکشاف ائتدیرمک اوچون اؤز مقدّراتینا مالک اولمالیدیر. بو ایسه ملی اؤندر سیدجعفر پیشه وری نین اوزون ایللردن بری ایره لی سوردویی تفکّرون تظاهری دئمک ایدی.

ملتیمیز اؤز مقدّراتینا مالک اولدوقدان سونرا مرکزی حکومتین تضییقی نتیجه سینده گئری ده ساخلانان اؤلکه میزده بیر چوخ اصلاحات حیاتا کئچیردی.

" خالق دوشمنلرینین 437 پارچا ملکی مصادره ائدیلیب، 373 خالصه کند تورپاقلاری ایله بیرلیکده 000/000/1 کندلی عائیله سینه 000/380 هکتارعوضسیز اولاراق تورپاق وئریلدی. کند تصّرفات وسائطی اولمایان کندلی لره یاردیم ائتمک مقصدی ایله 000/000/5 تومندن آرتیق سرمایه سی اولان فلاحت بانگی دایر ائدیلدی.000/000/4 تومن سرمایه سی اولان سو و فلاحت ماشینلاری شرکتی ، 000/000/5 تومن سرمایه سی اولان پامبیق شرکتی تأسیس ائدیلدی کی، بو شرکتلر واسطه سی ایله فلاحت ایشلرینین چوخ سرعتله انکشاف ائتدیریلمه سینه شرایط یاراندی. کئچمیشده آذربایجانین گه لیرینین تهرانا آپاریلان 75% آذربایجاندا ساخلاندی و قالان 25%- ایسه تهران حکومتی نین تبریز بانگیندان اوغورلاییب آپاردیغی 000/000/16 تومن پولون صاحبلرینه پرداخت ائدیلدی. معارف ایشلرینه 320/020/10 تومن صرف ائدیلمه سی معیّن ائدیلدی. حال بوکی ، کئچمیشده معارفه صرف ائدیلن وسایطی آدام باشینا بؤلوندوکده هر آداما بیر کبریت چؤپوندن آز پای دوشوردی . فلاحت ایشلرینه 000/005/5 تومن،صحیّه ایشلرینه 000/030/5 تومن وسایط آیریلدی. حال بوکی، کئچمیشده آذربایجاندا صحیّه ایشلری اوچون تهران حکومتی جمعی 000/32 تومن وسایط آیریلما سینی نظرده توتوردی کی ، بودا آدام باشینا تقسیم ائدیلدیکده هر آداما ایلده بیر آسپرین ده چاتمیردی...

آذربایجانین ایری شهرلرینده- تبریز، اورمیه ، اردبیل ، زنگان ، خوی و ساییر شهرلرده اوشاق تربیه ائولری تأسیس ائدیلمه سی اوچون 000/500/1 تومن وسایط بوراخیلدی. شوسه، ده میر یولی و پست- تئلگراف ایشلری اوچون 000/795/8 تومن وسایط آیریلدی. تکجه تبریزین اطرافیندا 40 یاخین کهریز تعمیر ائدیلدی و یئنی لرینین چه کیلمه سینه باشلاندی. تبریزین سو ایله تأمین ائدیلمه سی اوچون 25 کیلومتر بؤیوک قطرلی پولاد سو لوله سی آلیندی. خیابانلارین آسفالت ائدیلمه سی اوچون 000/000/12 ریال وسایط آیریلدی{27}.

مشهور هند یازیچیسی هندوز ملی حکومت دؤورونده گؤرولن تدبیرلری خلاصه اولاراق بئله قیمتلندیریر : ملی حکومت اؤزونون فعالیّتینین بیرجه ایلینده تبریزین مؤوجود اولدوغی بوتون دؤورعرضینده اورادا گؤرولن ایشلردن داها چوخ ایش گؤرموشدی{28}.

21 آذر حرکاتی اؤزونون مقصد آیدینلیغی، متشکیّللی یی و قارشیدا قویدوغی طلبات نقطه - نظردن یاخین شرقده گوجلی اجتماعی حرکات کیمی قیمتلندیریلیر.

بو حرکات، سیاسی و معنوی تأثیر دایره سی نین گئنیشلی یی جهتدن ده گوجلی و عظمتلی اولموشدور. بونونلادا دئمک اولار" 21 آذر سؤزی آذربایجان تاریخینده ، گونئی تاریخینده خصوصی بیر آدا ، خصوصی بیر لیاقته ، خصوصی بیر ماهیّته مالک سؤزدور.21 آذر، گونئی آذرربایجانین آزادلیق مبارزه سینده تاریخی بیر تقویم دیر"{29}.

بو تاریخی تقویمین سون پیلّه سی، آذربایجان ملی حکومتی حاقیندا ملی اؤندر سید جعفر پیشه وری دئییردی: بیز بیلیردیک کی، الیمیزده دولت تشکیلاتی ، سیاسی قدرت و اختیار اولماز سا فارس متعصبلری بیزه مدنی مختاریت وئرمه یه جکلر. مدنی مختاریت عباره سی محدود اولدوغی اوچون داخیلی آزادلیق و اؤز مقدّراتینی اؤزی تعیین ائتسین سؤزی ایله مختاریّت سؤزونی عوض ائتدیک{30}...

منی ایسه ، گونئی آذربایجان تاریخینده خصوصی بو لیاقته ، خصوصی بو ماهیّته مالک سؤزه سؤوق ائدن عامل هاچانسا عمیمدن ائشیتدی ییم خاطره نی قید ائتسم ده، فیکریمده درین ایز بوراخان ایکی فاکتی دا بوراداجا قید ائتمه یی مقصده اویغون حساب ائدیره م.

ملی اؤندر سید جعفر پیشه وری بیر چیخیشیندا دئییردی: بیر زامان گه لر، خالق مشروطه انقلابیندا اشتراک ائدن بیر مجاهد آختارار کی، اؤزونون محبّتینی اونا اظهار ائتسین. بلکه بیر مدت دن سونرا، اودا تاپیلمایاجاقدیر. او واخت خالق فقط تاریخه مراجعت ائده جک دیر؛ اوردان بؤیوک حرکاتی اؤیرنمک ایسته یه جکدیر. بو جهتدن دیرکی، تاریخه جدّی صورتده توجّه ائتمک،الده اولان اسناد و مدارکی توپلاییب گله جک نسیل اوچون ساخلاماق لزومی میدانا چیخیر{31}.

بو لزومون میدانا چیخماسینی تصدیقله ین ایکینجی اؤنملی فاکتا گلدیکده، یادداشیمدا درین ایز بوراخان آرازین او تاییندا آدلی فیلمین چه کیلیشینه آذربایجانین گؤرکملی شاعیری ، رسول رضا نین سرانجام وئرمه سیدیر.

بو فیلم آذربایجان ملی حکومتی دؤورونده بیزیم ایندی ده گؤره بیلمه دی ییمیز آتا- بابالاریمیزین گؤردویی ایشلردن جانلی سنددیر.

21 آذر حرکاتی نین اشتراکچیسی، 1324- جی ایلده یارانان ملی مجلسیمیزین ملت وکیلی، خالق شاعیری بالاش آذراوغلی اؤز خاطره لرینین بیرینده رسول رضانین تبریز شهرینه سفری حاقیندا معلومات وئریر.

رسول رضانین تبریزه گلیشی ایله باغلی، اونون بیر مراسمده چیخیشیندان بئله بیر قید تقدیم ائدیر: تبریز بیزیم اوچون عادی ش ههر دئییل . سؤزون اصل معناسیندا پاییتختدیر.

شاه اسماعیل خطائی نین، ستارخانین، باقر خانین، شیخ محمد خیابانی نین، نئچه- نئچه سؤز داهی لرینین یادگار قویوب گئتدی یی شه هردیر. منیم بورایا گلیشیمدن مقصد تاریخده آد قویموش شهرین و جنوبلی قارداش لاریمیزین بو گونکی حیاتیندان سندلی فیلم چکمکدیر.قوی گله جک نسیللره آتالاری نین، بابالاری نین قهرمانلیقلا دولی حیاتیندان بیر یادگار اولسون. صاباح گله جک نسلیمیز بیزی اونودقانلیق اوستونده قیناماسین{32}.

بو سببدن دیرکی، مذاکره نیزه بوراخیلان کتابین ایشیق اؤزی گؤرمه سی نامینه منه دستک اولان 4 نفرین آدینی قید و تشکرلریمی ده اونلارا بیلدیرمک ایستردیم:

"21 آذر" تشکیلاتینین رهبری یازیچی بهروز حقی، آذربایجان دئموکرات فرقه سینین باشچیسی امیرعلی لاهرودی ، کانادا ساکنی مهندس عظیم ابراهیمی و نهایت حیات یولداشیم گونش!

کتابی بیترمه ییمده بهروزحقی نین اصرارلی اولماسی، فرقه باشچیسی امیرعلی لاهرودی نین فرقه نین دؤوری مطبوعاتینی اختیاریمدا قویماسی، دوستوم- قارداشیم عظیم به یین مادی- معنوی دسته یی و ایکی ایل تمام حیات یولداشیم گونشین ان آزی گونده بئش ساعات منه آزاد وسربست شرایط یاراتماسینی قید ائتمکله، مدریک شاعیریمیز رسول رضا دئمیشکن:- من ده اونودقانلیقدا قینانماق ایسته مزدیم." مقصود ملتیمیزین آزادلیغی یولوندا آپاردیغی مبارزه دن نمونه لرگؤسترمکدیر".- بو تفکّره سیغیناراق، ملی حکومت دؤورونده ایشیق اوزی گؤرموش" قیزیل صحیفه لر" آدلی کتابین اؤن سؤزونده وئریلن بو دوشونجه نین داوامیندا ملی اؤندر سیدجعفر پیشه وری قید ائدیردی کی، اونی اولدوغی کیمی تصویر و ترسیم ائتمه یی مورّخلر، ادیب و شاعیرلریمیزه تاپیشیرماق لازیمدیر.

بو اونلارین ملی و اخلاقی وظیفه لریدیر. قوی بیزیم وجودا گه تیرمکده اولدوغوموز ملی دولتین تاریخینی مورخلر یازیب کاغیذ اوزه رینه گه تیرسینلر{33}

بو ده یرلی کلام گیریش سؤزونه ان گؤزه ل سونوج اولسادا، بوتؤولوکله 21 آذر حرکاتینا حصر اولونان کتابین ایشیق اوزی گؤرمه سی نامینه تدقیقاتچی عالم مرحوم غفار کندلینین 21 آذر حرکاتی ایله ایلگیلی ایره لی سوردویی مدّعانی مقصده اویغون حساب ائدیر، دوشونجه مه یاخین، فیکریمه اورتاق و سؤزومه یئکون کیمی تقدیم ائدیره م: 21 آذر، آذربایجان خالقی نین ملی آزادلیق مبارزه سینی شعورلی و شعورسوز اولاراق پرده له مه یه و تحریف ائتمه یه چالیشان پان ایرانیزم قویروغوندا سورونن ،امپریالیزمه قوللوق ائدن مرتجع جیزما- قاراچیلارا قارشی اتهامنامه دیر{34}

ادبیات و منبعلر

1- " آذربایجان" روزنامه سی.1324- جی ایل. نمره-131.

* آذربایجان ملی مجلسی نین مصادره حاقیندا قانونی.

2- "21 آذر" درگیسی 1999- جی ایل. نمره- 2.

* اکرم میشوداغلی- آذربایجان ملی حکومتی نین آقرار اصلاحاتی.

3- " بحران آذربایجان"- نشر ایلی-1381. نشر یئری- تهران.

* آیت الله میرزه عبدالله مجتهدی

4- "21 آذر" درگیسی 2000- جی ایل. نمره-4-5.

* حاجی قاسمی- ماراغا شهرینده 21 آذر.

5- " وارهایت" روزنامه سی دئسامر 1976- جی ایل. بئرلین .

* دئموکراتیک ایران اوغروندا آپاریلان اونودولماز مبارزه.

6- "21 آذر" درگیسی 1999- جی ایل. نمره-3.

* دنیا همکارلار اتفاقی نین صدری لوئی سایان- نطق.

7- "21 آذر" درگیسی 2000- جی ایل. نمره-9. ص-54.

* اسماعیل شمس - 21 آذر حرکاتی اؤلمزدیر!

8- "21 آذر" درگیسی 2000- جی ایل. نمره- 9. ص- 48.

* علی اکبر هدایت نژاد- اونودولماز گونلر.

9- " مردم" روزنامه سی 1334- جی ایل ، نمره-171.

10- " کیهان" روزنامه سی 1324- جی ایل، 8- آذر .

11- " کیهان" روزنامه سی 1324- جی ایل. نمره-1571.

12- " جبهه " روزنامه سی 1324- جی ایل. 3- دی. نمره - 43 .

13- " جبهه " روزنامه سی 1324- جی ایل. نمره - 44.

14- " آذربایجان" روزنامه سی.1331- جی ایل. نمره -511.

15-" آذربایجان" روزنامه سی 1325- جی ایل. نمره- .14

16- قیزیل صحیفه لر. ص- 30 .

17- پیشه وری سیزینله دانیشیر. چاپ -2001- جی ایل. ونکووئر.

18-" آذربایجان" روزنامه سی.1324- جی ایل.

19-" آذربایجان" روزنامه سی.1324- جی ایل.

20- تبریز21 آذر حرکاتیندا. چاپ -2001- جی ایل. ونکووئر.

21- باخ 20- یه.

22- باخ 20- یه.

23-" آذربایجان" روزنامه سی، 1324- جی ایل، نمره - 109.

24-" آذربایجان" درگیسی. 1369- جی ایل. نمره-3. ص-21 .

دؤورون طلبلریندن ایره لی گلیب یاشایان تدبیرلر".

* فرج دستگشاده

25- " آذربایجان" روزنامه سی.1333- جی ایل. نمره- 696.

* ع . ابلوچ-21 آذر نهضتی و ملی مسئله نین حلینه دایر.

26- " او گونون حسرتی ایله ...." چاپ - باکی.2003- جی ایل.

* سلام الله جاوید

27-" آذربایجان " روزنامه سی. 1342- جی ایل. نمره- 1466.

28- " آذربایجان" روزنامه سی.1345- جی ایل، نمره - 1648.

21 آذر حرکاتی نین 21- جی ایل دؤنومی .

* انوشیروان ابراهیمی(معروضه).

29- "21 آذر" درگیسی 2000- جی ایل. نمره- 6 . ص-4.

* آنار رضایئو" 21 آذر" درگیسی نین تدبیر مراسمینده .

30- " دئموکرات" مجله سی 1324- جی ایل. نمره- 2.

31- "21 آذر" درگیسی 2000- جی ایل. نمره-5-4.

32- "21 آذر" درگیسی 1379- جی ایل. نمره-3.

33- قیزیل صحیفه لر- گیریش.

34- 21 آذر. چاپ یئری- باکی.1961- جی ایل