ميانالى عيرضا

ملی حکومتین پروقرامیندا

اقتصادی تدبیرلر

دنیادا مادی نعمتلرین یارادیجیسی و قوروجوسی خالق دیر؛ طبیعتی ، حیاتی، اجتماعی قورولوشی ده ییشدیرن خالق کوتله سیدیر.اجتماعی قورولوش ارتجاع قوّه لری نین الینده اولاندا، اونلاری چوخ واخت جدی دؤیوشلرله آرادان قالدیرماق ممکن اولور.بیر چوخ باشقا خالقلارکیمی، آذربایجان خالقی نین دا تاریخی بو شه کیل ده اولان مبارزه لرله دولودور.آذربایجان خالقی دا عصرلر بویی استیلاچیلارا،ظولمکارلارا و یاد ائللی استثمارچیلارا قارشی مبارزه آپارمیشدی.

شاهلیق اصول اداره سینه قارشی مبارزه لرین نتیجه سی اولان 21 آذر حرکاتی ، ملی- دئموکراتیک مبارزه نین ان ماراقلی و قاینار دؤورونی تشکیل ائدیر.خالقیمیزین ملی- دئموکراتیک حرکاتی اجتماعی قورولوشون عدالتسیزلیکلریندن دوغان اجتماعی، سیاسی و ائله جه ده اقتصادی ضدیتلرین نتیجه سینده باش وئرمیشدی.

" خالقیمیزین ملی آزادلیق و استقلال اوغروندا آپاردیغی مبارزه سی نین قارشیسینی آلماق مقصدی ایله ایرانین حاکمه هیئتی اؤلکه میزده مستملکه چیلیک اصولونا خاص اولان ان غدار تدبیرلری تطبیق ائتمکدن علاوه آذربایجانین اقتصادیاتیندا قصداَ پوزغونلوق سالماق و اقتصادی انکشافی لنگیتمک یولی ایله وطنیمیزی همیشه گئریده قالمیش بیر اؤلکه حالیندا ساخلاماغا جهد ائدیر.ایش او یئره چاتمیشدیرکی، صدای مردم روزنامه سی آذربایجان تهرانین مستملکه سیدیر عنوانی آلتیندا درج ائتدی یی مقاله ده دولت مأمورلاری نین جنایتلرینی اعتراف ائتمک مجبوریّتینده قالاراق یازمیشدی: تهرانین شهرستانلاریندا کی(مقصد آذربایجاندیر) اهالی ایله رفتاری مستملکه چی دولتلرین اؤز مستملکه لرینده خالق ایله ائتدیکلری رفتاردان داها دا پیس دیر.

همین روزنامه سؤزونه داوام ائده رک یازیرکی،تهران مأمورلاری نین خالق ایله رفتاری ایتالیانین فاشیست اوردولاری نین حبشه خالقینا قارشی ائتدیکلری وحشیلیکدن مین قات پیس دیر.

بو سؤزلر هله حاکم طبقه نی مدافعه ائدن مطبوعات و شخصلرین ائتدییی اعترافلاردیر.تهران حکومتی نین آذربایجانین اقتصادیاتیندا قصداَ پوزغونلوق سالماق، اؤلکه میزده فعله اوجاقلاری اولان یئنی صنایع مؤسسه لرینین یارانماسی نین قارشیسینی آلماق و آز- چوخ مؤوجود اولان مؤسسه لری ده آرادان آپارماق سیاستی اؤزونی داها قاباریق بیر شه کیل ده گؤسته ریر. اگر کئچمیش عصرلرده ایران حکمدارلاری آذربایجانین محصولدار قوّه لرینی ضعیفلتمک و آذربایجانین اهمیتینی آزالتماق مقصدی ایله خالقیمیزی زورلا اؤز وطنیندن آییریب ایران ولایتلرینه کؤچوروردیلرسه ، بو سیاست رضاخان دؤوروندن باشلامیش بو گونه قدرمختلف اقتصادی تضییقلر واسطه سی ایله حیاتا کئچیریلمیشدیر.

آذربایجان اقتصادیاتی نین گونی- گوندن افلاسا اوغراماسی و هر ایل مینلرله آذربایجانلی نین ایش تاپماق اوچون تهرانا و ایرانین باشقا شهرلرینه کؤچمه یه مجبور اولماسی بو مدعانین شاهدیدیر...

حاکم طبقه آذربایجان صنایع صاحبلرینه دولتی بانگلاردا اعتبار وئرمه مک و سایر بو کیمی واسطه لرله آز- چوخ مؤوجود اولان مؤسسه لری ده آرادان آپارماغا جهد ائدیر. بونون نتیجه سینده دیر کی، ایش آختارماق اوچون ایرانین مختلف شهرلرینه کؤچمه یه مجبوراولان زحمتکئشلردن علاوه بیر چوخ یئرلی سرمایه صاحبلری ده اؤز کارخانا و ملکلرینی ساتیب آذربایجانی ترک ائدیرلر.

اگر ایران حکومتی مأمورلاری نین آذربایجاندا حیاتا کئچیردیکلری شدتلی ملی ظولم سیاستینی ، یعنی خالقیمیزین ملی دیل ، عادت و عنعنه لرینی آرادان آپارماق مقصدی ایله آز یاشلی اوشاقلاریمیزی اؤز آنالاریندان زورلا آییرماق و اونلاری فارس دیلینده تربیه ائتمک کیمی وحشی عمللرینی ده بورایا علاوه ائتسک اؤلکه میزین نه کیمی چتین بیر وضعیتده اولماسی گؤزوموزون قارشیسیندا جانلانار"{1}.

" آذربایجاندا اقتصادی عامللر- یئرآلتی ثروت ، اقلیم شرایطی ، طبیعی زنگینلیک، امک سئور ایشچی قوّه سی مؤوجوددور.لاکین، بوتون بونلارا باخمایاراق آذربایجان اقتصادی ، اجتماعی و سیاسی جهتدن گئریده قالمشیدیر.

ایرانین صنایع و معدن وزیرلی یی نین نشر ائتدی یی معدن مجله لرینده، آذربایجاندا زنگین یئرآلتی ثروتلرین مؤوجود اولماسی باره ده گئینش معلومات درج اولونور . بو معلوماتا گؤره آذربایجاندا میس، قلع، قورقوشوم، داش کؤمور، نفت، قیزیل،گوموش، ده میر، اوران، دوز، کیروم و باشقا معدن لر واردیر.

هله 19- جی عصرین اؤللرینده انگلستاندان آذربایجانا گلن بیرعدده مهندس قارا داغ ماحالیندا اولارکن اؤز مشاهده لرینی چاپ ائتمیش و قارا داغدا اولان میس، داش کؤمور و ده میر معدنلرینین نه قدر زنگین اولماسینی گؤسترمیشلر ...

آمریکالی مهندس اورمیه ده اولموش و اوران کیمی چوخ قیمتلی معدنلرین مؤوجود اولماسینی گیزلی صورتده آمریکا دولتینه خبر وئرمیشدیر.

اردبیل،ماراغا، خالخال، مشگین شهر، اهر، ساراب، مرند اطرافی داغلاردا دا نفت، میس، قالای، دوز، قیزیل معدنلری نین مؤوجود اولماسی آرتیق معلوم دور.

20- جی عصرین اوّللرینده تبریز شهرینده و ائله جه ده اورمیه ده بیر چوخ یئنی تیپلی صنایع مؤسسه لری ایشه سالینمیشدی. همین مؤسسه لردن خوئی قارداشلاری نین " کبریت سازی آذربایجان"، قزوینین" ریسباف"، طوبابین" زهتاب"، تبریزین" پارچابافی"، جورابچی نین یون تمیزله ین و یون اه ییرن ، عبدالله زاده نین بوخار ده ییرمانینی، قلی پورون- گؤن، ماشینچی نین- جوراب، حاجی علی اصغرین- سیگار کاغیذی،ائله جه ده خسروی، پشمینه، چراغ برق، کبریت و بیر چوخ دیگر کارخانالاری گؤسترمک اولار. بونلاردان باشقا 1900- جی ایلدن باشلایاراق 1940- جی ایللره قدر تبریز، ساراب، اردبیل، اورمیه، ماراغا شهرلرینده و دیگر قصبه لرده فرش صنایع سینده یئنی تیپلی مانیفاکتورالار گئنیشلنمه یه باشلاییر.

1300- جی ایللرده آذربایجان معاصر صنایع مؤسسه لری نین انکشافی نقطه نظردن ایرانین ایره لی ده گئدن ایالتلریندن بیری ایدی . همین ایللرده تبریزده بیر چوخ یئنی تیپلی مؤسسه اولدوغی حالدا اصفهاندا تکجه دهش و سونرالار ایسه کازرونی کارخانا لاری ایشه سالینمیشدیر. تهراندا ایسه فقط ضیع الدوله توخوجی فابریکی ایشله ییردی.

آذربایجاندا صنایع انکشافی 19-جی عصرین آخیرلاریندان باشلایا راق 20- جی عصرین بیرینجی ربعینه قدر داوام ائتمیشدیر.لاکین، بو انکشاف 1310- جی ایلین آخیریندان اعتباراَ دئمک اولار کی، لنگیمه یه باشلامیشدیر.1313- جی ایلده تبریز شهرینده صنایع و کند تصرفاتی اقتصادیاتینین انکشافینی گؤسته رن سرگی آچیلمیش دیر. همین سرگی ده او واخت 42 غرفه وارایدی. بو غرفه لرین ( شعبه لرین) بیر نئچه سینی قید ائتمکله او واخت کی آذربایجان اقتصادیاتی نین وضعیتینی گؤزدن کئچیرمیش اولاریق:

زنجانچیلارین فرش کارخانالاری شعبه سی، مختلف رنگ و مرکب قاییرما شعبه سی، میر صابون شعبه سی ، کالیفورنیا متودی ایله حاضرلانان خشکبار شعبه سی، لهستان مبللری حاضرلایان انرژی کارخاناسی شعبه سی، تخته و نجارلیق ایشلری ایله مشغول اولان انوری کارخاناسی شعبه سی ، نگارستان ارژنگی - نین نقاشلیق و تابلولار شعبه سی ، کبریت سازی خوئی شعبه سی، شمس تریکوتاژ فابریکی شعبه سی، گؤن اعمالی شعبه سی، ایپلیک کارخاناسی شعبه سی ، شایان تریکوتاژ شعبه سی ، یون اه ییرن و شرکت اتحادیه- نین سیگار کاغیذی شعبه سی، ال صنایعی شعبه سی ، ترازو و ورشو آلتلر استحصالی شعبه سی ، امید گؤن و مئشین اعمالی شعبه سی ، فتیل اعمالی شعبه سی ، حوله بافی شعبه سی و سایره.

بونلاردان باشقا اهر، ماراغا، اورمیه، مرند و اردبیل شهرلری نین صنایع و کند تصرفاتی محصوللاری شعبه لری ده سرگی ده اشتراک ائتمیشدیلر.

او واخت تورکیه یه قوناق گئدن رضا شاه و" اطلاعات" روزنامه سینین مدیری عباس مسعودی تبریزده اولموش و سرگی یه گئده رک بیر- بیرشعبه لری گزمیشلر.

رضا شاه دئمیشدی : آذربایجاندا استعدادلی و قابلیتلی شخصلر واردیر. من چوخ خوشبختم و گؤروره م کی ، اهالی تجارتین انکشافی اوچون اقتصادی ایشلرله مشغول اولورلار. من هئچ واخت تصّورومه گه تیره بیلمزدیم کی، آذربایحان صنایع و فلاحت جهتجه بو قدر زنگین و جلب ائدیجی اولسون...

عباس مسعودی اؤزونون سرگی حاقینداکی خصوصی مقاله سینده یازیردی: دونن آخشام اوچونجی دفعه اولاراق سرگی یه تاماشا ائتدیم؛ چوخلی آدام وارایدی ، قیمتی یاریم ریال اولان ورودی بلیط لرینی تاپماق ممکن دئییل ایدی. تهراندا آچیلان سرگیلرین عکسینه اولاراق تاماشاچیلارالیندن یئر تاپماق چتین ایدی. عمومیتله سرگی یاخشی تشکیل اولونموش، تبلیغات ورقه لری خارجی اؤلکه لرده اولدوغی کیمی قاباقجادان تاماشاچیلارا پایلانیردی.

بیرینجی ، ایکینجی و اوچونجی دولت برنامه لری دؤورونده آذربایجان دا صنایع نه اینکی انکشاف ائتمه میش ، عکسینه مؤوجود صنایع مؤسسه لرین بیر چوخی دا افلاسا اوغرایاراق باغلانمیشدیر.1341- جی ایلده صنایع مؤسسه لرین وضعیتینی گؤسته رن گؤسته ریجیلرده، مقایسه ده شرقی آذربایجان سرمایه حجمی و قویولوشی نقطه نظردن 8- جی یئرده ، غربی آذربایجان ایسه آخرینجی یئرده گئدیر. مؤسسه لرین الکتریک قوّه سی ایله سیلاحلانماسیندا شرقی آذربایجان 7- جی یئرده ، غربی آذربایجان ایسه 12- جی یئرده ، ایشچیلرین سایی نقطه نظردن شرقی آذربایجان 8- جی یئرده ، غربی آذربایجان ایسه 12- جی یئرده دوروردی.

آذربایجان صنایع سی نین گئریده قالماسی نین اساس سببلریندن بیری دولتین یئریتدی یی اقتصادی سیاستدن عمله گلمیشدی.

معلوم اولدوغی کیمی آذربایجاندا دولت سرمایه سی بؤیوک مقیاسدا تطبیق ائدیلمه میشدیر"{2}.

" 19- جی عصرین ایکینجی یاریسیندان اعتباراً 19- جی عصرین آخیرلارینا قدرآذربایجاندان زاقافقازیایا، شمالی قافقازا ، وولقا بویونا و اورتا آسیایا گئدن ایشسیزلرین سایی اورتا حسابلا هر ایل یوز مین نفردن آرتیق اولموشدور. 1925- جی ایلدن 1970- جی ایله قدر ایشسیزلرین داخیلی مهاجرتی کوتله وی کاراکتر داشیماغا باشلاییر. بو ایشسیزلر ده میر و شوسه یوللاری، کارخانالار و تیکینتی ایشلری گئدن یئرلر استقامتینده حرکت ائدیرلر.

او زامان لورستان، مازندران و تهران ده میر یوللاریندا ایشله ین آذربایجانلیلار اکثریت تشکیل ائدیردیلر.

1304 ، 1320- جی ایللر آراسیندا چه کیلن ده میر یوللار دا بیر چوخ آذربایجانلی فعله لر آغیر شرایط ده ایشله ییر و حتی اونلارین بیر قسمی ایش پروسئسینده هلاک اولوردیلار. سونرالار 1335- جی ایل حسابلاماسیندا تبریز اهالی جهتدن ایرانین ایکینجی شهری حساب اولوردوسا،1345-جی ایل حسابلاماسیندا تبریز دؤردونجی یئرده اولموشدور"{3}.

" تهرانین مرتجع دولتلری کهنه دن، خصوصی ایله رضا خان دؤوره سینین باشلانغیجیندان آذربایجان ملتی نین ملیّتینی آرادان آپارماق اوچون اؤز پلید و شوم سیاستلرینی اجرا ائتمک اوچون هر جور جنایتلره متشبث اولورلار . اونلار آذربایجانین اهمیّتینی اسگیلتمک و اونی ضعیف سالماق و جمیّتینی ایرانین سایر ایالتلرینه داغیتماق مقصدی ایله مصنوعی اولاراق اورادا ایشسیز لیک، درآمدسیزلیک ایجاد ائدیرلر. هئچ جور آبادلیق ایشی گؤرمه ییب آذربایجان ملتی و اؤلکه سی ایله باشقا خالق و ایالتلر آراسیندا آچیق تبعیضلر قائل اولورلار. مثلاً ، رضاخان دؤوره سی دنیادا صلح دؤوری اولدوغی اوچون ایراندادا بیر سیرا معاصر ترقیاتین اولماسی طبیعی ایدی. اگر تهران، اصفهان، مازندران، گیلان و سایر ایالتلرله تبریزی بو دؤورده مقایسه ائتسک و آذربایجانین بوتون ایراندا چه کیلن ده میر یولدان محروم اولماسینی و عین حالدا اونون ایکی استانا بؤلونمه سینی ده اوستونه علاوه ائتسک مسئله معلوم اولار.

یاخین شرقین مهم تجارت مرکزلریندن اولان تبریز بو دؤورده اؤز موقعّیتینی الدن وئریب و اونون ثروتی تهرانا انتقال و بؤیوک تاجرلری تهران نشین اولماغا مجبور اولموشلار. اگر دریندن دوشونسک، ایراندا ایالت سؤزونی استان ایله عوض ائتمک فقط آذربایجان آدینی بو مقّدس و محتشم اؤلکه نین اوستوندن گؤتورمکدن اؤتری اولموشدور. کهنه کشوری تقسیماتدا 12 ایالته بؤلونموش مملکتین هله آذربایجانی ایکی یئره بؤلمک شرطی ایله 10 استانا تقسیم اولونماسی او بیری ایالتلری تقویت ائدیب ،لاکن آذربایجانی هم کیچیلدیب و هم ده اونون آدینی آرادان آپارماق دئمکدیر"{4}.

بو فیکیرلری نظره آلدیقدا چوخ اؤنملی بیر مسئله نین مذاکره یه چیخاریلماسی ضرورت کسب ائدیر:اقتصادی مستقیللیک الده ائدیلمزسه ، اوندا ملی آزادلیق تام اولا بیلمز! - دئمیشلر.

" احمد کاویانپور یازیرکی،رضا شاه دؤورونده آذربایجان اؤزونون اوّلکی اهمیّتینی الدن وئردی و اونون تجارت ، ترانزیت مرکزی اولماسی آرادان گئتدی. بوتون ایشلرین تهراندا مرکزلشدیریلمه سی ایرانین اکثر ایالتلرینده ، خصوصاً آذربایجاندا اقتصادی فعالیت اوزه رینده پیس تاثیر بوراخدی ؛ آذربایجان سرمایه دارلارینین ، صنعتکارلارینین و کارگرلرینین تهرانا و ایرانین یئنی اقتصادی مرکزلرینه مهاجرتینی سرعتلندیردی ...

1320-1309- جی ایللرده مرکزی حکومت و خصوصی سرمایه صاحبلری طرفیندن تهراندا، مازندران ایالتینده و اصفهاندا بیر چوخ نسبتاً بؤیوک کارخانا تیکیلدی یی حالدا رضا شاه حکومتی آذربایجاندا هئچ بیر صنایع مؤسسه سی یاراتماق و بورادا آذربایجان سرمایه دارلاری نین مهم کارخانالار آچماسینا مختلف یوللارلا مانع اولدی. بونا گؤره ده یوز مینلرله آذربایجانلی علاجسیز قالیب عائیله سینی ، ائوینی ، ائولادلارینی آتیب ، ترک وطن اولوب بیر تیکه چؤره ک قازانماق اوچون مرکزی ایالت و ولایتلره گئدیردی "{6}.

" آذربایجان" روزنامه سی یازیرکی، 28- 1925- جی ایللرده سووئت اتفاقی ایرانین کند تصرفات محصوللارینی آلماقدا بیرینجی یئری توتورودی. سووئت اتفاقی ایله تجارت علاقه لری گئنیش لندیکجه هر شئیدن اوّل گئنیش خالق کوتله سی منفعت آپاریردی. بوتجارتین انکشافی ایله علاقه دار اولاراق کند تصرفات ماللاری ساتیلیر، کندلیلر بحراندان خلاص اولورلار. بازار رونقله نیر، بیر چوخ خیردا و ایری کارخانالار ایشه دوشور و اونلارین فعله لری ایشله تأمین اولونورلار.

1927- جی ایلده گیلان تاجرلری نین 55 %، آذربایجان تاجرلری نین 30 %، خراسان تاجرلری نین 22 %، مازندران تاجرلری نین 25 % سووئت- ایران تجارتینده اشتراک ائتمیش و بو تجارتدن اؤز ایشلرینی جانلاندیرماق اوچون استفاده ائتمیشلر{7}.

21 آذرحرکاتی نین اؤندری سید جعفرپیشه وری تکجه بو اولای حاقیندا دئییل، اوزون تاریخه مالک اولان اؤلکه میزله باغلی یازیردی: آذربایجان دنیانین بؤیوک اؤلکه لری ایله تجارت و اقتصادیات مناسباتی یاراتمیشدی و بئله لیکله آذربایجانین 20- جی عصرین اوّللرینه دک اؤزونه لایق ثروت و تجارتی، معارف و مدنیتی وار ایدی. لاکن، سیدضیا و رضا شاه و بونلارین طرفدار لاری وجودا گلدیکدن سونرا آذربایجان محو اولماغا اوز قویدی.

تهرانین مرتجع حکومتی آذربایجان خالقینا اؤز دوغما آنا دیلینده یازیب اوخوماغی قدغن ائده رک اونون ملی مدنیتینی پوچا چیخارتماغا باشلادی. تبریزین دنیا ایله اقتصادی ، تجارتی رابطه لرینی قطع ائده ره ک خالقین مادی ثروتی نین ان آلچاق سه وییه لره تنزل ائتمه سینه سبب اولدی. بئله لیکله 30 ایلین عرضینده آذربایجانین اقتصادی، اجتماعی و صنعتی اورتا عصرلر مدنیتی سه وییه سینه تنزل ائدیب و نهایت مین ایلدن آرتیق طنطنه لی تاریخی اولان بؤیوک آذربایجان خالقی محو اولماقدا ایدی{8}.

سید جعفر پیشه وری باشقا بیر مقاله سینده ایسه بئله یازیر:

تجارت مسئله سی بیزیم اوچون حیات و ممات مسئله سی دیر. فرقه میز هئچ واخت تجارت یوللاری نین که سیلمه سی یا تئلگراف و پست رابطه لرینین قیریلماسینا طرفدار دئییلدیر. یئرلی فرقه باشچیلاری بو سیاستی هرگز پوزمایاجاقلار. دوغرودور، آذربایجاندان بوغدا و اون ، ات و یاغ کیمی ضروری شئیلرین چیخاردیلماسینا مانع اولماغا بیزده طرفداریق؛ بو آذربایجان اوچون حیاتی بیر موضوع دور.

ایشسیزلیک وعلاج سیزلیقدان شهرلریمیزی ترک ائدیب گئتمه یه مجبور اولان خالقی بیرده قحطلیک و باهالیق ایله فلاکته سالماق اولماز.لیکن، بو ساده وطبیعی تدبیره عمومیت وئرمک غلط بیر ایشدیر.مثلا: بادام، پارچا، خشکبار، شیشه و سایر تجارت ماللاری نین قاباغینی کسمک اولماز. بونا یول وئریلمه مه لیدیر. تجارت اولماسا خالق داها فنا بیر حالا دوشر. برعکس، بیز گره ک چالیشاق شهرلریمیزه پول گلسین. زحمت و رنج سایه سینده تولید اولان تجارت ماللاریمیزا گئنیش بازارلار تاپیلسین کی، بیز بونون خلافینه رفتار ائدن جاهل آداملاری فرقه رهبرلی یی کی، سهلدیر، فرقه عضولی یینه ده لایق گؤرموروک. نه نه م منه کور دئدی، هر یئتنه وور دئدی ایله ایش کئچمز{9}.

" آذربایجانین موقتی دولتی حساب اولونان ملی کونقره هله 1324- جی ایل ، 11- آذر، 5 - جی سایلی مراجعت قبول ائتمیشدیر.

مراجعتنامه عزیز هموطنلر باشلیغی ایله آشاغیدا کی شه کیل ده حاضرلانمیشدی:

بیلدی یی نیز کیمی آذربایجان خالقی اؤز احتیاجاتی نین تأمینی اوچون آذربایجاندان ارزاق، اغذیه ( بوغدا، یاغ و سایرخواربار) و زندگانلیق مایحتاجی نین صدورونا ممانعت ائدیر.

هیئت ملی یه وئریلن راپورتلارا گؤره بعضی اشخاص حتی مال التجاره و خشکبار و سایر صادراتی اجناسین صدوروندان دا ممانعت ائدیب مال التجاره صاحبلرینی زحمته سالیرلار. بونا گؤره هیئت مال التجاره اعلان ائدیرکی:

1- فعلاً آذربایجاندان آشاعیدا یازیلان ارزاقدان سووای هر جنس و مال التجاره نین گؤندریلمه سی آزاددیر. و هئچ کس اونلارین گئتمه سینه مانع اولماغا حاقلی دئییلدیر.

گؤنده ریلمه سی ممنوع اولان ارزاق و اجناس فعلاً بونلاردیر: غله ( بوغدا- آرپا- اون)، یاغ ، کره، پنیر، یومورتا، ات، قویون، قارا مال.

2- آذربایجانین داخیلینده ارزاق و خواربار و مال التجاره نین حمل- نقلی کلیّه آزاددیر. کندلردن، شهرلره حمل اولونان هر شئی آزاددیر. حملینه مانع اولانلار تعقیب اولوناجاقلار.

3 - شهرلرده و کندلرده خالقین مورد احتیاجی اولان خوار بار، اغذیه و اجناسی احتکار ائدنلر آذربایجان خالقی نین غدار دوشمنی ساییلیب شدیداً تعقیب و مجازات اولوناجاقلار. هر کس هر عنوان ایله بو دستورون خلافنه اقدام ائده، هیئت ملی طرفیندن تعقیب و شدیداً تنبیه و مجازات اولوناجاقدیر{10}.

بو مراجعتنامه ملی هیئتین رئیسی حاجی میرزه علی شبستری طرفیندن امضالانمیشدی.

ملی سرمایه دارلارین و تاجرلرین کوتله وی شه کیل ده افلاسا اوغراماسی،کارخانالار و استحصال مؤسسه لری نین باغلانماسی، بونون نتیجه سینده آرتماقدا اولان ایشسیزلیک، مالکلرله کندلیلر آرسیندا کی، مناسبتلرین کسگینلشمه سی، ژاندارم و دولت مأمور لارینین اؤز باشینالیغی، بوتون بو ضدیتلر گئنیش خالق کوتله سینی آیاغا قالدیرمیشدی.

ملی حکومتین قارشیسیندا بو چاتیشمازلیقلارلا علاقه دار اولاراق اقتصادی جهتدن گؤروله جک چوخ سایلی بؤیوک ایشلردوروردی.

ملی اؤندر پیشه وری یازیردی: اگر جاوانلار بیلمیرسه یاشلیلار بیلیرکی، بیرینجی دنیا محاربه سیندن قاباق آذربایجان، خصوصاً تبریز، ایرانین، بلکه یاخین شرقین ان بؤیوک تجارت مرکزلریندن حساب اولونوردی. گئنیش تجارتین ترقیسی موجبینجه تبریز، اردبیل،اهر مخصوصاً رضائیه گوندن- گونه ترقی ائدیر، بؤیویور، آبادلاشیر، معاصر حالا دوشوردی...

محاربه دن سونرا رضا خان ایش باشینا گه له نه قدر آذربایجان خالقی عصرلردن بری ییغیب ساخلادیغی ذخیره ایله باش ساخلاییب تجارت یوللاری نین آچیلماسی امیدی ایله اؤلمه - دیریل بیر صورتده گون کئچیریردی.

ملی اؤندر علاوه ائدیرکی، پهلوی اؤزونون جاهلانه سیاستی نتیجه سینده مملکته بؤیوک ضرر ووردوغی حالدا آذربایجانی تمامی ایله آیاقدان سالییب، خالقین یاشایش واسطه لرینی تمامی ایله محو ائدیب اورتادان قالدیردی.

او، مقاله نین داوامیندا یازیرکی، محاربه آذربایجان تجارتینی آسانلا شدیرماق اوچون طبیعی واسطه لر وجودا گه تیرمیشدیر . بو واسطه لردن جدّی صورتده استفاده ائتمک لازیمدیر. ایندی بیزیم سرحد یمیزه ایکی رشته ده میر یولی گلیب چیخمیشدیر کی ، محاربه دن اوّل اونلاردان استفاده ائتمک امکانی یوخ ایدی.

اونلارین بیری جلفا ایله باکینی بیر- بیرینه باغلایان ان قیسا ده میر یولیدیر. ایکینجیسی ایسه آستارادان باکی یا چه کیلن یولدور. بو یوللار واسطه سی ایله آذربایجانین تجارت مالی بوتون شورا بازارلاریندان باشقا، اوروپانین ان اوزاق گوشه لرینه بئله گئدیب چیخا بیلر. تاجرلریمیز گؤزلرینی آچیب دنیایا آچیق بیر نظر ایله باخمالی دیرلار. آذربایجانین گله جه یی بؤیوک دور{11}.

سیدجعفرپیشه وری نین اؤیودونی رهبر توتاراق آذربایجان تاجر لرینین بؤیوک بیردسته سی ملی حکومت یاراندیقدان سونرا، ملی حکومته مراجعت ائتمیشلر. بو مراجعت حاقیندا" وطن یولوندا" قزئتی گئنیش معلومات چاپ ائتمیشدی.

"وطن یولوندا" قزئتی یازیردی کی ، تجارت و اقتصادی مسئله لر آذربایجان ملی حکومتی نین قارشیسیندا دوران ان جدّی مسئله لردن بیریسی دیر. جاوان ملی حکومتی مرتجعلرین سالماق ایسته دیکلری اقتصادی بحراندان قورتارماق اوچون بوتون خالق، اوجمله دن تجّارلار و مالکلر اؤزلری بو مسئله نین حلی اوچون یئنی واسطه لر و امکانلار یاراتماق حاقیندا حکومت قارشیسیندا تشبث ده اولورلار.

آذربایجان تاجرلری نین بؤیوک بیر دسته سی (غلامحسین فرشی، تقی بیت الله، علی اکبر صدقیانی، محمد تقی رفیعی، حسن بیرنگ، محمود یمینی ، مراد علی تیموری، تقی واهاب زاده، علی ماشینچی ، مرتضی خوئی، الحاجی علی مسگرزاده، رضا پاپروسچی، حسن فرشیان، فرج اورومچی، حسن کیانیان، حسین پور،اسد رضا زاده، محسنی محمد، یمینی، هرندی، علی صادقی، اصغراکبرزاده، سید محمود بنکدار،غفار سلامتی،حسن زفیری،محمود برنجی، اصغر علی زاده، حسن بنکداریان، رضا برنجی، اسماعیل قندچی، ابراهیم رضا زاده ، محمد علی بنکدار، جعفر اورومچی و سایر) یازیلی صورتده آذربایجان ملی حکومتینه مراجعت ائده رک، آذربایجانین بلاواسطه خارجی اؤلکه لرله تجارت علاقه سی یارتماسینی حکومتدن خواهش ائتمیشلر.

بو مراجعتنامه ده دئییلیر کی، آذربایجاندا دئموکراتیک حرکاتین غلبه چالماسی ایله علاقه دار اولاراق، آذربایجانین خارجی تجارته احتیاجی داهادا آرتمیشدی.

بونون سببی مکتوبدا آچیق ایضاح ائدیلمیشدی. مراجعتنامه ده دئییلدی یی کیمی بونون سببی بیرطرفدن" ایرانین ارتجاعی حاکم دایره لری بیزیم سیاسی منافعیمیزی سایمادیغی کیمی، آذربایجان خالقی نین اقتصادی ایشلرینده ترقیسینه علاقه مندلیک گؤسترمک ایسته مه مه سی"و او بیری طرفدن آذربایجاندا اقتصادیات، اکینچی لیک و صنایعین آرتماسیندان نشأت ائدن طلبلردیر. بونا گؤره ده مکتوبی امضاء ائدن معروف تاجرلر حکومتدن بیرسسله خارجی مملکتلرله سربست تجارتین یارادیلماسینی و بئله لیکله آذربایجان اقتصادیاتی نین یاخین زامان ایچه ریسینده ترقییه نائل اولماسینی خواهش ائدیرلر.

آذربایجانین تجارت و اقتصادیاتی نین ترقیسی اوچون ایره لی سورولن بو طلب زامانین اؤز تقاضاسیندان نشأت ائدیر. اؤز ملی حکومتینی تزه جه یاراتمیش اولان آذربایجان، خارجی اؤلکه لرله گئنیش تجارته محتاجدیر.

تهران مرتجعلرینین آذربایجانی اقتصادی جهتدن چتینلیکلره سالماق سیاستی نتیجه سینده آذربایجان ماللاری نین چوخی ییغیلیب اؤلکه نین اؤز ایچه ریسینده قالمیشدیر.

تاجرلرین مکتوبوندا دئییلیر کی ، آذربایجان خشکبار ، دری ، باغیرساق، یون، فرش، تاخیل و بیر چوخ بو کیمی ماللار اخراج ائتدی یی کیمی خارجدن ده قند، پارچا، شوشه، نقلیات وسائلی، فلزات، نفت محصولی، ماشین آلات ، شیمی ماللار، داواجات، سئمنت و دیگر ماللار گه تیره بیلر.

آذربایجان تاجرلری نین خارجی اؤلکه لرله مستقیل تجارت علاقه سینی یارتماق حاقیندا کی، خواهش شبهه سیزدرکی،آذربایجان اقتصادیاتی نین انکشاف و ترقیسی اوچون خییرلی و ضروری بیر تشبثدور. چونکی آذربایجانین اقتصادیاتینی یوکسلتمک اوچون بو یئگانه بیر یولدورکی، اونون واسطه سی ایله آذربایجانین ملی حکومتی اؤلکه نین اقتصادی و تجارت ترقیسینی تنظیم ائده بیله جکدیر. خارجی بازار تاپماق و مستقیماً تجارت علاقه سی یاراتماق تکجه شهرلرین تجارت اهالیسی اوچون دئییل، آذربایجان کندلرینده ده خالق اوچون بؤیوک امکانلار یارادا بیله جکدیر.

بونون نتیجه سینده ده آذربایجان اقتصادی جهتدن ده باشقالاری نین آسیلیلیغیندان تمامی ایله خلاص اولاراق، اؤز بازارلارینی مستقیل صورتده تأمین ائتمک قدرتینه مسلط اولار.

آذربایجان ملی حکومتی، آذربایجان تاجرلری نین بو تشبث و تقاضاسینی بؤیوک دولتی اهمیّتی اولان بیر مسئله کیمی استقبال ائده رک ، اونی یئرینه یئتیرمکله تکجه تاجر و مالکلرین منافعینی دئییل، بلکه ده بوتون آذربایجان خالقی نین آرزو و منافعینی تأمین ائده جه یینی نظرده توتور. بو مقصدله آذربایجان ملی حکومتی قرار چیخارمشیدیر کی ، بو قراردا تئزلیکله خارجی اؤلکه لرله تجارت علاقه سی یارتماق حاقیندا لازیمی تدبیرلر قبول ائدیلمیش دیر{12}.

" آذربایجان" روزنامه سی ایسه بو وضعیّتی تصویر ائده رک یازیردی کی، سیاست میدانیندا مغلوب اولان تهران مرتجعلری ایندی تزه نغمه آغاز ائدیب آذربایجان خالقی نین روحیه سینی، یاراتماق ایسته دیکلری اقتصادی بحران واسطه سی ایله سیندیرماق ایسته ییرلر.اونا گؤره بیزیم ثروتیمیزی جوربه جور واسطه لرله چه کیب تهرانا آپارماغا چالیشیرلار.

بیر ملّتین بؤیوک بدبختلی یی یالنیز اونون مشکلات قارشی سیندا اؤزونی ایتیرمه سی و مشکلات علیهینه تدبیر گؤرمکدن عاجز اولماسیندادیر. آذربایجان خارجی اؤلکه لرله تجارت علاقه سی ساخلاماغا مقتدیردیر. او، حاصل ائتدی یی محصولاتلا راحات صورتده تجارت مناسبتی یارادار و اؤز محصولونون عوضینده خارجی اؤلکه لردن احتیاجی اولان ماللاری گه تیره بیلر{13}.

ملی حکومتین باش ناظیری سید جعفرپیشه وری ایله آمریکا کنسولونون مصاحبه سی بونا بیرسندلی فاکت اولاراق قالماقدادیر. مصاحبه نین سونوندا آذربایجانین آمریکا ایله مناسبتی حاقیندا وئریلن سئوالا سیدجعفرپیشه وری نین دئدیکلری هرنه یی آچیق و آیدین شه کیل ده ایضاح ائدیر. هم آذربایجانا رهبریتین سیاسی دوشونجه سیستمینی، هم ده اقتصادی علاقه لرین هانسی سه وییه ده ایره لیله مه سینی ایره لی سورن سیدجعفرپیشه وری دئییردی : بیز آذربایجانین اقتصادی یوکسه لیشینه کؤمک ائده بیلن و طلب ائتدی یی ماللاری هر بیر اؤلکه دن، او جمله دن آمریکادان دا آلماغا حاضریق. اگر آمریکا دولتی ماشین آوادانلیغی،کند تصرفات ماشین لاری ، صنایع ماللاری و سایر تخنیکی اثاثیه لری بیزه ساتماق مئیلینده اولارسا بیز بونی ممنونیتله قبول ائده ریک{14}.

بیر چوخ اولایلاردان کئچن بو استقامتی نظره آلاراق، آذربایجان ملی حکومتی تاجر و مالکلرین مراجعتینه مثبت جاواب وئره رک قرار قبول ائتمیشدی. قرارایسه بئله وئریلمیشدی:

" تهران حکومتینین خائنانه سیاستی نتیجه سینده آذربایجانین بوتون شه هر و کندلرینده وجودا گلن مالی و تجارتی بحران گوندن گونه شدتلنمکده و نتیجه ده عموم آذربایجان خالقی نین اقتصادی حیاتی شدیداً مخاطره یه دوشمکده دیر. بو اسفناک حالی مشاهده ائدن آذربایجانین تجّار، کسبه و مالکلری مکّرر صورتده کتباً و شفاهاً ملی حکومته مراجعت ائدیب تعجیلی علاج ایسته دیکلری و ملی حکومتین الینده اولان گئنیش معلومات ایجاب ائدیرکی، بحرانین قاباغینی آلماق اوچون جدّی تدبیرلر گؤرولوب آذربایجانین تجارت ماللاری اوچون بازار آختاریلسین. بو موضوع ملی دولتین برنامه سینده و خالقین نماینده لری طرفیندن تصدیق و قبول ائدیلن باشقا سندلرده دخی قید ائدیلمیشدیر. آذربایجان خالقینی بوندان آرتیق تهران حکومتی نین اویونلارینا قوربان ائتمک اولماز. تئز یا گئج گره ک اقتصادی بحران خاتمه تاپسین. بونون اوچون حکومت ملی، مستقیماً خارجی اؤلکه لرایله تجارت مناسباتی وجودا گه تیرمه لی و بو مناسبات تجارتی پیمانلار واسطه سی ایله دوزگون یولونا قویماق قصدی ایله ملی حکومت اؤزونون 24 دی تاریخلی جلسه سینده تجار و اربابلارین مراجعتنامه سینی دقیق مطالعه ائدیب و بو خصوصدا آشاغیداکی قراری قبول ائدیر:

1- تجارت اقتصادی وزیرینین ریاستی آلتیندا اقتصادی و مالیه وزارتخانالارینین عالی رتبه و خبره مأمورلاریندان بیر کمسیون انتخاب اولونسون. بو ایشه لازیم اولان اطلاعات و مدارکی توپلاییب چوخ تئز بیرزاماندا ایشه باشلاسین و صلاحیتدار خارجی مقامات ایله دانیشماغا گیریشسین .

2- بو پیمانی آذربایجان اوچون داها منفعتلی بیر صورتده حل ائتمک مقصدی ایله تجارت و مالیه وزارتلری آذربایجانین واردات و صادراتنی دقیقاً معین ائدیب اونلارین کامل آمار و احصائیه سینی بیر هفته یه قدر هیئت دولته تقدیم ائتسینلر.

3- آذربایجان صادرات ماللاری نین حقیقی ارزشین معین ائتمک اوچون تجارت وزارتی محاربه دن اوّلکی قیمتلری بیرداها نظردن کئچیریب مشروح و مفصل بیرصورتده اطلاعات توپلاسین و یوخاریدا قید ائدیلن کمسیونون اختیارینا قویسون.

4- خارجی اؤلکه لرله مستقیم تجارت پیمانینی عملی و قانونی صورتده تنظیم و اجرا ائتمک اوچون قانون لایحه سی حاضرلانیب مجلس ملی نین نظرینه یئتیریلسین"{15} .

" بسوی آینده" روزنامه سی یازیر کی، آذربایجانین ادخالات و اخراجاتی ملی سیاست اساسیندا قورولوب ترانزیت عمله گله رک تجارتی یوکسلتمه یه باشلادی . شبهه سیز ادخالاتین جاوابیندا اخراجات مسئله سی ده ملی حکومتین اساس پروقرامینا داخیل اولموشدی{16}.

اخراج ائدیله بیله جک ماللارین استحصالی ایسه آذربایجانین اقتصادی تدبیرلریندن آسیلی ایدی .

" آذربایجان ملی حکومتی یاراندیغی دؤورده آذربایجاندا صنایع انکشاف جهتدن چوخ گئریده قالمیشدی. میانداب قند کارخاناسی استثناء ائدیلمکله مؤوجود صنایع مؤسسه لری گئری قالمیش کهنه آلتلرله استهلاک شئیلری استحصال ائدیردیلر.

بو گئریلییی آرادان قالدیرماق اوچون هر شئیدن اوّل اؤلکه نین طبیعی ثروتلریندن ثمره لی استفاده ائتمک لازیم ایدی. بو مقصدله آذربایجان ملی مجلسی نین ریاست هیئتی 19 فروردین 1325- جی ایلده آلتی ماده دن عبارت قانون قبول ائتدی. بو قانون واسطه سی ایله معدنلر، یئرآلتی ثروتلر، طبیعی مئشه لر ملی لشدیریلدی و اونلار دولت انحصارینا کئچیریلدی . عین زاماندا قانوندا شرکتلر یارادیلماسی و بعضی مؤسسه لرین تک- تک شخصلره اجاره یه وئریلمه سی ده نظرده توتولوردی. ملی حکومت دایانمیش کارخانا لارین ایشله مه سی اوچون اونلارا مادی یاردیم ائدیر، بعضیلرینه سفارشلر وئریر و باشقا تدبیرلر گؤروردی.

تهران حکومتی آذربایجان بانگلاریندا اولان پوللاری آپارمیشدی. بانگ لاردا 2/2 میلیون تومن پول مؤوجود اولدوغی حالدا بانگ لارین 18 میلیون تومن بورجی وارایدی. اونا گؤره ده ملی حکومت ایله تهران آراسیندا اولان راضیلاشمایا اساساً آذربایجاندان وصول ائدیلن وئرگیلرین 25 % تهران حکومتینه وئریلمه لی ایدی کی، همین پول بانگین بورجونا وئریلیردی. بو یوللا طلبکارلارین پولی اؤده نیلدی.

ملی حکومت پولا اولان احتیاجلارینی یالنیز داخیلی امکانلار حسابینا اؤده مکدن باشقا آیری چیخیش یولی اولمادیغینا گؤره گلیردن وئرگی سیستمینه یئنی دن باخدی. بوایش اوزه رینده جدی نظارت قویولدی. غیر مستقیم وئرگیلرعوضینه گلیردن وئرگی سیستمی قایدایا سالیندی و قالان بورجلارین توپلانماسی حاقیندا گؤسته ریش وئریلدی. بوندان علاوه پولا اولان احتیاجلاری اؤده مک اوچون دولت بانگی بیر میلیون تومنلیک خزینه قبضی بوراخدی. ملی حکومت بانگلارین بوتون عملیاتلارینی انحصارا آلاراق، آذربایجاندا ملی بانگین 19 شعبه سینی یاراتدی"{17}.

" ملی حکومت یئنی کارخانا و مؤسسه لر یاراتماقلا یاناشی دایانمیش کارخانالارین ایشله مه سی اوچون اونلارا یاردیم گؤسته ریرو بیر چوخ عملی کؤمک ائدیردی. تبریزده پشمینه، کلکته چی، خسروی، بوستان و ایران کارخانالاری ایله بیرلیکده کبریت و دخانیات مؤسسه لری نین ده ایشه سالینماسی بونون کونکرئت تجسمی ایدی .

ایران تاریخینده ایلک دفعه اولاراق 8 ساعاتلیق ایش گونی تعیین ائدیلدی . زحمتکئشلرین بیمه ائدیلمه سی ، فعله اتحادیه لری یارادیلماسی،14 یاشینا قدر اولان اوغلان و قیزلارین ایشلمه سینین قدغن ائدیلمه سی، یئتیم و احتیاجی اولان اوشاقلارین دولت حسابینا ساخلانیلماسی، هفته لیک ایش گونونه کئچیریلمه سی، ایشچیلره امک حاقی اؤده نیلمک شرطی ایله ایلده بیر آیلیق ماذونیت وئریلدی"{18}." نهضتده آپاریجی قّوه یوخسول کندلیلر، کارگرلر اولسادا، آذربایجان ضیالیلارینین مترقی جناحی ، صنعتکارلار، بازار اهلی نین بؤیوک حصّه سی ، ملی بورژوازی نین و روحانیتین وطن پرور حصّه سی،ها بئله خیردا و اورتا سه وییه لی ملکه دارلار نهضتین غلبه سی اوغروندا مبارزه لرده اشتراک ائتمیشلر.

واختی ایله سیّاحلارین و تاریخچیلرین یاخین و اورتا شرقین زنگین و آباد دیاری آدلاندیردیقلاری آذربایجان قانلی پهلوی رژیمی نین ظولم و آیری سئچگیلیک سیاستی نتیجه سینده اورتا عصر بوخوولاری ایله قانداللانمیشدی. بونا گؤره ده مملکتی گئریلیکدن چیخارماق، مالیه سیستمینی، تجارتی قایدا یا سالماق، ملی صنایعنی انکشاف ائتدیرمک و اونون ضروری ساحه لرینی یاراتماق ، دایانمیش کارخانالاری ایشه سالماق ، ایشسیزلیک و سایره پروبلئم لری حل ائتمک، فلاحتی جانلاندیرماق و کندلیلری حمایه مقصدی ایله بانگ و کوپراتیولر یاراتماق و سایره بو کیمی کومپلئکس اقتصادی تدبیرلری حیاتا کئچیرمک چوخ ضروری بیر مسئله کیمی ملی حکومتین قارشیسیندا دوروردی.

بودجه نین هم گلیر منبع لری و هم ده مصرف ساحه لری اوّلکی بودجه لردن کؤکلی صورتده فرقلی اولموشدور. بودجه مخارجی نین اساس حصّه سینی ملی صنایع ، کند تصرفاتی، کند و شهرلرین آبادلاشدیریلماسی ، ملی کادر حاضرلیغی ، معارف ، صحیه ، استحصال و خدمت ساحه سینه صرف اولموش خرج لر تشکیل ائتمیشدیرکی ، بورا دا گئنیش زحمتکئش خالقین منافعی اساس توتولموشدور...

بودجه نین گلیر منبعلرینه داخیل اولونان استحصال ایسه ملی حکومتین ان واجب سایدیغی ساحه لردن حساب اولونوردی. اونا گؤره ده معدن و فابریک صنایع سی نین انکشافینا داها چوخ دقت یئتیریلیردی"{19}.

آیت الله میرزاعبدالله مجتهدی 1325- جی ایل، جمعه، 20- تیر آیی اوچون اؤز گونده لی یینده یازیردی: تجّار و خصوصاً اصنافین، او جمله دن کیچیک سرمایه صاحبلری نین وضعیتی هله کی، بیر او قدر پیس دئییلدیر. گله جکده ایسه، اونلارین وضعیّتی نین داها دا یاخشیلاشماسی نین امیدی وار{20}.

"ملی حکومت ایش سیزلیکله مبارزه آپارماق، آذربایجاندان چیخیب گئدن مهاجرلرین قارشیسینی آلماق اوچون معدن و فابریک صنایع سی نین انکشافینا باشلامیشدی. بو تدبیرلرین نتیجه سی اولاراق تبریزده ظفر تریکوتاژ کامبیناتی ایشه سالیندی. بو فابریکین ماشین آوادانلیغی مسکودان بیر میلیون تومنه آلینمیش و دؤردیوز مین تومن ده اونون قوراشدیریلماسی و نقلیات خرجی اولموشدور.

معدن صنایع سینین انکشافینا گلدیکده ملی حکومت زنگاندا اولان مس تمیزله ین ، ائله جه ده باشقا معدن مؤسسه لری نین ایشه سالینماسی حاقیندا قانون قبول ائتدی. ملی حکومت آذربایجاندا گئنیش یاییلان فرش کارخانالارینین دا یئنی اصوللا قورولماسی حاقیندا تدبیرلر گؤردی. ائله جه ده فرشین ساتیلماسی اوچون یئنی ساتیش ماغازالاری ایشه سالدی"{21}.

آذربایجان دا اقتصادی وضعیتی اولدوغی کیمی تصویر ائتمک اوچون قید ائتمک اولار کی،" 1317- جی ایلدن 1323- جی ایله قدر بعضی یاشایش شئیلری نین قمیتی 30- 10 دفعه یه قدر یوخاری قالخمیشدی . مثلاً ، 1317- جی ایلده قندین کیلوسی 8/4 ریالدان 1323- جی ایلده 160 ریالا، پامبیق پارچاسینین هر متری 25/2 ریالدان 5/67 ریالا، بوغدانین کیلوسی 3/1 ریالدان 15 ریالا و دویونون کیلوسی 4/2 ریالدان 30 ریالا قدر قالخمیشدی. اونا گؤره ده تهران حکومتی نین، محتکرلرین اقتصادی تخریبات نقشه لرینین قارشیسینی آلماق مقصدی ایله آذربایجان ملی حکومتی بیر سیرا تدبیرلره ال آتمالی اولدی . هر شئیدن اوّل آذربایجاندا صادر ائدیلن و آذربایجانا وارد ائدیلن ماللارین هامیسینا نظارت ائدیلمه سی حاقیندا قانون وئریلدی"{22}.

بونونلا یاناشی اقتصادیاتین اؤزه یینی تشکیل ائدن مسئله لر گونده مه چیخیب آردیجیللیقلا اؤز حلینی تاپدی.

ملی حکومت تهران حکومتی نین ظولم و اسارتینه سون قویوب، تهران حکومتی مأمورلارینین اللرینی آذربایجاندان کسدی. خالصه تورپاقلاری و فئوداللارین املاکینی کندلیلره بؤلمک ، صنایعی انکشاف ائتدیرمک و تزه کارخانالار آچماقلا یئنی اقتصادیاتین اساسینی قویدی. سید جعفرپیشه وری حرکاتین یاراندیغی گونلرده دئییردی: دئموکرات فرقه سینده جمعّیتیمیزین مختلف زمره لری نین نماینده لری اشتراک ائتسه ده ، بیز باشلادیغیمیز بؤیوک ایشده اساساً کارگرلرین انقلابی قوّه سینه آرخالانیریق. من امینم کی، آذربایجان کارگرلری 12 شهریورمراجعتنامه سی نین مدعالارینی حیاتاکئچیرمکده فرقه یه وار قوّه لری ایله کؤمک ائده جکلر{23}.

ملی اؤندر پیشه وری نین بو امیدینی آذربایجان کارگرلری ایستر 21 آذرحرکاتینین یارانماسیندا و ایسترسه ده ملی حکومت زامانی اصلاحات تدبیرلرینین حیاتا کئچیریلمه سینده، اقتصادیاتین برپاسی اوغروندا کی مبارزه لرده دوغروتدی.

ملی حکومت زامانی دولت ایشلری نین اداره ائدیلمه سینده ، آذربایجان قیزیلباش خالق قوشونلارینین یارادیلماسیندا، کارخانا لارین نظاما سالینماسیندا آذربایجان کارگرلری نین رولی آز اولمامیشدی. ایستر قانون وئریجی اورقان اولان ملی مجلسین، ایسترسه ولایت انجمنلرینده اونلارین نماینده لری چوخ فعال صورتده اشتراک ائدیردیلر.

حرکاتین اشتراکچیسی ع. زنوزی حرکاتین باشلانیشینا اشاره ائده رک یازیر کی، 1324- جی ایل شهریورین 12- ده آذربایجان دئموکرات فرقه سی نین بیانیه سی نشر اولوندوی. بو بیانیه بوتون آذربایجان فعله لری طرفیندن بؤیوک سئوینجله قارشیلاندی و مدافعه اولدی. بیانیه ایلک دفعه شهریورین 13- ده مرکزی شورانین هیئت عامله سی جلسه سینده اوخونوب مذاکره ائدیلدی. بیانیه نی شهید فعله یولدا شیمیز اسرافیل قادری گه تیرمیشدی. هیئت مذاکره دن سونرا بیانیه ده ایره لی سورولن مدعالارین حیاتا کئچیریلمه سی یولوندا مبارزه یه حاضراولدوغونی و فرقه نین سیاسی رهبرلی یینی قبول ائتدی یینی بیر سسله قرارا آلدی.

او گونون صاباحی مرکزی شورا بیانیه نین بوتون تبریز کارخانا لاریندا اوخونوب تحلیل ائدیلمه سینی تشکیل ائتدی. هر یئرده فعله لر آذربایجان دئموکرات فرقه سی نین یارادیلماسینی بؤیوک سئوینجله قارشیلادیلار.

بیانیه نین" خسروی" کارخاناسیندا اوخونماسی و فعله لره تحلیل ائدیلمه سی ایشی هیئت عامله نین قرارینا گؤره منه تاپشیریلمیشدی. فرقه نین تشکیلینی باشقا فعله لر کیمی بو کارخانانین فعله لری ده بؤیوک روح یوکسکلی یی و شادلیقلا قارشیلادیلار.

مرکزی شورا بیانیه نین اوخونماسی و شرح ائدیلمه سینی اؤزونون بوتون ولایت تشکیلاتلاریندا تشکیل ائتدی و بو مقصد اوچون اردبیل،مرند،اورمیه، خوی، میانا، اوسکی و باشقا شهرلره مکتوب و نماینده لر گؤندردی{24}.

" آذربایجان کارگرلری ایلک دفعه اولاراق بوتون زحمتکئش خالق کوتله لری ایله بیرلیکده سیاسی حقوق و گئنیش دئموکراسی آزادلیقلارا نائل اولدی. و اؤلکه نین سیاسی، اقتصادی حیاتیندا حقیقتاً یاخیندان فعال اشتراک ائتمک امکانی الده ائتدی.

آذربایجان کارگرلری کلکته چی کارخاناسی نین کارگرلریندن عبدالعلی پژوهیده و خسروی کارخاناسی نین کارگرلریندن کاظم هاشم نیا کیمی مبارز و صداقتلی یولداشلارینی آذربایجان ملی مجلسینه نماینده انتخاب ائتدیلر. تبریز بلدیه انجمنینه 20 نفردن آرتیق کارگرلردن انتخاب اولدی.

آذربایجان ملی حکومتی ایشسیزلی یی لغو ائتمکله برابر کارخانا لاردا ایش شرایطی نین یاخشیلاشماسی اوچون بیر سیرا مهم ایشلر گؤردی. ایش قانونی حیاتا کئچیریلمکله کارگرلرین مزدلری خیلی آرتیریلدی. کارگرلر مزدلریندن استفاده ائتمکله بیر آی استراحت حقی الده ائتدیلر. کارگرلره ایلده ایکی دست قیش و یای پالتاری، بیر جوت آیاق قابی و یوز کیلو کؤمور وئریلیردی.اونلارین استراحتینی تأمین ائتمک اوچون بیر چوخ کارخانالاردا حامام، یئمک خانا، کلوب، حکیم و لازیمی داواجاتلا تجهیز اولونموش صحیه منطقه لری تأسیس اولموشدی.

آذربایجان ملی حکومتی آذربایجان کارگرلری نین مبارز و حقیقی صنفی تشکیلاتی اولان آذربایجان شورای متحده سینی تشکیلاتجا محکملنمه سی وکارگرلرین سیاسی شعور سه و ییه سینین آرتماسی اوچون بیر سیرا تدبیرلر گؤردی . او جمله دن ملی حکومتیمیزین و فرقه نین کؤمه یی سایه سینده آذربایجان کارگرلری نین اورقانی غلبه روزنامه سی تأسیس ائدیلدی"{25}.

ملی حکومت کارخانالارین داخیلینده صحیه قسمتینه ده جدی فیکیر وئرمیشدی. صحیه اصولی ایله موافق اولمایان ایشلرده فعله لرین ایش ساعاتلارینی آزالداراق اونلارا کافی مقداردا معاش تعیین ائدیلمیشدی.

" ملی حکومت 50 میلیون تومن یئنی تیکینتیلر اوچون، آسفالت و باشقا آبادلیق ایشلری اوچون اختصاص وئردی. تبریز شهرینده 40 میندن آرتیق فعله و زحمتکئشلر و خیردا صنعتکارلاری همکارلار اتفاقینا جلب ائتدی.

ایران و آذربایجان فعله لری نین تاریخینده سابقه سیز اولاراق 1325- جی ایل مرداد آییندا بیرینجی دفعه اولاراق آذربایجان فعله لرینین کونقره سی تشکیل تاپدی. بورادا بیر چوخ نماینده لر، او جمله دن بین الخالق همکارلار اتفاقی نین مسئول کاتبی لوئی سایان، ها بئله العریس، رضا روستا و سایرلری اشتراک ائدیب آذربایجان فعله لری نین موفقیتلرینی تصدیق ائتدیلر"{26}.

" ملی مجلسین تصویب ائتدی یی قانونا اساساً زحمتکئشلرین بیمه ائدیلمه سی ، کارگر اتحادیه لرینین یارادیلماسی ، 14 یاشینا قدر اوغلان و قیزلارین ایشله مه سی نین قدغن ائدیلمه سی ، یئتیم و احتیاجی اولان اوشاقلارین دولت حسابینا ساخلانیلماسی، ایشچیلره امک حاقی اؤده نیلمک شرطی ایله ایلده بیر آیلیق مرخصلیک وئریلمه سی، حامله قادینلارا امک حاقی محافظه اولونماقلا اوچ آیلیق مأذونیت وئریلمه سی، فعله لره تقاعد وئریلمه سی، نهضت دؤورونده جبهه لرده هلاک اولموش شخصلرین عائیله لرینه تقاعد وئریلمه سی ، کارخانا و مؤسسه لرده تکنیکی تهلوکه سیزلیک وسائطی یارادیلماسی و اونا جدّی صورتده رعایت ائدیلمه سی و سایره بو کیمی تدبیرلر حیاتا کئچیریلدی.

بو تدبیرلرین نتیجه سی اولان استحصالین بازارا چیخاریلماسی حاقیندا لازیم اولان اساس موضوعلاردان بیرینه آذربایجان دئموکرات فرقه سینین شهر کمیته سی ییغینجاغیندا (1946- جی ایل.18- یانوار) آذربایجان ملی حکومتینین باش وزیری سیدجعفر پیشه وری اشاره ائده رک دئمیشدیر: خارجی تجارت همیشه آذربایجان دا بیرینجی یئر توتور. مخصوصاً کئچن داوادان قاباق آذربایجان شهرلری تجارت مرکزی ایدی...

داخیلی صنایعنی حفظ ائتمک اوچون تدبیرلر گؤرمک لازیمدیر. خارجدن وارد ائدیلمه لی شئیلردن استفاده ائتمک اوچون داخیلی محصولاتی خارجه گؤندرمک لازیمدیر"{27}.

بو دوشونجه نین استقامتینده آذربایجان ملی حکومتی نین مالیه ناظیری غلامرضا الهامی یازیردی کی، ملی حکومت او زامان ایراندا ، خصوصی ایله آذربایجاندا اؤزونی داها دهشتلی بیر صورتده گؤسته رن بحران نتیجه سینده باغلانمیش اولان" پشمینه" توخوجولوق کارخاناسی و" ایران گؤن قاییرما" کارخانالارینی ایشه سالدی. اوزون مدت ایشینی دایاندیرمیش اولان مؤوجود کارخانالاری ایشه سالماقلا برابر ملی حکومت یئنی کارخانالارین آچیلماسینا دا اقدام ائتدی.

" ظفر" تیریکوتاژ کارخاناسی، " آذربایجان" پاپیروس کارخاناسی ملی حکومتین یاراتدیغی یئنی کارخانالار ایدی.

ایشسیزلیکله جدّی مبارزه ائتمک اوچون یئنی یوللار چکمک، کهنه یوللاری تعمیر ائتمک و یئنی کؤرپولر سالماق ساحه سینده ده بؤیوک ایشلر گؤرولوردی. سایین قالا، میدانداب، اهر، میانا، خالخال، آستارا، اردبیل، نیر، ساراب و بستان آباد کؤرپولرینی یئنیلشدیرمک و تعمیر ائتمک واسطه سی ایله ملی حکومت مینلرله ایشسیزی ایشله تعمین ائتمه یه موفق اولدی.

مالیه ناظیری ، ملی حکومتین یاراندیغی دؤوره اشاره ائده رک یازیرکی، یئنی تشکیل اولونموش ملی حکومت آذر آیی نین آخیریندا دولت اداره لرینین ایشچی لرینه معاش اولاراق 3 میلیون تومندن آرتیق پول وئرملی ایدی. بوندان علاوه بانگ ملی ایرانین تبریز شعبه سی 15 میلیون تومن حدودوندا آذربایجان تاجرلرینه بورجلی ایدی. بانگ دا کی، نقد پول اونلارین بورجلارینی اؤده یه بیلمیردی. بو ایرنج، فیریلداقلا تهران حکومتی یئنی تشکیل اولونموش آذربایجان ملی حکومتینی مالیه بحرانینا و پولسوزلوغا دوچار ائتمک و اونون اقتصادی وضعیتینی تهلوکه آلتینا آلماق ایسته ییردی.اودورکی،ملی حکومت تشکیلی نین بیرینجی گونوندن بانگلارین شخصی حسابلارا پول وئرمه سینی قاداغان ائتدی.

ملی حکومتین اقتصادی سیاستی نین نه قدرآیدین مالیه بازاسی نین محکم اولدوغونی و خالقین منافعینی نه درجه ده نظرده توتدوغونی بیلمک اوچون وزیرلرهیئتی نین مالی مسئله لر حاقیندا کی ، بیر قرارینا نظر سالماق کیفایتدیر.

بو قراردا تبریز دارالفنونونون بناسی اوچون 2 میلیون 500 مین تومن، حقوق و سیاسی مکتبین تشکیلی و تأسیسی اوچون 1 میلیون 500 مین تومن، تبریز بلدیه سینه 1 میلیون 500 مین تومن، آذربایجان شهرلرینین آبادلیغی اوچون 2 میلیون تومن، آذربایجانین 7 شهرینده ( تبریز، اورمیه، اردبیل، ماراغا، زنگان، خوی و اهر) تربیه ائولری آچماق اوچون 1 میلیون 500 مین تومن اعتبار نظرده توتولموشدی.

اؤلکه میزین اقتصادی یوکسه لیشینی ان اساس مسئله کیمی قارشییا قویان ملی حکومت قید ائدیردی کی، مالیه قانونلارینی نظردن کئچیرمک و مالیه اداره سی نین مداخیل و مخارجینی تفتیش ائتدیکدن سونرا چوخ تئز بیر مدتده ملی بودجه لایحه سینی مجلس ملی یه تقدیم ائتمک، عمومیتله مالیه سیاستی نین گلیر و مخارج اساسینی مملکتین ترقی و تکاملی اوزه رینده قرارلاشدیرماق لازیمدیر.

مالیه ناظیری یازیرکی، بودجه نین 82/16 % معارف ایشلرینه، 92/7 % صحیه ایشلرینه، 88/23 % آبادلیق و کندلیلرین وضعیتی نین یاخشیلاشدیرماغا، عمومی اجتماعی ایشلره خرج اولونوردی. بیر سؤزله، بودجه نین 82/49 % معارف، صحیه، فلاحت و آبادلیق ایشلری تشکیل ائدیردی{28}.

معلوم اولدوغی کیمی ، " اؤلکه ده کی، 69 توخوجولوق کارخانا سیندان جمعی اوچی آذربایجاندا ایدی . حال بو کی ، خام مال و فیزیکی قوّه جهتدن آذربایجان توخوجولوق صنایع سی اوچون چوخ گئنیش امکانلارا مالک رئگییون ایدی.

آذربایجان، بول میوه سی و تره وزی ایله بوتون ایران مکانیندا مشهور اولسا دا، همین دؤورده اؤلکه ده مؤوجود اولان 8 کنسرو کارخاناسیندان، 90 بیتگی یاغی چه کن و 26 پامبیق تمیزله مه کارخاناسیندان بیری ده آذربایجاندا دئییلدی. اؤلکه اوزره عمومی ملی محصولدا و ملی گلیرده آذربایجانین پایی باشقا ایالتلردن گئری قالمادیغی بیر تقدیرده ، بو گلیردن آذربایجانا چاتان پای او قدر آز ایدی کی، بو پایلا اهالیسینی بئله دولاندیرماق ممکن دئییلدی .

همین دؤوره عائید سندلری تدقیق و مطالعه ائتدیکده، آیدین اولور کی ، آذربایجان ملی حکومتی نین قبول ائتدییی قانون و قرارلارین یاریدان چوخونی اقتصادی مسئله لر تشکیل ائتمیشدی.

آذربایجان ملی حکومتی وئرگی و مالیه سیستمینده کی، عدالتسیز لییه و ساختاکارلیغا سون قویدی. گلیره گؤره وئرگی حاقدا عدالتلی قانون قبول ائدیلدی. همین قانون اساسیندا آشاغیداکی مالیه منبعلری معینلشدیریلدی:

1- مسقتیم گلیره گؤره وئرگیلر.

2- حکومتین استحصال مؤسسه لریندن الده ائدیلن گلیر.

3- کئچمیشده آذربایجاندان تهرانا آپاریلان گلیرین دایاندیریلماسی.

4- دولت آنبارلاریندا قالمیش ارزاق و محصوللارین ساتیشیندان الده اولان وسائط.

5- تجارتدن گلن گلیر، رسوملار و وئرگیلر.

6- آذربایجاندان چیخاریلان امتعه لر اوچون آلینان گؤمروک.

7- یئنی کاغیذ پوللارین بوراخیلماسی.

8 - اداره و غیری- محصولدار خرجلرین آزالدیلماسی.

9- خالق دوشمنلری نین املاکی نین مصادره سی.

10- حکومت بودجه سیندن آیریلمالارا قناعت.

بودجه نین مداخیل حصّه سینده گلیر منبع لری سیراسیندا آشاغیدا کی لاری قید ائتمک اولار:

فرش ساتیشیندان آلینان وئرگی، میانداب قند کارخاناسی، دخانیات، معدن و مئشه چیلیکدن و اخراجاتدان گلن گلیر و سایره؛ بودجه نین مداخیل حصّه سینی تشکیل ائتمیشدی.

قید اولونان منبع لردن الده اولونان وسائط آذربایجان ملی حکومتی نین1325- جی ایل بودجه سی نین ترتیبنده مخارجه نسبتاً مداخیلین اوستونلویونه امکان وئردی"{29}.

ملی حکومت ، اداره لری رشوتخورلاردان ، بوروکراتلاردان ، شخصی منفعتنی خالقین منافعیندن یوکسک توتان وجدانسیزلاردان تمیزله میش ، مملکتده هله مثلی گؤرونمه میش بیر امن - آمانلیق یارانماسینا موفق اولموشدی.

بئش بؤیوک بنانین تیکیلمه یه باشلاماسی، ایچمه لی سودان محروم اولان تبریز سو لوله سینین چکیلمه سی اوچون گؤرولن حاضرلیق وسایره ملی حکومتین آز مدتده الده ائتدی یی بؤیوک موفقیتلردندیر.

خالق شاعیری بالاش آذراوغلی یازیرکی، شهرلر آراسیندا خارابا قالمیش یوللاری دوزه لتمک اوچون هامیمیمیز ایمه جیلیکده اشترا ک ائتدیک. شوسه یولی ایله کندی بیرلشدیرن دار جیغیرلارین عوضینه هره میز اؤز کندیمیزه داش دؤشنمیش هامار، گئنیش یوللار چکدیک. او گئنیش یوللارلا کند یمیزه معلم، آنا دیلینده الفبا کتابی، روزنامه ، بیر سؤزله یئنی حیاتین ایلک جارچیلاری قدم قویدیلار{30}.

آذربایجان ملی حکومتی نین باشچیسی سیدجعفرپیشه وری 21 آذر تهضتی نین غلبه سیندن سونرا فعله لری ایش سیزلیکدن خلاص ائتمک و اونلارین ایشله تأمین ائدیلمه سی مسئله سی حاقیندا گؤرولن تدبیرلردن دانیشاراق دئمیشدیرکی، ایشسیزلره گلینجه بو گونه قدر 10 مین نفر ایشسیزه ایش تاپمیشیق ؛ چوخ یاخینلاردا کارخانالاردا و بناسینا باشلادیغیمیز دارالفنون ، ملی موزه ، آذربایجان ایالتی انجمنی و آذربایجان بانگی نین انشاعات ایشلرینده ایشله مک اوزره دؤرد- بئش مین نفره ده ایش تاپیلاجاقدیر{31}.

ملی حکومتین وطنیمیزین اقتصادی ساحه سینی، خصوصی ایله صنایعنی ترقی ائتدیرمک سیاستی نتیجه سینده تبریزده یارادیلان نمونه اولاراق " ظفر" کارخاناسی یوکسک کیفیتلی توخوجولوق محصولی بوراخماقلا استحصالی منتظم صورتده داوام ائتدیریردی. " ظفر" کارخاناسی او دؤورده ملی حکومتین تعیین ائتدی یی نماینده لیک طرفیندن اداره اولدوغونا گؤره ، منفعتله ایشله ییر و اهالینین کشباف محصوللارینا اولان احتیاجی اؤده ییردی .1946- جی ایلده آذربایجاندا ملی حکومتین وئردی یی ایش و بیمه قانونی بیرینجی کره اولاراق " ظفر" کارخاناسیندا تطبیق ائدیلدی. همین قانونا اساساً فعله لرین امک حاقی دا آرتیریلدی." ظفر" کارخاناسی بیر میلیون 10 مین تومن سرمایه ایله آذربایجان ملی حکومتی طرفیندن 1325- جی ایل خرداد آیی نین 23- ده رسمی صورتده آچیلمیشدی.

دئموکراتیک ادبیاتیمیزین نماینده لریندن اولان شاعیر میرمهدی چاووشی نین " ظفر" کارخانا سیندان خاطره یازیسینی او دؤورون تصویرینی وئرن سندلی بیر یازی اولاراق بو بؤلمه یه یئکون کیمی گوسترمک اولار. شاعیرمیرمهدی چاووشی یازیرکی، ملی حکومت دوغما یوردوموز دا عموم خالق ایشلری نین ترقیسی خاطرینه هر طرفلی اصلاحات و اقداما باشلادی. تبریزده " ظفر" آدلی توخوجولوق کارخاناسینین ملی حکومت طرفیندن یارادیلماسی همین بو جوره خیرلی اقداماتین بیر نمونه سی ایدی.

" ظفر" کارخاناسی چوخ آز مدتده وطنیمیز آذربایجانین هر یئرینده درین شهرت قازانماغا باشلادی. بو کارخانا دا 1200 گارگرایشله ییردی کی ، اونلارین اکثریتی، یعنی 900 نفری قادینلاردان، 300 نفری ایسه گنج اوغلان و یاشلی زحمتکئشلردن عبارت ایدی.

کارگرلرین مزدی هله اوزامان آیدا 800 ریالدان 6000 ریالا قدرایدی." ظفر" کارخاناسیندا هر گون بیر تن خام مال حاضر محصولا چئوریلیردی.

چاووشی یازیرکی، " ظفر" کارخاناسیندا مدنی معارف ایشلرینه ده جدی فیکیر وئریلیردی. کارخانادا بؤیوک کتابخانا تشکیل ائدیلمیشدی. بو کتابخانانین 600 نفر اوخوجوسی وارایدی.

کارخانادا کارگرلراوچون یئنی اصولدا بؤیوک آشپزخانا تشکیل ائدیلمیشدی کی، 600 نفره ناهار و 300 نفره ایسه شام یئمه یی وئریلیردی. بورا دا کارگرلره بازار قیمتیندن بیر نئچه قات اوجوز یئمک ساتیلاردی." ظفر" کارخاناسیندا کارگرلرین اوشاقلاری اوچون اوشاق باغچاسی تشکیل ائدیلمیشدی. باغچا دا - 100 نفره یاخین اوشاق ساخلانیلیردی. اونلارا پولسوزاولاراق پالتار و هر گون 4 واخت کیفیتلّی یئمک وئریلیردی.

فعله قادینلارین اوشاقلاریندان باغچا پولی آلینمازدی. اوشاق باغچاسینین 8 نفر خدمتچیسی وارایدی. اونون مدیره سی ستار خانین قیزی معصومه خانیم ستارپورایدی. کارخانانین اؤزونده 1500 نفر یئرله شه بیلن تیاتر سالونی تیکیلمیشدی.بورادا موسیقی درنه یی ده فعالیت ائدیردی. تیاتر و موسیقی هوسکارلارینا حسین عرب اوغلی رهبرلیک ائدیردی.

بو جوره اؤز فعالیت درنکلرینده عمومیتله 100 نفر اشتراک ائدیر دی؛- یازان شاعیر چاووشی، علاوه ائدیرکی، کارخانانین یئنی اصولدا قورولموش گؤزه ل و تمیز مریضخاناسی وار ایدی. بورادا خسته کارگرلر معالجه اولونوردیلار. مریضخانانین 4 نفر شفقت باجیسی و بیر نفر باش حکیمی وار ایدی. کارخانادا بؤیوک بیر ماغازا تشکیل اولونموشدی کی، کارگرلر اؤزلری اوچون لازیم اولان ارزاق ماللارینی اورادان اوجوز قیمته آلیردیلار.

کارخانادا کارگرلر اوچون حامام دوزه لدیلمیشدی کی ، کارگرلر ایشدن سونرا گئدیب اورادا یویوناردیلار.

میرمهدی چاووشی بونی دا علاوه ائدیرکی، حامله قادینلار وضع حمل گونلرینده معاشلارینی آلماق شرطی ایله اوچ آی ایشدن آزاد ائدیلیردیلر{32}.

ادبیات و منبعلر

1- " آذربایجان" روزنامه سی 1334- جی ایل، نمره- 811.

ایران حکومتی نین آذربایجاندا یئریتدی یی سیاست.

* حسین جدی.

2- " آذربایجان"روزنامه سی 1350- جی ایل، نمره- 1908.

آذربایجانین گئریده قالماسی نین سببلرینه دایر.

* م. ربیع زاده.

3- " آذربایجان" روزنامه سی 1350- جی ایل، نمره- 1900.

آذربایجاندا ایشچی قوّه سی و بازار مسئله سی.

* م. ربیع زاده.

4- باخ ملی حکومت ده 37- یه.

5- ---------------------------

6- باخ ملی کونقره ده 39- زا.

7- " آذربایجان" روزنامه سی 1335- جی ایل، نمره- 1281.

8- سئچیلمیش اثرلر. ص- 225.

9- سئچیلمیش اثرلر. ص- 388.

10- " آذربایجان" روزنامه سی 1324- جی ایل، 13- آذر.

11- " آذربایجان"روزنامه سی 1324- جی ایل. 30- مهر.

12-" وطن یولوندا" قزئتی. 1946- جی ایل. 18- یانوار.

13- " آذربایجان" روزنامه سی 1324- جی ایل،25- دی.

14- " آذربایجان" روزنامه سی 1958- جی ایل. نمره- 1076.

15- " وطن یولوندا" قزئتی. 1946- جی ایل.نمره- 8.

16- " بسوی آینده" روزنامه سی. 1331- جی ایل. 19- آذر.

17- " آذربایجان" روزنامه سی 1349- جی ایل. نمره - 1849.

آذربایجان ملی حکومتی نین اقتصادی تدبیرلری.

* فرج دستگشاده.

18- " آذربایجان" روزنامه سی 1351- جی ایل. نمره- 1947.

19- باخ یارانما سببلرینده 76- یا.

20- باخ گیریش ده 3- چه.

21- " آذربایجان"روزنامه سی 1343- جی ایل. نمره- 1525.

دولت مؤسسه لرینین وضعیتی و یئرلشدیریلمه سی حاقیندا.

* م. ربیع زاده.

22- باخ ملی مجلس ده- 44- ده.

23- " آذربايجان" روزنامه سي 1335- جي ایل. نمره – 880

* حسین جدی - خاطره

24- " آذربایجان"روزنامه سی 1334- جی ایل. نمره- 768.

25- " آذربایجان"روزنامه سی 1329- جی ایل. نمره- 313.

26- " آذربایجان" روزنامه سی 1328- جی ایل. نمره- 210.

21 آذر نهضتی و آذربایجان فعله لری.

* علی شمیده.

27- " آذربایجان" روزنامه سی 1349- جی ایل. نمره - 1849.

فعله صنفینی آزادلیغا چیخاران نهضت.

* م. پیری.

28- "21 آذر" درگیسی 2001- جی ایل. نمره- 10. ص- 16.

29- "21 آذر" درگیسی 2000- جی ایل. نمره - 9. ص- 25.

آذربایجان ملی حکومتی نین مالیه سیاستینه بیرنظر.

* اکرم میشوداغلی.

30- باخ یارانما سببلرینده 7- یه.

31- " آذربایجان"روزنامه سی 1349- جی ایل. نمره- 1449.

32- " آذربایجان"روزنامه سی 1340- جی ایل. نمره- 1348.