محمد على فرزانه

سيلاحلا اؤلچولن تورپاق!

بو سون آيلاردا، گونئى آذربايجاندان مينلر کيلومتر اوزاقلاردا و بيزيم گئجهميز اونلارين گوندوزو اولان بير اؤلکهده، کانادانين ونکوئر شهرينده ايکى جيليدليک بير کيتاب ايشيق اوزو گؤرموشدور. «سيلاحلا اؤلچولن تورپاق! ٢۵- ١٣٢۴ جى ايللرده آذربايجاندا ميلى-دموکراتيک حرکات» عونوانى داشييان بو کيتاب، بو گونکو گونئى آذربايجاندا بير شاعير، ژورناليست، آختاريجى و آراشديريجى کيمى تانينان ميانالى عليرضا طرفيندن اوزون ايللر جانلى خاطيرهلر و يوزلرله سند و فاکتلارين آراييب-داراماسيله مئيدانا چيخميشدير. اؤز ايشلرينى درين اينام و قايغى ايله باشلاييب و علمى-تنقيدى اوسلوبلا دوام ائتديرن آراشديريجى بو سون اثرينده ٢۵-١٣٢۴ جى ايللرده ميلى-تاريخى ضرورته اساسلاناراق آذربايجاندا پهلوى ديکتاتورلوغو طرفيندن تؤرهديلن دورغونلوق و چاتيشمازليقلارا قارشى آذربايجان دموکرات فيرقهسى طرفيندن ياراديلان رفرملار و يئنيليکلرين ايران ايرتيجاعى و آمريکا-اينگيليس ايمپرياليستلرىنين بيرگه شانتاژ، چاخناشما و تؤوطيهلرى نتيجهسينده قانلى و وحشيانا هوجوما معروض قالدى. اثرين ايستيسنا اوستونلوکلريندن بيرى اوندادير کى، بورادا الک دفعه اولاراق اينکار ائديلمز گؤروشلر، ديالوقلار و فاکتلار او گونکو شورا حؤکومتىنين ده بو دهشتلى فاجيعهده ايکى ايمپرياليست يعنى آمريکا و اينگيليس ايمپرياليستلرى ايله عيانى ايش بيرليگى ياپديغى اوزه چيخير.

ايلک فعاليت و اؤلکهده يئنىليکلره باشلايان بو ميلى-دموکراتيک حرکت، دوام ائتديگى بير ايلده بوتو مدنى-ايجتيماعى ساحهلرده بير سيرا رفورملارا مووفق اولدوغو حالدا، دونيا باريشينا قوربان کسيلدى و هئچ کس اؤز آزادليق، ميلى-مدنى وارليغينا يئيهلنمک ايستهين بير خلقه سس وئرمهدى و دونن قورخودان سيچان يوواسى آختاران موسلح قووهلرى، فئودال سالديرقانلارى و طوفئيليلرى بو وحشى يوروشو اؤزلرىنين بيلديلر و اونا گووهنديلر و بو ايتيهام و شانتاژى ساققيز دئيه چئينهديلر کى، بو بساط گويا شورا حؤکومتىنين دسيسهسيدير و هله ده آذربايجان خالقىنين تاريخى و قؤومى ايستکلرى ايله ايلگيلى اولماديغينا آياق ديرهييرلر و فيرقهنين بوتون وارليغينى تؤهمتلنديرمکده اللريندن گلنى اسيرگهمهييرلر و بو خوصوصدا اورا قدر عيناد و حياسيزليق گؤستريرلر کى، بو گون آذربايجانا، او قوشونکئشليکدن آلتميش ايل کئچديگى حالدا و او قيرغينلار و قوندارما محکمهلر و غارتلر، تبعيدلر و سوى قيريملاريندان سونرا، هله ده اوتانمازجاسينا ٢١-آذر ٢۵-ى، «آذربايجانين قورتولوش گونو» آدلانديريرلار و اونا گووهنيرلر. حتا يئرى گلينجه اونو «فتحالفتوح» قلن وئريرلرکى اونون فرماندهى ايتگين«پدر تاجدار» اولموشدور. بوردا بير خاطيره ياديما دوشدو کىچ ايستهميرم اونو دئمهميش سوووشام. او ايللرده فاطمه پهلوى، شاهين باجيسى شاهدان خبرسيز بير آمريکالى ايله ائولنميشدى. شاه و دربار اونو بو ايشدن سارى عاق ائتميشديلر. علا، او تاريخين باش وزيرى بير مکتوبدا شاهى «جهان مطاع» آدلانديرميشدى. او دؤورهنين روزنامهلريندن بيرى يازميشدى: بير آدام کى، حؤکمو باجيسينا ايشلهمير نئجه «جهان مطاع» اولا بيلر!؟

«آذربايجانى نيجات» وئرنلرين شانتاژ و تؤهمتلنديريجى تبليغاتلارى اورااجاق آمانسيز، اوتانجاقسيز و حاکيميتين بيرطرفلى سياستى ايله اويغون ايدى کى، هئچ جور مجال بو حرکتين قووت و ضعف نوقطهلرينى علمى و موستند صورتده منيمسهمگه ايمکان وئرميردى و بو آخين بير باشا عوصيانکار و «متجاسر» تانيتديريليردى. بئله کى، بو ايديعا هلهدهکى وار آشيرى ناسوناليزم و شوونيزمه قاپيلانلارين طرفيندن هئچ بير ميلى-دموکراتيک حرکت بو کيمى تؤهمتلره، تحقيرلره و بير طرفلى گؤسترديلمگه معروض قالماميشدى.

بو تؤهمتلرين اساس شانتاژ و قيشقير-باغيرا سبب اولماسى بو ميلى-دموکراتيک حرکتين گويا آذربايجانى و اونونلا بيرليکده کوردوستانى ايراندان آييرماق و اوگونکو شوروييه وئرمک تؤهمتى ايدى. ايران آشيرى ناسيوناليست و شوونيستلرى زامان-زامان هر واخت ايراندا ياشايان خالقلار اؤز مدنى و طبيعى حاقلارينى ايستهميشلر، داغارجيقلاريندا ساخلاديقلارى بو چاخيرى چيخاريب اونلارين اوستونه سپميشلر و اؤز ايرنج و ضيد اينسانى آسيميلاسيون سياستلرينى اؤرت- باسدير ائتميشلر.

***

بوتون بو تشبوثلره باخماياراق، بو سون ١۵-١٠ ايلده آذربايجان خالقى و اؤزلليکله يوردون قاباقجيل آيدينلارى و بيلگينلرينده اؤز ميلى هوويت و تاريخى کيمليکلرينى دريندن اؤيرهنيب منيمسهمگه بير آيدينليق (اينتيباه) مرحلهسى گليب چاتميش و بونونلا ايلگيلى اوزاق و ياخين کئچميشلرى اسناد و فاکتلارى علمى- تنقيدى اوسلوبلا آراشديريب و اولايلارى اولدوقلارى کيمى و نه اؤز شخصى باخيشينا قاپيلديغى کيمى آراشديريب آيدينلاشديرماغا، ماراق آرتميشدير. جوراتله دئمک اولار کى، آراشديريجى امکداشيميز ميانالى عليرضا، آذربايجان دموکرات فيرقهسىنين يارانماسينا، اونون بير ايلين عرضينده بوتون چتينليکلر، داريسقالليقلار و شانتاژلارا قارشى دورماقلا اؤز رفورم برنامهلرينى يئرينه يئتيرمهسينه حصر ائتديگى آراشديرمادا، باشاريلى چيخميشدى.

کيتابدا، آراشديريجىنين فايدالانديغى قايناقلارين سايى ۵٠٠ دن آرتيقدير. بو قايناقلاردا فيرقهنين يارانديغى گوندن توتموش اونون بير ايل عرضينده يوردون و توپلومون يئنى رفورملارلا اوز-اوزه گلمهسى بير ناغيل يا رؤويا کيمى يوخ، بلکه بو يازيلى قايناقلاردان يازيلار و آمارلارا و هابئله جانلى خاطيرهلره سؤيکهنيلهرک گؤستريلميشدير.

اثرين عونوانيندا يازيلان «سيلاحلا اؤلچولن تورپاق» سؤزو، تبريزين گؤرکملى روحانى عاليمى حاج ميرزه عبداله مجتهدىنين آذربايجاندا ٢۵-١٣٢۴ يازديغى و سون ايللرده تهراندا نر اولان «بحران آذربايجان» اثريندن آلينديغى اولدوغو کيمى، اونون آشاغيدا گتيريلن سون سؤزلرى ده همين اثرين ٣۴٣-جو صفحهسيندن آلينميشدير: «هر حالدا ميلت مسالهسى اورتايا چيخيب، نئجه دئييرلر اونون توخومو اکيليب. توتاق کى، بو دفعه ده تهران مووفقيت الده ائده. بو مؤوضونو اورتادان گؤتوره، يئنه اونون کؤکو کسيلمهيهجک. اکيلن بو توخوم بيتهجک. يئنه گؤيرهجک و داها قودرتله تهرانين قارشيسيندا دوراجاق و اوجالاجاقدير.»

بؤيوک روحانى عاليمين سؤزلرى بير دفعه يوخ، بلکه دفعهلرله فيرقه اورقانلارى و اؤزلليکله فيرقه رهبرى سيد جعفر پيشهورى طرفيندن دئييليب، يازيلديغى حالدا بير سون وصيتنامه کيمى اونون مزار داشى اوسته حک ائديلميشدير: آذربايجان خالقى فيرقهميزين، شهامتلى فداييلريميزين يالنيز آذربايجانا دگيل بوتون ايرانا ائتديگى تاريخى خيدمتلرى ايللرله، يوز ايللرله ياد ائدهجکدير. سيد جعفر پيشهورى.

بوتون بونلارلا بئله گويا پيشهورى «روسلارين آدامى» ايميش و آذربايجانى روسلارا وئرمک ايسترميش، لاکين اينگيليس و آمريکاليلارى اؤزلرينه محرم بيللر و ٢٨ مورداد کودتاسينى يوللانديران خايينلر ايرانخواه ميهنپرست ايميشلر!...

۶٠٠ يوز صفحهيه ياخين ايکى جيلدليکده آذربايجان ميلى-دموکراتيک حؤکومتىنين آپارديغى رفورملار و ياراتديغى يئنىلشمهلرين تفصيلى سايسيز فاکتلارا اساسلاناراق آرديجيل بؤلگولره بؤلونموش و هر بؤلگونون باشليغيندا پيشهورىنين يازيلاريندان بؤلگوده گئدن بحث ايله ايلگيلى يازيلار وئريلميشدى. بو باشليقلارين بوتونلوکله بورادا گتيريلمهسى اولدوغو اوچون مطلب اوزانماسين دئيه، اونلاردان ياليز آد چکيلير و يالنيز ايلک و سون فصله گؤز گزديريلير: ادبيات و منبعلر، گيريش، يارانما سببلرى، ميلى کونقره، ميلى مجليس، آذربايجان ميلى حؤکومتى، ميلى حؤکومتين پروقراميندا ايصلاحات تدبيرلرى، فدايى و قيزيلباش خالق قوشونلارى، تورپاق ايصلاحاتى، ايقتيصادى تدبيرلر، ميلى ماعاريف تدبيرلرى، ديل و ادبيات تدبيرلرى، آنا ديلينده تحصيل، تبريز دارولفونونى، مطبوعات و نشريات، ميلى حؤکومتين ايصلاحاتيندا فيلارمونيا، تئاتر، موسيقى، صحيه تدبيرلرى، جاوانلار، قادينلار، ميلى حؤکومت و خالقلار دوستلوغو، مغلوبيتين سببلرى.

ايلک بؤلگو(گيريش) دن ايکى پاراقراف.

«٢١ آذر» حرکاتىنين يارانما سببلرى: آذربايجاندا وجوده گلن بو نهضتى پيشهورى وجودا گتيرمهميشدير. بو خالقين روحوندان، اورهييندن قوپان بؤيوک نعرهنين اثريدير. پيشهورى و اونون مسلکداشلارى ايسه خالقى سئويب، اونون سعادتينى آرزو ائتديکلرينه گؤره، بو نهضتدن کناردا دورا بيلمزديلر. سيد جعفر پيشهورى (ص ٣٢)

ايشاره ائديلن بؤيوک نعرهنين اوجالديغى يئر هار ايدى؟ اثرين همين بؤلگوسونده بو يئر ١٩٧۶-جى ايلده دسامبر آييندا «ورهارت» روزنامهسينده بئله آيدينلاشديريلير:

«شاه ايستيبدا رژيمينه قارشى باشلانان ٢١ آذر نهضتى اؤز دؤورونون ايجتيماعى، ايقتيصادى و سياسى شرايط مجموعونون ياراتديغى تاريخى ضرورتين لابود نتيجهسى ايدى. بير سؤزله بو نهضت ايرانين عومومى و آذربايجانين خوصوصى شرايطى زمينهسينده عمله گلميشدى. عوموم ايران اوزره سوسيال ضيديتلرين پارتلاييش نوقطهسى اولان آذربايجان ظولم و ايستيثمارا قارشى، دموکراتيک طلب اساسيندا، ايران اراضىسىنين بوتؤولوگو چرچيوهسينده اؤز موقدراتينى اله آلماق اوغروندا موباريزهنين مرکزينه چئوريلميش و بوتون ايران خالقلارىنين نظر ديقتينى و همرايليگينى اؤزونه جلب ائتميشدير...

بئلهليکله ايقتيصادى، سياسى و ميلى مدنيت مجموعوندا بيرلشن ٢١ آذر نهضتى تاريخى ضرورته چئوريلميشدير. اوزرينده بحث ائديلن تاريخى شرايط تلجه او زامان آذربايجاندا دئييل، هم ده موعين قدر ايرانين بوتون يئرلرينده ده اولوب، بوتون ايران خالق و ميلتلرينه ده عايد ايدى. بو اونونلا ايضاح اولونور کى، آذربايجاندا ٢١ آذر نهضتينده هم اوبژکتيو، هم ده سوبژکتيو عاميللر مؤوجود ايدى. دوزدور کى، او زامان آذربايجاندا اولدوغو کيمى بوتون ايراندا اوبژکتيو عاميللر وار ايدى، لاکين سوبژکتيو عاميللر آذربايجاندا اولدوغو کيمى هله باشقا يئرلرده يوخ ايدى.

ايکينجى پاراقراف: ص ۴٠-٣٩

سيد جعفر پيشهورى يازير کى: آذربايجان خالقىنين ديلينى باغلاييب اونو ظولم و فيشار نتيجهسينده محو ائتمک فيکيريندهديرلر. دموکراتيک دونيا و اونون شهريميزده اولان نومايندهلرى بو فجايع و بو وحشيليکلرى گؤره بيلميرلرسه، اوندا اؤز آزاديخواه و دموکرات خالقلارىنين اونلارا تاپشيرديقلارى وظيفهنى لاييقينجه انجام وئرمهديکلرى اوچون ويجدانن و اخلاقن بشريت موقابيلينده مسول دورلار. اگر گؤروب ائشيديرلرسه، بس نه اوچون اونو ميلتلرىنين و اؤز روزنامهلرىنين نظرينه يئتيرمک ايستهميرلر؟

ميلى اؤندر علاوه ائدير کى، قوى بوتون دونيا بيلسين و آذربايجانين مرکزينده ياشايان موتمدين دؤولتلرين نومايندهلرى گؤزلرينى آچيب گؤرسونلر کى، تهران دؤولتى آذربايجان خالقيندان اينتيقام چکير...

سون بؤلگودن (مغلوبيت سببلرى)

اثرين بوتون بؤلگولرى و بؤلگولرين سطيرلرى اوخونب دوشونمهلى اولدوغو حالدا سون فصيل، يعنى مغلوبيتين سببلرى داها دوشونولهسى و داها عيبرت آليناسيدير.

اونلارلا فاکت سيراسيندا سيد جعفر پيشهورى آذربايجان دموکرات فيرقهسىنين ليدرى داها ماراقليدير: ١٩۴۶-جى ايلين آپريليندن باشلاياراق آذربايجان ميلى حؤکومتىنين اؤزونو مودافيعه و موستقيل حرکت ائتمک ايمکانلارى خئيلى محدودلاشدى. او فاکتيک اولاراق تکجه شاه-قوام قووهلريله دئييل، عئين زاماندا سووئت، آمريکا و اينگيلتره آذربايجانداکى حرکاتين سوسدورولماسيندا ماراقلى ايديلر. و بوندا هر طرفين اؤز پايى وار ايدى.

گونئيدهکى ميلى-دموکراتيک حرکاتين مغلوبيتينده کئچميش سووئتلر دؤولتينه باشچيليق ائتميش رهبرليگين خيانتلى و حيلهگر عمللرى هئچ ده آمريکا و اينگيلترهنين مؤوقعيندن گئرى قالماميشدير.

سووئت طرفيندن آرخادان وورولان بو گؤزلهنيلمز ضربه آذربايجان ميلى حؤکومتىنين مغلوبيتينده مهم رول اوينايان سببلردن بيرى و بلکه ده باشليجاسيدير. (ص ۵٢٣-۵٢۴)