یوسوف آکچورا:  آذري تورکلرينده تورکچولوک

آخوندزاده ميرزه فتحعلي
باتي تورکلريندن اؤنجه، تورکچولوک فيکري ايله، يئني تورک ميلليتچيليگي فيکري ايله ديل، تاريخ و سيياست ساحه لرينده مشغول اولموش ديگر تورکلر وارديرمي؟ قوزئي، دوغو و کیريم تورکلري آراسيندا، 1870- جي ايلدن اؤنجه بو گونکو آنلامييلا و شعورلو بير شکيلده ميلليت فيکري نين ديل، تاريخ و سيياست ساحه لرينده گؤرونموش اولدوغونا داير معلوماتا راست گلمه ديم. آنجاق قافقازدا ياشايان تورکلردن بو گون آذري تورکلري آدي ايله آنديغيميز شؤعبه ده ديقت و اينجله مه يه ده ير بير حاديثه واردير؛ 1811-جي ايلده دوغولوب 1878-جي ايلده اؤلن آخوندزاده ميرزه فتحعلي، 1850-1855-جي ايللرده تام محللي تورک شيوه سي ايله و آوروپا طرزينده بير نئچه کومئدييا يازميشدير. يئنه بو شخص، 1863-جو ايلده ايستانبولا گله رک، ايسلام اليفباسي نين ايصلاحي حاقيندا يازديغي اثريني صدراعظم کئچه چي زاده فواد پاشايا تقديم ائتميشدير.
آخوندزاده يالنيز زامانين صدراعظمليگينه پروقرام تقديم ائتمکله قالماميش، حرفلرين ايصلاحي مسئله سي ايله باغلي ايستانبولون آيدين فيکيرلي شخصيتلري ايله ده موذاکيره لر آپارميشدير.
فقط بو پروقرامدان و موذاکيره لردن هئچ بير سونوج آلينماميشدير. حرفلرين ايصلاحي تشببوثونون سونوجلاريني ميرزه فتحعلي خاطيره لرينده بو شکيلده قئيد ائتمکده دير: ” 1875-جي ميلادي تاريخده من موسلمان اليفباسي نين ايصلاحي فيکرينه دوشدوم. بونون اوچون ايستانبول و تئهرانا گئتمک لازيم ايدي. بير چوخ آداملارلا گؤروشدوم. هئيهات، موسلمان ايره لي گلنلري اليفبالاريني دييشديره جک کيمي دئييللر، حالبوکي بو هر شئيدن داها گرکليدير و داها اؤنجه گلير ” .
آخوندزادنين اثرلريني گؤزدن کئچيره بيلمه ديم. حياتي و اثرلريندن بهث ائدن شخصلر، ميرزه نين کومئدييالاريني آذربايجاندا دانيشيلان ديل ايله يازديغيني بيلديريرلر. ائله بير ديل کي، خالق و يوکسک طبقه، کندلي و شهرلي هر کس آنلارميش، سوسدن اوزاق، صاف و حقيقي آذري لهجه سيندن ميرزه اثرلرينده اوستاليقلا ايستيفاده ائتميش ايميش. بو وضعيتده آخوندزاده ميرزه فتحعلي ديلده فعلا تورکچولوک ائتميش اولور. فقط ميرزه نين تورک ميلليتچيليگي ايله باغلي دوشونجه و گؤروشلرينه داير منيم اليمده جيدي معلوماتلار يوخدور. آخوندزادنين تاريخ، فلسفه و سياسي علملرله مشغول اولدوغو و فلسفه باره سينده ” حق اليقين ” آدلي باسيلميش بير اثري اولدوغو بيلينمکده دير، فقط بو اثرده ميرزه نين نه کيمي گؤروشلر ايره لي سورموش اولدوغونا داير ده قايناقلاريمدا بير شئي تاپا بيلمه ديم.
آخوندزاده حاقيندا مؤوجود معلوماتلارا گؤره، اونو گؤي الپ ضيا بَيين ” تورکچولوگون اساسلاري ” آدلي کيتابيندا ايدعا ائتديگي کيمي، قاسپيرالي ايسماييل درجه سينده بؤيوک بير تورکچو سايماق دوغرو اولماسا گرکدير. ذاتا ضيا بي مرحوم، ميرزه فتحعلي حاقينداکي گؤروشلريني يئترلي اينجله مه يه گرک گؤرمه دن يازميشدير: 1878-جي ايلده، يني عبدالحمیدین تاختا چيخماسيندان بير آز سونرا اؤلموش اولدوغو حالدا، ضيا بي اونو عبدالحمید زامانيندا يئتيشنلردن قاسپيرالي نين چاغداشلاريندان بيري کيمي گؤسترير: ” تورکييه ده عبدالحمید بو قودسي آخيمي دوردورمايا چاليشارکن، روسييادا ايکي بؤيوک تورکچو يئتيشيردي. بونلاردان بيرينجيسي ميرزه فتحعلي آخوندوودور کي، آذري تورکجه سي ايله يازديغي اوريژينال کومئدييالار بوتون آوروپا ديللرينه چئوريلميشدير ” . ميرزه نين کومئدييالاري بوتون آوروپا ديللرينه چئوريلمه ميشدير، آخوندزاده اؤز خاطيره لرينده دئيير کي: ” اثرلريمين يئدديسي ده روسجايا چئوريلدي، پئتئربورق و بئرلين قزئتلرينده اونلارا عايد مقاله لر يازيلدي. ” کومئدييالاري نين هاميسي نين فارسجايا چئوريلمه سي دقيق ايسه ده، هانسيلاري نين تامام و يا قيسمن فرانسيزجا، اينگيليسجه و آلمانجايا چئوريلديگي هله آراشديرمايا مؤحتاجدير.
ميرزه فتحعلي نين تورک فيکير و ادبيات حياتيندا ان بؤيوک اؤنمي تورکجه ايلک تئاترو يازان بير يازار اولماسيدير -سانيرام. منيم توپلايا بيلديگيم معلوماتا گؤره، باتي تورکلري آراسيندا تئاترا عآيد ايلک اثر ضيا پاشانين موليئردن چئويرديگي ” تارتوف ” دور کي، ابوضییا توفيق بَيين شاهيدليگينه گؤره، 1875-جي ايللرده ترجومه ائديلسه ده، ضيا پاشانين اؤلومونه قدر، باسيلماق بير يانا قالسين، کيمسه نين الينه بئله کئچمه ميشدير. باتي تورکجه سينده ايلک اوريژينال تئاتر (درام) اثري ناميق کامالين ” وطن، ياخود سيليسترئ ” آدلي دراميدير. 1872-جي ايلده يازيلميش، نشر اولونموش و اوينانميشدير. حالبوکي ميرزه فتحعلي يوخاريدا سؤيله ديگيميز کيمي، کومئدييالاريني 1850-1855-جي ايل تاريخلرينده يازميش و 1859-جو ايلده نشر ائتديرميشدير. ميرزه نين موليئردن و روس کومئدييا يازارلاريندان، مثلن، چوخ سئوه رک اوخودوغو قوقولدان تاثيرلنميش اولدوغونو احتيمال ائتمک اولار. باتي تورکلرينده موليئردن آداپتئ ائده رک کومئدييالار يازان احمد وفيق پاشانين اثرلري ناميق کامالين ” وطن ” پيئسيندن سونرا مئيدانا چيخير. قيساسي، آخوندزاده ميرزه فتحعلي تورک حياتيندان آلينميش و ساده آذري تورکجه سي ايله يازيلميش ايلک تورک تئاتروسونو مئيدانا گتيرميش اولماق شرفينه صاحيبدير؛ و بو يؤندن ادبي تورکچولويه خيدمتي اؤنمليدير.