شاعیر اسماعیل جمیلی ایله ادبیات حاقدا موصاحیبه
موصاحبه ائدن: صمد پورموسوی

· سوال – سلام اسماعیل بَی من سیزی یورمادان بیر باشا سوآللارا کئچمک فیکرینده یم. بیرینجی سوال اولاراق سوروشماق ایسته ییرم سیزجه دونیادا معاصر ادبیاتین دورومو و خصوصیت لری نه دیر ؟

جواب – سیزه و اوخوجولارا اؤز سایغی و سلاملاریمی بیلدیریره م. سوالینیزین جوابینی بیر باشا وئرمک بیر آز چتین دیر. چونکو بیز بیر میللت کیمی چالیشیریق یاشایاق. بیر میللت کیمی یاشامادان، او میللتین وارلیغینی، دولتینی قورمادان معاصر دونیادان دانیشماق چتین دیر. معاصر دونیانین ادبیاتی سوییه سینه قالخیب اوندان تاثیر آلیب چاغداش اولماق زوردور. نییه کی بو فردی شکیلده بیر انسانین گؤردویو ایشلردن آسیلی دئییل. اما بونلارا باخمایاراق گونئی آذربایجاندا گئدن پروسس ده، دونیا معاصر ادبیاتینین آیاق ایزلرینی گؤروروک، اؤزه للیکله یئنی نسیلده. بونلار اللریندن گلدیگی قدر شابلون ادبیاتدان اوزاق اولماغا چالیشیرلار. یعنی یازیلمیش کونولاری بیر داها کؤچورمه ییب و گئدیلمیش یوللاری بیر داها گئتمیرلر.

بوتون چالیشمالار بو گونکو ایستک لره جواب اولمالیدیر. گونئی آذربایجاندا اؤنجه لیگی اولان شئی بیزیم ملی وارلیغیمیزین قورونماسیدیر. بونا گؤره ده ادبیاتبن چوخ آغیر یوکو واردیر. چونکو گون ادبیاتی انسانلارین تجربه حاللاری اولا – اولا، انسانلارین دویغو و دوشونجه لرینی (هونری بیر دیلله) جانلاندیرا – جانلاندیرا اه ن اساس مقصدی بیر ملتی نئجه واردی ائله جه یاشاتماسی، بیان ائتمه سیدیر. یعنی بیزیم میللی وارلیغیمیزی یاشادان ادبیات اولمالی دیر.

من ادبیات دئینده بو سازلا سؤز آنلامینا دا گلیر چونکو منجه بیزیم میللی موسیقیمیزده ادبیاتیمیزین بیر پارچاسی دیر. دیله گلمز، سؤزه سیغماز دویغولاری میللی موسیقیمیزبیان ائله ییر. بو گون بیز گونئیده معاصر ادبیاتدان دانیشیریق سا، بیز دونیادا گئدن پروسئسی اوندان عینا گؤزله مه مَلی ییک. چونکو اونون آرخاسیندا دوران میللی بیر قوروم یوخدور. بلکه توپلومدا اولان لازیمی قوه لر بیزیم ادبیاتیمیزین قارشیسیندا صف چکیب لر. اونون دیرچلمه سینه یوخ، آرادان گئتمه سینه چالیشیرلار. مین بیر یول ایله بو مللتی فیزیکی ده اولماسا میللی روح آچیسیندان یوخ ائله مه یه چالیشیرلار. اونا گؤره ده اؤزه للیکله یاخین زاماندا چوخ آغیر شرایط یارانیبدی. یعنی ایللر قاباق بدوی اوروپا توپلوملاریندا آز قالا آزاد اولان شئی لر ایندی 21 – اینجی عصرده بیزیم توپلومدا یاساق دیر. اؤز ایش یئرینه، اؤز ائولادینا اؤز آدلارینی بئله ایسته دیگین کیمی قویا بیلمیرسن، قالسین هله ادبی فعالیته. بئله بیر دورومدا ساغ اولسونلار یئنی نسیل چوخ یاخشی چالیشیر.بونلار آذربایجان سئودالیلاریدیرلار بوتون بو چالیشمالارین یانی سیرا چاغداش اؤلچولری ده اؤیره نیرلر و بوگونکو دونیادا گئدن ادبی پروسس ده ده اؤزلرینی گؤسترمه یه چالیشیرلار یازیلی ادبیاتیمیزا باخاندا گنج یازیچیلاردان گؤزه ل شعر و ناغیل نمونه لری گؤره بیلیریک. درگی لر چوخ سوییه لی دیر. کئچمیش ده کیلر ایله قارشیلاشدیرمالی دئییل. بونلار منی چوخ سئویندیریر. بیلیره م کی چیتین شرایط ده چالیشیرلار. من اونلاری آلقیشلاییرام و هامیسینا اوغورلار آرزولاییرام.

· سوال- کلاسیک ادبیاتین اصوللاری نه دیر؟ یعنی بیز دئیه نده کلاسیک اسلوبلاردان اوزاقلاشما نه دئمک ایسته ییریک. بو اسلوبلار هانسیلاردیر؟

جواب – منجه کلاسیک و یئنی نین فرقی آنلامدادیر فورمدا دئییل. یعنی اولا بیلر سیز یئنی بیر فورمدا کلاسیک موضوعلاری یازاسیز یادا حتی هئجا وزنینده چوخ معاصر کونولاری دانیشاسیز. یعنی اولا بیلر بیری سربست شعر یازا اما بونون معناسی او شعرین یئنی اولماسی دئییل. من اؤزوم یازیدا، شعرده اولان دوشونجه یه اؤنم وئریره م، اونون قالیبینا یوخ. اونا گؤره ده منجه بو گون بیز کلاسیک اؤلچولرده چاغداش شعر یازا بیلریک.

دئیه بیلمه ریک ” عروض ” یازساق کؤهنه دی، ” سربست ” یازساق یئنی دی. اؤنملی اولان یازیداکی بویا، فضا، دونیا گؤروشو و چاغداش اؤلچولردی. بونلار اولسا یازییا معاصر دئیه ریک. یوخسا قالیب سینیبدی، وزنی یوخدو، قافیه سی یوخدو مودئرن بیر یازی اورتایا قویماز. باخاندا ائله مثلا شهریاردا کلاسیک لریمیزدن ساییلیر اما دقت ائله سک غزللرینده، شعرلرینده فضولی ایله یئردن گؤیه فرقی وار. شهریارداکی دانیشیق طرزی، یئنی اسلوبلار و رئالیزم فضولی ده یوخدور. شهریار صرافا یاخین دیر اما من صرافی کلاسیک بیر شاعیر شهریاری ایسه معاصر و مدرن بیر شاعیر سانیرام. شهریار اؤلچولرده ده یئنی لیک لر گتیردی. اونون تازا یوللاری وار. حتی غزللری قدیم غزللر کیمی دئییل. شمع ایله، پروانه ایله، بزم ایله بزه نمه ییب. بلکه فضاسی داها رئال و ده ییشیکدی.

· سوال – آذربایجانین کئچمیش و بو گونکو ادبیاتینا باخاندا دیل مسئله سینده چوخلو فرقلر گؤرونور. بعضا دیلده یئنی سؤزلر دوزه لینیر. دیلیمیزه تزه سؤزلر گلیر، بعضا تورکیه تورکجه سیندن اولدوغو کیمی گؤتورولور . بعضا قوزئی آذربایجاندان تاثیرله نیر. سیز بوگونکو ادبیاتدا گئدن دیل پروسسی نی نئجه گؤرورسوز؟

جاواب – اولا بیلر کی گونئیده گئدن ادبیات بعضا تورکیه ده گئدن ادبی دوروملا یان – یانا گلیر و بو تاثیرلر اوندان قایناقلانیر. اما منجه گونئیده فورمالاشان ادبیات اؤز یئرینی آلاجاقدیر. تاثیرلر اولاجاقدیر طبیعی. بیر زامان من اوستاد فرزانه ایله بو حاقدا دانیشمیشام. بیزیم باشقا تورکلرین دیل و ادبیاتلاریندان نه دره جه تاثیرله نه جه ییمیز باغلی دیر ملتین ساوادلانماسی و بیلگی لنمه سینه. بیزیم ایندی دانیشدیغیمیزی 20 ایل قاباق دانیشسایدیق ملت دئیردی من باش تاپمیرام نه دئییرسن اما بیلگی لندیکجه، لغت دایره سی گئنیشلندیکجه داها ایشیتدیگی کلمه لری غریبسه میر. مثلا “ایلغیم” سؤزونون - صمد وورغونون یارادیجیلیغی ایله - آذربایجان ادبیاتینا گیرمه سی چوخ اوزون زامان دئییل. آما چوخ گؤزل و یئرلی یئرینده بیر کلمه دیر. ایندی ایشله دیریک و غریبسه میریک ده.

من اؤزوم یازاندا چالیشیرام گوبود کلمه لردن اوزاق اولام و بیرده ائله اولمایا کی کلمه لر گؤزه چارپالار و متنی دوشونمک چتینله شه. اما یئنه ده بیز ادبیاتیمیزی قورویوب یاشاتماق اوچون سؤز یارادیب یازماقدان باشقا چاره یوخدور. ادبیاتی هر زامان کوچه – بازار کلمه لری ایله یازماق اولماز. یعنی ایسته سک اجتماعی - فلسفی مفهوملاردان دانیشاق مجبوروق داها چوخ کلمه لردن یارارلاناق. یقین کی بو کلمه لرقولاغا تانیش اولمایان کلمه لر اولاجاق. بیز گونئی آذربایجاندا دیلیمیزی مکتب لرده اوخومادیغیمیزا گؤره بعضا کوچه – بازار دانیشیق فورماسیندان باشقا بیر فورمادا دانیشاندا قولاقلاریمیز بیر آز یادیرغاییر. بو یازیلار ادبی مجلس لرده و ادبی متن لرده یازیلیب تکرارلانسالار یاواش – یاواش بونلارا دا اؤیره نه ریک. بونلارا باخمایاراق یئنه ده بیز یازیلاریمیزدا او قده ر دقتلی اولمالییق کی اوخوجو ایله یاد دوشمه سین و یازیلاریمیز باشا دوشولسون. بیر ده وار کی نه یازیریق، کیمه یازیریق. مثلا ماهنی لاردا داها چوخ راحات کلمه لر اولمالی دی. اما اگر خاص بیر طبقه اوچون مثلا ادبیاتچی لار اوچون یازیریق سا اوندا مسئله فرقله نیر. من اؤز یازیلاریمدا بونلارا دقت ائله مه یه چالیشیرام. مثلا ” آذربایجان سؤیله ” شعریم داها چوخ آغیز ادبیاتینا یاخین شعردیر. اما باشقا شعرلر ( تزه یازدیقلاریم ) او ادبیاتین فورموندا دئییل. چونکو عوموم اوچون دئییل ادبیاتلا اوغراشانلار اوچوندو.

· سوال – سیزین شعرلرینیز مجلیس لرده اوخونور. ائله شعرلرینیزین بیر اؤزه للیگی ده دئییملرین یازییا کؤچمه سی دیر. دئیه بیلرسینیز سیزین ادبیاتین قایناقلاری نه لردیر؟

جواب – سوالیزا بئله جواب وئره بیله رم کی کلاسیک ادبیاتیمیزی تانیمادان معاصر ادبیاتدا بیر یئره چاتماق اولماز. یعنی بیز حتی بیلمه لی ییک کی بیزیم آشیقلار نه و نئجه یازیب لار. بیرده کی بیز قوزئی آذربایجان و تورکیه ده کی ادبیاتدان یارارلانا بیله ریک. اوردا کئچن ادبی تجربه لری، ادبی یوللاری اؤیره نه بیله ریک.

البته منجه شمالی آذربایجاندا بیر سئری چتین لیک لرده وار. اوردا فارسجا و عربجه کلمه لر بیزدن چوخ ایشله نیلیر. دانیشیق دیلینده ده بو کلمه لر چوخدور. اورانین حتی سووئت لر زامانی ادبیتلارینا باخاندا یئرسیز یئره، لوزومو اولمادان بعضا فارس شعرلری اینجه صنعته کئچمیشدیر. بونلار گونئی ادبیاتیندا ایشله دیلمیر. دوزوده بودور. بئله اولمالیدیر. بیز فارس و عرب دیلی ایله تانیش اولدوغوموز اوچون اؤز دیلیمیزده یازاندا قوزئی آذربایجان و حتی تورکیه ده کی لره گؤره دیلیمیزی داها تمیز یازیریق. اما بیزیم ده اللریمیز باغلی دیر. نه ادبی درنکلر وار، نه ادبی توپلولوقلار، نه دیلیمیزده تحصیل آلا بیلیریک. بیزده هر شئی شخصی تشبوث لردیر. و هر کس نه قدر باجاریر الیندن گله نی ائله ییر. بونونلا برابر بیز گونئی آذربایجاندا شفاهی ادبیاتیمیزی یاخشی بیلیریک. اینسانلاریمیزین قولاغینا شفاهی ادبیاتیمیزدا کی سؤزلر، دئییملر و … یاتیملی دیر. بونا دقت ائله مه لی و شفاهی ادبیاتیمیزی قورویوب اوندان یارارلانمالی ییق.

· سوال – سیزی یورماییم دئیه سون سوالیمی سوروشوم. سیزجه ادبیات نه درجه ده سیاسی اجتماعی مسئله لردن موستقیل اولا بیلر؟

جاواب – منجه بو یازارین اؤزونه باغلی دیر چونکو ادبیات اینسانین حیاتیندان آیری بیر پارچا دئییل بلکه معنوی حیاتین بؤیوک پارچاسی دیر. قالیب بیر اینسان اؤزونو نئجه دویا. اگر اؤزونو توپلومون بیر پارچاسی بیلیر جمعی یاشاماغی، جمعی آرزولاری حیس ائلییه بیلیر اونون یازدیغی ادبیات دا طبیعی کی توپلومسال بیر ادبیات اولاجاق.

بو تیپ ادبیاتچی یا ایندویدوآلیزمین (فردیت) یئری یوخدور. شخصی حیسسلر اولسادا یئنه توپلوما قاییدیر. بو ادبیات میللتی یاشادیر بیز ایندی آذربایجاندا هانسی زمینه ده نه دن یازساق بونون بیزیم دیلیمیزین یاشاماسیندا سهمی وار. بو اؤزو ایله بیر ویزیوندا ایره لی گتیریر. عمومیتله بیزیم وظیفه میز ادبیاتی کیچیک توپلومدان بؤیوک توپلوملارا آپارماقدیر. اؤزوندن، اؤز شخصی چئوره سیندن شهرینه، مملکتینه، میللتینه آپاریب ادبیاتدان بیر شفاف پنجره کیمی موضولارا باخماق بوتون تورکجه یازانلارین گؤره ویدیر.

- ساغ قالین.

تورونتو - Aug. 2006