ايراندا ميلى سورون و دموکراتيا

مسالهنين ساده و ييغجام گؤرونوشو

هدایت سلطانزاده

سوآل: ايراندا دموکراتيايا سارى گئدن يول، ميلى سورونون چؤزولمهسيندن کئچيرمى؟

جاواب: يوخسا بوندان باشقا بير يول دا وارمى؟

سون ايکى يوز ايلين ايچينده، دؤولتلرين اؤز داخيلى موناسيباتيندا و بين الخالق آلاندا قارشيلاشديقلارى ان حساس مساله، ميلى مساله اولموشدور. ميلى سورون دونيانين ان گوجلو و بؤيوک ايمپراتورلوغونو چؤکدوره بيلميشدير. آنجاق، سياسى رژيملرين و حاکيم دؤولتلرين دئوريلمهسى، اونلارين بير بوتؤو کيمى پارچالانيب بؤلونمهسى آنلاميندا دئييلدير. ايراندا دا ميلى ظولمون دوام ائتمهسى، کول آلتيندا گيزلنميش کؤز کيمى، هر آن آچيلابيلن بير بومبا کيمى دير. بونا گؤره ميلى سورونون دموکراتيکجهسينه چؤزولمهسى يولونو دوشونوب اؤنرمک، ايراندا دموکراتيا قورماق پروسئسىنين ان اؤنملى و آيريلماز پارچاسى دير.

بو دوشونجهنين موخاليفلرينه گؤره، چوخ ميلتلى اؤلکهلرده دموکراتيانين قورولماسى، ميلى مسالهنى ده اؤز اؤزونه حل ائديب آرادان آپارير. بونا گؤره، اؤنجه دموکراتيا اوغروندا ساواشمالى، چونکى، اونو الده ائتديکده ميلى مساله ده بيتميش اولور! بئلهليکله چؤزمگه بير مساله قالماييب، دموکراتيانين قورولماسى اؤزلوگونده، جمعيتى بوروين چتينليکلرين بير چوخوسونو آرادان آپاراجاقدير. ميلى مساله ده اونونلارين ايچينده!

بو باخيش، دئکارت فلسفهسىنين گئرچکليگه ياناشماسينا بنزهيير، او دئميشدير: «وارام، چونکى دوشونورم»! بئلهنچى بير منيطيقين اساسيندا، اينسانين وارليغى ايدئيالارين وارليغيندان آسيلى دير. آنجاق واقعيت بونون ترسينه دير. دوشونجهنى (ايدئيانى) موجرد بير قاورام اولاراق تؤرهدن، کونکرئت اينسانلارين وارليغى دير. باشقا سؤزله دئسک، يوخاريداکى باخيشدا، دموکراتيا قاورامى، دموکراتيانى دوغرولدان حيصهلردن موستقيل و آيريليقدا گؤتورولور. بيلگى سورهجى باخيميندان، دوشونجه (ايدئيا) کونکرئت وارليقدان آسيلى اولان کيمى، دموکراتيا ايدئياسى دا اؤزونون بير سيرا کونکرئت حيصهلرينين وارليغيندان آسيلى دير. مثلن «آغاج»ين اساس ترکيب حيصهلرى، يانى کؤکو، گؤودهسى، قول بوداغى اولماسا، دئمک داها آغاج دا يوخدور.

بير نئچه سوآلا جاواب وئرمکله مساله داها دا آيدينلاشا بيلر. «دموکراتيا» نه دئمکدير؟ «دموکراتيا» اؤز ترکيب حيصهلرينين ديشيندا، آيريليقدا و اونلاردان موستقيل اولاراق، وارمى؟ اونو تشکيل ائدن بؤلوملرين بيريسيندن واز کئچمکله «دموکراتيا»، دموکراتيک حؤکومت يا جمعيت، قورماق اولارمى؟

«دموکراتيا» موجرد (سويوت) بير ايدئيا و قاورام (مفهوم) دير. موجرد قاوراملار، کونکرئت واقعيتلره اويغون اولدوقدا خاريجى اوبيئکتيو فنومنلر کيمى گئرچکلنهبيليرلر. بورادا قيسا و ييغجام حالدا دموکراتيانين ميلى سورون ايله يا اؤز موقدراتينى تعيين ائتمه حاقى ايله باغلانتىسينا توخوناراق، اونون يالنيز عومومى جيزگيلرينه ايشاره ائتمک ايسترديم.

دموکراتيا قاورامينى بير ايدئيا کيمى گؤتورونده، خالق حاکييميتى معناسيندادير، و دوغرولدوغو حالدا، چئشيدلى ايجتيماعى دستهلرين و فردلرين سياسى و قانون قارشيسيندا برابرليگينى بيلديرير. بيز، «آغاج»دان، «آت»دان، و «آدام»دان دانيشديقدا، بئينيمزده خاريجى واقعيتى يانسيدان (عکس ائتديرن) آغاجين، آتين و آدامين موجرد قاوراملارينى جانلانديريب و گؤز اؤنونه گتيريريک. بللى ديرکى، کونکرئت آدامين، بوزآتين و يا آلما آغاجىنين (بوتون اجزاسيله) رئال دونيادا بيزدن آسيلى اولماياراق مادى وارليغى اولماسا، «آغاج»دان، «آت»دان، و «آدام»دان دا سؤز دئمک اولماز. دموکراتيا دا، اؤزونون مادى ترکيب حيصهلرينين خاريجينده ويجودو يوخدور. دئمک اونون ترکيب حيصهلرى گئرچک حياتدا يوخدورسا، دموکراتيانين اؤزونون ده ويجودو يوخدور. بونلارى (ترکيب حيصهلرينى) حياتا کئچيرمک و واقعيته چئويرمک اوغروندا چاليشيب ساواشماقلا، دموکراتيانى «موجرد ايدئيا» بيچيميندن چيخاريب و گئرچک حياتدا دوغرولدوب واقعيته چئويرمک اولار. بئلهليکله ده بير موجرد ايدئيادان آلينميش موجرد قاورام (دموکراتيا قاورام اولاراق)، توپلومو دييشديرن بير مادى واقعيته دؤنوشه بيلر. بئله اولدوقدا، دموکراتيا داها بير مادى ايدئولوژيک گوجه چئوريلميش اولور.

ايدئيالارى موجرد دورومدان، کونکرئت دوروما چئوريرمک، کونکرئت واقعيتلرين يئتيشديرديگى ضرورتلرى باشا دوشمکله و اونلارين حياتا کئچيريلمهسى و دوغرولماسى اوغروندا موباريزه ائتمکله، اولاندير. ايراندا دموکراتيانين قورولماسى اوچون گرکن کونکرئت واقعيتلر نهلردير؟ آيدين ديرکى، دموکراتيا بير بوتوؤ اولدوغو اوچون آيريجا بؤلوملرينين بير پاراسينى حياتا گئچيرمکله يئترسيز و چاتيشماز اولار و گئرچکليگين تورهتديگى سورونلارى چؤزه بيلمز. دموکراتيانى بير بوتؤو اولاراق اولوشدوران ترکيب حيصهلرى هانسىلار دير؟

دموکراتيا سؤزجوگوندهکى «دمو» خالق معناسيندا دير و «کراتيا» دا حاکيميته ايشاره ائدير. دئمک بورادا، بير- بيريله اورقانيک ايليشگىده اولان ايکى فرقلى قاورامدان، خالق ايله سياسى قوروم- قورولوش قاوراميندان سؤز گئدير. بونا گؤره دموکراتيانى، دؤولت و سياسى قورولوش ساحهسينده گؤتورنده، سياسى گوجون (ايقتيدارين) خالقين حاکيميتينده اولماسى گؤز اؤنونده دوتولور. بو باخيش، سياسى حاکيميت و دؤولت آچىسيندان دموکراتيايا ياناشماقدير. بونو کونکرئت بيچيمده پارلمان، جومهور باشقانليغى و ... کيمى جمعيتين سياسى اورقانلارينين سئچيلمهسى اوچون سئچيم قوروملارينين وارليغيندا گؤرمک اولار. آنجاق بو، دموکراتيانى اولوشدوران بؤلوملرين بوتؤوو دئييل و يالنيز اونون بير پارچاسى دير. دموکراتيا، قانون و حوقوق (ژوريديک) باخيميندان، اينسانلارين جينسيت، ميليت، ديل، دين و ايرقلاريندان آسيلى اولماياراق قانون قارشيسيندا برابر حوقوق اولمالارى دئمک دير. دموکراتيا سئورليک ايديعاسيندا اولانلارين بوتونو، راحاتجاسينا بو دوشونجه ايله راضىلاشا بيلرلر. آنجاق، بوتون اينسانلار بللى بير جينسيته، ديله، ميليته، دينه و ايرقا باغلى اولدوقلارينا گؤره، بللى بير ايجتيماعى قوروپ ايچينده ده يئرلشيرلرو اونا منسوب ديرلار و دموکراتيا تئوريسينه اينانماغين آردينجا زنجير کيمى سيرا ايله گلن نتيجهلره ده بويون قويماليديرلار. مسالهنين اساس دوگونو و چتينليگى ده ائله بوراسيندادير. بللى دير کى، کيمسه روبينسون کروزو کيمى تک باشينا ايتگين بير آدا دا ياشايا بيلمز. جمعيت ايچينده بيرليکده ياشاماق، ايجتيماعى قوروپا باغلى اولماغى حياتين واقعيتينه چئويرير. دموکراتيا سئورليک ايديعاسيندا اولان بو واقعيتدن بويون قاچيرسا، اؤز ايديعاسىنين ترسينه چيخميش اولار. ميلى، دينى و ديله عايد حقلرين دموکراتيک آماجين ايچينده اولماسى و اونون آيريلماز بؤلوملرى ساييلماسى دا، اصلينده بوندان ايرلى گلير.

دموکراتيا کاتاقورىسينه توپلوم (جمعيت) و خالق آچىسيندان دا باخمالىييق. آبستراکت «خالق» سؤزجوگو کونکرئت بيچيمده و گئرچک حياتدا، هوموگئن حاليندا اولان چئشيدلى اينسان قوروپلارى آنلاميندا دير. هوموگئنليک، فرقلى بيچيملرده، ميليت، صينيف، جينسيت، دين و... اساسيندا اولابيلر. جمعيتين کميتى، فردلرين سايىسىجا دير، آنجاق، کئيفيت باخيميندان، يورتداشلارين فرد اولاراق بير يئره ييغيشماسى دئييل و اوندان داها يوکسک دير. بونا گؤره ده، جمعيت عوضولرينين فردلر کيمى برابر سياسى يورتداشليق حاقىنين («آدام باشى بير سس» حاقى کيمى تانينان) تامين ائديلمهسيله اؤلکه ده دموکراتيا قورولماز. «خالق»، تاريخ بويو ايجتيماعى «بلوک»لار کيمى مئيدانا چيخيب دير و، باش وئرن «خالق» حرکاتى و «خالق»ين سياسى حاقلار اوغروندا آپارديغى ساواش، قبيله، صينيف و جينسيت بايراقلارى آلتيندا اولموشدور.( توپلوجا و بلوک بيچيمينده) (باخ *)

بونو آيدينلاشديرماق اوچون بير نئچه تاريخى اؤرنگه باخماق يئرينه دوشر. فرانسا اينقيلابىنين دموکراتيک قوروملارى و «خالق»ين سياسى حاقلارينى گوندمه گتيرمهسى، يئنى دؤورون تاريخينده بؤيوک دؤنوش نوقطهسى ساييلير. فرانسا خالقى اؤز ايجتيماعى و سياسى حرکتينده فردلر کيمى دئييل صينفى، ميلى و جينسى بلوکلار کيمى ساواش مئيدانينا گيرميشدير.

بيرينجى اؤرنک- فرانسادا، خالق «اوچونجو صينيف» کيمى، بورژوازيانى و سان کلولارى (آياق يالين و چيلپاقلار) دا اؤز اؤرتوسو آلتينا آلاراق، سياست آلانينا گيردى.

ايکينجى اؤرنک- فرانسادا، خالق ميلى بلوک کيمى، «فرانسا ميلتى»نين اؤز موقدراتينى تعيين ائتمه حاقينى ايستهمک ايله شاهليق رژيمىنين قارشيسيندا داياندى. بوربونلارين «دين- دؤولت» شاهليغى دئويريليب، فرانسا «ميلت- دؤولت»ينه چئوريلدى و بئلهليکله ده دؤولتين سياسى قورولوشوندا اؤز عکسينى تاپدى.

اوچونجو اؤرنک- فرانسا قادينلارى، جمعيتين جينسى بلوکو کيمى، کيشىلرله برابر سياسى، مدنى، فردى و ايجتيماعى حاقلارا يييهلنمگى و جينسيته اساسلانان آيرى سئچيجىليگين بوتؤولوکده لغو ائديلمهسينى ايستهديلر. «دؤ قورئژ» آدلى بير قصابين قيزينين يازديغى «قادينلارين اينسان حاقلارى بيلديريشى»نى، بونون قاباريق اؤرنگى کيمى گؤسترمک اولار.

بونا گؤره، خالق ايجتيماعى حرکت سورهجينده، «هامى بيرليکده» کيمى بليرسيز و آلا قارانليق شوعارلار اؤرتوگو آلتيندا حرکته قاتيلسا دا، اؤز ترکيب حيصهلرينين بلوکلارى بيچيمينده مئيدانا چيخير. ايران اينقيلابيندا دا، خمئينىچيلرين تبليغ ائتديگى «هامى بيرليکده» و «سؤز بيرليگى» کيمى دومانلى- خولايالى شوعارلار، اصلينده ايشچيلرين، امکچيلرين و قادينلارين مدنى- سياسى ايستکلرينه قارشى و تورکمن صحرا، اهواز، کوردوستان و آذربايجان کيمى ميلى بؤلگهلرين دموکراتيک حرکاتى علئيهينه پوتانسييئل بير ساواش بيلديرگهسى ايدى. دئمک، خالقين ان بليرسيز «سؤز بيرليگى» اؤرتوگو آلتيندا مئيدانا گلمهسى ده بئلنچى ايجتيماعى بلوکلارين وارليغينى گيزلهده بيلمير.

قيساجا دئسک، اينسانلارين اورتاق ديل و ائتنيک اساسيندا بير جوغرافى واحيده توپلاشيب ياشامالارى کونکرئت بير گئرچکليک دير. دئمک، هر هانسى بير اينسان جمعيتى، ايکى جينسدن و فرقلى صينيفلردن اولوشموش بلوکلاردان و قروپلاردان تشکيل تاپير. آنجاق چوخ ميلتلى اؤلکهلرده، فرقلى ميليت، قؤوميت، ديل، دين و بير سيرا يئرلرده فرقلى ايرقلار جمعيتى تشکيل ائدير. بو دا دموکراتيا اوغروندا گئدن ساواشدا اؤز عکسينى تاپير.

ايجتيماعى بلوکلاردان بير سيراسى، «ميليت» کيمى، تاريخ بويوندا، اوزون زامان سورهسينده يارانميشدير. بونون ترسينه اولاراق صينيفلر، تاريخ باخيميندان دييشگنراق و داها دوامسيزديرلار. مثلن کندلىلرين قيسا بير زامان ايچينده باشقا ايجتيماعى صينيفلره بؤلونمکله کاراکترلرينى (سجيهلرينى) ايتيرمهلرى اولاسيدير. بير ايجتيماعى صينيف ايگيرمى ايلين ايچينده يارانا دا بيلر، باشقا صينيفلره دؤنوشه ده بيلر. ايجتيماعى صينيفلرده اولان دييشگنليک و آخيشقانليق (سياليت) «ميليته» گؤره داها چوخدور. بوگونکو صينيف داها دوننکى صينيف دئييلدير. کندليلر، سونکو تاريخى دؤنمده بير چوخ جمعيتلرده چئشيدلى ايجتيماعى صينيفلره بؤلونموشلر. کندليلرين بؤلونمهسى نتيجهسينده تؤرهنن ان بؤيوک ايجتيماعى قروپ، ايشچيلر (فهلهلر) اولموشلار. بير سيرا دا اورتاباب و بورژوازيا صينيفينه دؤنوشموشلر. هر هانسى بير ايجتيماعى صينيفين اؤزو ده دايانمادان اينکيشاف و دييشيلمکده دير. تکنولوژيک گليشمهلر دايما صينيفلرين ايجتيماعى ترکيبينه اثر قويماقدادير. بير نئچه واخت بوندان قاباق، باتى اؤلکهلرينين دموقرافيک ترکيبينده ايشچى صينيفىنين چکىسى چوخ آغير اولوب و بيرينجى يئرى توتوردو. آنجاق سون اوتوز ايلين ايچينده، اونون چکىسى جمعيتين دموقرافيک ترکيبنده يونگوللشيب، ايندى يوزده اوتوز ايله يوزده ايگيرمى آراسينا دک آشاغى دوشوبدور. بونون قارشيسيندا، سئرويس بؤلومونده ايشلهينلرين (خدمات) چکىسى آغيرلاشيبدير. ميلته و قؤوما گلديکده مساله باشقا دورومدادير. آيرى- آيرى جينسلردن و صينيفلردن اولوشموش مليت و قؤوميت، تاريخ بويو داخيلى دييشمهلر باشدان کئچيريب، داخيلى ضيديتلرين چاتيشما آلانى اولوب، آنجاق، اوزون زامان سورهسينده و تاريخ سورهجينده گليشديرديگى اؤزهگينى و جؤوهرينى ياشاديبدير.

ايران جمعيتينه اؤترى باخيشدا، کونکرئت اولاراق اوچ ايجتيماعى بلوکو آيريد ائتمک اولاندى.

1- صينفى بلوک. جمعيتين صينيفلرينه عايد بلوکلارا دئييلير. اونون ايکى بؤيوک باشليجا حيصهسى اکينچيلر و ايشچيلر، جمعيتين چوخونلوغونو تشکيل ائدير. آنجاق صينفى بلوکلارين اؤزو ده بير بوتؤو کيمى، ايکى ترکيب حيصهسىنين بيرلشمهسيندن، دئمک جينسى بلوکون و ميلى بلوکون بيرليگيندن تؤرهميشدير. باشقا سؤزله دئسک، صينفى بلوکو اولوشدوران عوضولرين، ايستر- ايستهمز بللى بير جينسيتلرى و ميليتلرى واردير. بو بلوکون، يانى ايجتيماعى صينيفلرين، فورمالاشماسى، اؤزهلليکله صنعتى کاپيتاليزم دؤنمينده، تاريخى باخيمدان قيسا بير زامان ايچينده اولان بير ايشدير.

2- ميلى بلوک. چئشيدلى ميلى بلوکلار، فرقلى جينسلردن و ضديتلى صينيفلردن اولوشمالارينا باخماياراق، تاريخى باخيمدان (صينفى بلوکلارا گؤره) داها دواملى و سورکلى اولورلار،و آراسى کسيلمهدن بو خصوصيتلرينى يئنى دن تؤرهديرلر.

3- جينسى بلوک. جينسى بلوک دا صينفى و ميلى بلوکلار کيمى، ضديتلى ائلمنتلردن، دئمک ميلى و صينفى بؤلوملردن تشکيل تاپميشدير.

اينسانلار بيولوژيک فرقلر اوزوندن جينسلره بؤلونورلر. جينسى آيرى سئچيجىليگين تاريخى، بشريتين بيزه بللى اولان تاريخى قدر اسکيدير. بونا گؤره ده ميلى سورون ايله قادينلارين مسالهسى اوزون سورن تاريخى فنومنلردن ساييليرلار. جمعيتين ايش قووهسىنين اؤزونو يئنىدن تؤرهتمه سورهجى, قادينلاردان آسيلى اولدوغونا گؤره، قادينلار، ايقتيصادى قورولوشون اؤزونو يئنىدن تؤرهتمه سورهجينده حل ائديجى رول اويناييرلار. بونونلا بيرليکده، حاکيم ايقتيصادى قورولوشون آيريلماز بؤلومو اولماقلا، صينفى و ميلى موناسيبتلرى ده يئنىدن تؤرهتمکده ديرلر. بئلهليکله ده حاکيم ميلى، صينفى و ايقتيصادى قورولوش اوزوندن، جينسى آيرى سئچيجىليگين چئشيدلى قاتلارى دا يئنى دن تؤرهنيلير. جينسى آيرى سئچيجىليگى پارتيالارين و درنکلرين بيلديريش وئرمهلرى ايله آرادان آپارماق اولماز. بو ايش يالنيز قادينلارين کيشيلرين قارشيسيندا موستقيل اولمالارى ايله اولاندير. بونا گؤره جينسى آيرىسئچيجيليک مسالهسينى صينفى و ميلى مسالهدن آيريد ائتمکله و قادينلارين موستقيل حرکاتينى رسميته تانيماقلا بيرليکده، جمعيتين ميلى و صينفى مسالهلريندن آيريلمازليغينى تانيماقلا و منيمسهمکله مومکوندور.

بوتون جمعيتلرده، جينسى آيرى سئچيجىليک چئشيدلى سويهلرده ياشاماقدادير. آنجاق، ايراندا ايدئولوژيک حاکيميتين ايدئولوژىسىنين بير پارچاسى اولاراق قادينلارين اوزرينده سياسى و ايجتيماعى ظولم دولايىسيز اولاراق اعمال اولونور. ايسلام جومهوريتى اؤزونون قارا و قانلى - قادالى عؤمرو بويوندا، قادينلارى باشقا ايجتيماعى قيشر و قاتلاردان داها آرتيق، آچيق- آيدين شيدت و جينسى ظولم قارشيسيندا قويوبدور. بونا گؤره ده قادينلارين حرکاتى، پوتانسيئلجهسينه حاکيم سياسى سيستمين ضيدينه دير و اونلارين برابر حقوقلوق ايستگى دموکراتيا اوغروندا گئدن ساواشين باشليجا ترکيب حيصهلريندن بيرى دير. ميلى بؤلگهلرين دموکراتيک حرکاتى قادينلارين دموکراتيک حرکاتينا سايمازجاسينا ياناشا بيلمز. قادينلارين برابر حقوقلوق ايستکلرينده ياتان گوج ايله ميلتلرين برابر حقوقلوق ايستکلريندهکى پوتانسيئلى بيرلشديرمکله، ميلى حرکاتين گوجو قات قات آرتاجاقدير. ايشچيلرين و امکچيلرين حرکاتى ايله باشقا صينيفلرين و قيشرلرين دموکراتيک حرکاتى آراسيندا دا بئله بير موناسيبت واردير.

کاپيتاليزم دؤنمينده صينفى بلوک، اوچ بؤيوک ايجتيماعى بلوکون ان دييشگنى و ان آخيشقانى (سيال) اولماقلا، تاريخى جهتدن داها سورکلى و ثابيتراق اولان ميلى و جينسى بلوکلاردان فرقلنير. بورادا بلوکلارين اولوشماسينا يالنيززامان باخيميندان ياناشيليب و اونلارين گئرچکده داشيديغى اهميتدن سؤز گئتمهيير. اونلارين هر بيريسى موعين زامان و شرايط ايچينده (چرچيوهسينده) خصوصى قاباريقلا مئيدانا چيخابيلر. دموکراتيک حرکتلرين قاچينيلماز وظيفهسى، دموکراتيا اوغروندا موباريزه ائتمکله ياناشى، يوخاريدا سادالاديغيميز بلوکلارين سياسى و ايجتيماعى مقصدلرى يؤنونده دؤيوشه بيلمهسى دير. بونسوز «دموکراتيا اوغروندا موباريزه» شوعارى وئرمک، ايچى بوش بير سؤز اولاجاقدير.

ايجتيماعى صينيفلرين «آخيشقانليغى» (سياليت) ايدئياسى آنتونيو گرامشىنين آدى ايله باغليدير. گرامشى بونو گئولوگييادا (يئر بيليمى) يئرقابيغىنين تئکتونيک لؤوحهلرينين (باخ **) يئردييشمهسينه بنزه تميشدير. تئکتونيک لؤوحهلرين آخيشقانليغى و يئردييشمهلرى گؤيرتىلرين و جانلى حياتين چئشيدلى بيچيملرينين تؤرهمهسى اوچون الوئريشلى شرايط ياراديرسا دا، اونلارين تؤرهمهسى پروسهسينه دولايسى ايله اثر قويور و موستقيم اولاراق قاتيلمير. بوناگؤره، گرامشىنين ايجتيماعى صينيفلر تئوريسىنه گؤره، هرهانسى بير زامان کسيمينده، هر هانسى بير تاريخى حاديثهنى تکليکده گؤتوروب، يالنيزجاسينا ايجتيماعى صينيفلرين تعيين ائديجى رولو ايله ايضاح ائتمک اولماز. صينيفلرين رولو ايجتيماعى حرکتلرين عومومى مئيلينه يؤن وئرمکدير. صينيفلره دورغون فئنومنلر کيمى دئييل، آخيشقان تاريخى حاديثهلر کيمى باخمالى. صينيفلر اوزون زامان سورهسينده گؤتورولمهلى دير، قيسا زامان کسيمينده اونون رولونو آيريد ائتمک چوخ چتيندير. گرامشىنين فيکرينجه صينيف گؤزهگؤرونمز اولا بيلر، آنجاق گئولوگييانين آخيشقان لؤوحهلرى کيمى دايما اؤز ايشينده واردير و ايجتيماعى حرکت سورهجىنين گليشمهسىنين ياتاغى رولونو اوينايير. صينيفلرين حرکته گلمهسى، يئرين درينليکلرينده ياتان آخيشقان لؤوحهلرين دبريلمهسى کيمى، بؤيوک ايجتيماعى دئپرئملر و دئوريملرين چاغىنين چاتماسينى گؤستره بيلر. باشقا سؤزله، قادين و کيشى، گنج ايله قوجانين حرکاتا قاتيلماسينى گؤرنده، صينيفلرين ايزينى گؤروروک.

گرامشىنين فيکرينجه جمعيت چئشيدلى حيصهلره بؤلونسه ده اونون صينيفلره بؤلونمهسى خوصوصى اهميت داشىيير. آنجاق بونا باخماياراق، جمعيتين اوزلشديگى بوتون مسالهلرى هميشه صينيفلرين الى ايله و اونلارين موباريزهسى يولو ايله چؤزمک اولماز. گرامشى، صينيفلرين جمعيتده رولونا بو آچيدان ياناشماقلا، سياسى سول آخيملارينين بير چوخونون ايچريسينده يايقين اولان باخيشدان، يانى ايجتيماعى مسالهلرى اکونوميستى سويهيه ائنديرمه مئييللريندن، فرقلنير. بونا گؤره ده قاباقجيل ايجتيماعى قووهلرين بيرلشمهسينى(ائتيلاف، کوآليسيا) اؤنه سورور. گرامشىيه گؤره، ايشچى (فهله) صينفى، سياسى و اخلاقى باخيمدان جمعيتين هئگئمون گوجونه چئوريلمک اوچون، اؤزونون صينفى منافعىنين باغلى چرچيوهسيندن ديشارييا چيخمالى، جمعيتين تاريخى باخيمدان قاباقجيل قاتلارينين ايجتيماعى ايستکلرينى اؤزونده عکس ائتديرمهليدير. بيرلشمگه قاتيلان گوجلر، حوقوق برابرليگينى پرنسيپ اولاراق گؤتورمهليديرلر. قيساجا دئسک، ايجتيماعى سورونلارى يالنيز «صينيف» چرچيوهسينده يئرلشديرمک اولماز. اونلارين هر بيريسىنين اؤزونه گؤره خوصوصى ايستقلالى واردير.

زامان سورهسينى گئنيش گؤتورنده، صينيفلرين، تاريخى گليشمه پروسئسىنين موتورو کيمى ايشلهمهسينى سئزمک اولاندى. آنجاق هر بير اهميتلى ايجتيماعى حاديثهنين گئديشينده صينيفلرين ايزينى گزمک دوزگون دئييل و اکونوميست ائنديرگهچيليگينه گتيريب چيخارا بيلر. چونکى، ايجتيماعى حاديثهلرده سياسى حرکتين باشقا بيچيملرى ده قاباريق قازانماقلا (گوندهمه گلمک ايله) چوخ اؤنملى و گؤرکملى رول اوينايا بيلرلر. بو ايدئيانين ايلکين کؤکونو مارکسين يانيندا دا يا گؤرمک اولاندى. مارکس بيرينجى اينتئرناسيونالين قورولماسينا چاليشارکن، ايشچيلرين بيلاواسيطه گوندهليک منافعيندن اؤنجه، پولياکلارين (لئهيستانليلار) ميلى حرکتى وايستيقلاليندان مودافيعه ائتمگى اونون باشليجا وظيفه کيمى گؤروردو و بونو آوروپا دموکراتيزمىنين يوخلاييجىسى و اؤلچوتو ساييردى. مارکس و ائنگئلسين فيکرينجه، او گونکو پولشا (لئهيستان)، دموکراتيا اوغروندا گئدن موباريزه ده ميلى حرکتين اويناديغى قاباريق رول، اورانين ايشچى صينفىنين حرکاتيندان داها اؤنملى ايدى. او گونکو سول مئييللى ايشچى آخيملارينين بير سيراسى بو مسالهيه گؤز اؤرتوردولر، بونا گؤره ده ائنگئلس اونلارى برکدن قيناييردى.

اؤز موقدراتينى تعيين ائتمه حاقى، بير ياندان ميلى بلوکون (بلوکلارين) دموکراتيا ايله ايليشگىسينى و باشقا ياندان اؤلکه حاکيميتىنين سياسى قورولوشوندا بو ايليشگىنين نئجه اؤز عکسينى تاپديغينى تعيين ائدير. بونا گؤره ده اؤز موقدراتينى تعيين ائتمه حاقى ايله دموکراتيا بير بيريندن آيريلمازدير. دموکراتيا ايدئياسى بير آبستراکت قاورام اولاراق چئشيدلى اجزانين يا ترکيب حيصهلرينين بيرلشمهسى دير. اؤز موقدراتينى تعيين ائتمه حاقى واقعيته چئوريلمکله دموکراتيانين ترکيب حيصهلريندن بيريسى گئرچک مضمون داشييابيلهجکدير.

چوخ ميلتلى ايراندا ريضاشاه دؤنميندن برى ميليتلرين سياسى و کولتورل حاقلارينى ازيب آياق آلتينا سالماق ايراندا حؤکم سورن دؤولتلرين باشليجا فونکسيالاريندان بيرينه چئوريليبدير. بوناگؤره ايراندا، دموکراتيا اوغروندا گئدن موباريزهنين اؤن جرگهسينده، ميليتلرين سياسى، کولتورل و ايقتيصادى حاقلارينين مودافيعه ائتمهسى وظيفهسى دورور. ايراندا ميلى مسالهنى حل ائتمهدن، اينسان حاقلارينا، يورتداشليق حاقلارينا و دموکراتيايا چاتماق اولماز. نتيجهده ايران جاميعهسىنين چوخونلوغونا قارشى سياسى حاکيميتين اعمال ائتديگى آنتى دموکراتيک حرکتلر و آردى کسيلمهين شيدتلر و گرگينليک دوام ائدهجکدير. اؤزونه آزادليق سئوهن ويجدانلى اينسان آدى قويان کيمسه، بئله بؤيوک ظولمون دوام ائتمهسى قارشيسيندا بيتفاووت قالماغا هئچ جور باهانا گتيره بيلمز، اونون اوستونو اؤرتوب، باشقا پالتار گئيديرمکله اؤرت باسدير ائتمک اولماز. بو کيميلر، آنجاق اؤزلرينى اوزدن ايراق دموکرات آدام و دموکراتيا يانداشى آدلانديرماقدان اوتانماليديرلار. هر هانسى بير ميليت، ميلى مسالهسينى مؤوجود سرحدلرين چرچيوهسينده چؤزمگه بير يول تاپا بيلمهسه، گئج – تئز، اؤز پايينى اونا ظولم ائدنلردن آييرمالى اولاجاغى، آيدين دير. سؤزسوز، اؤز حاقلارينى مودافيعه ائتمگه آياغا قالخان، اونون اوغروندا موباريزه آپاران ميلتى قيناماق يئرسيزاولاجاقدير.

«اؤز موقدراتينى تعيين ائتمه حاقى» تاريخى باخيمدان ميلتين دؤولت اوزرينده، دموکراتيک کونترول اعمال ائتمهسى ايله ياشيد دير. يئنى دؤورون (کاپيتاليزم دؤنمى) دؤولتلرينى تعريف ائتمگه ايشلهديلن ميلت – دؤولت قاورامى «اؤز موقدراتينى تعيين ائتمه حاقى» ايدئياسيندان تؤرهميشدير. بونونلادا بير اينسان داها شاهين کؤلهسى (رعيتى) کيمى دئييل، ميلتين آزاد يورتداشى کيمى تعريف ائديلير. دئمک، يورتداشليق حاقى «اؤز موقدراتينى تعيين ائتمه حاقى»نين و «ميلتين دؤولت اوزرينده دموکراتيک کونترول اعمال ائتمهسى حاقى»نين محصولو و تؤرهمهسى دير.

بير ميلتلى اؤلکهلرده، دينى فرقلر اولماسا، اينسانلارين ميلى حاقلارى (بير توپلوم کيمى) و فردى حاقلارى، عملده اوست اوسته دوشوب اؤرتوشور. باشقا سؤزله دئسک، بير فرد بئله بير اؤلکهده يالنيز بير ديلداش و واحيد ائتنيکلى ميلى بيرليگه (واحيد) باغليدير. بورادا ميلى موقدراتين تعيين ائتمه حاقى ايله، فرد اولاراق آزاد يورتداشليق حاقى آراسيندا گؤزه چارپان آيريليق يوخدور. آنجاق ميلى فرقلر و ديل آيريليغى دانيلماز ايجتيماعى واقعيت اولان بير اؤلکهده، «اؤز موقدراتينى تعيين ائتمه حاقى»نين، آزاد يورتداشليق حاقىنين و دموکراتيانين تامين ائديلمهسى دولاشيق يوللاردان کئچمهلى اولور.

بللى بير جوغرافيا چرچيوهسينده گؤتورولن دؤولتين اؤرتوگو آلتيندا ياشايان ميليتلر، فردلر کيمى دئييل، ميلى بلوکلار اولاراق حاکيميتين سياسى قورولوشوندا ايشتيراک ائتديکده، اؤز موقدراتينى تعيين ائتمه حاقى، سياسى حاکيميتده اؤز عکسينى تاپميش اولور. بونون اوچون گؤتورولن اؤلکهنين بير ميليتلى حاکيم سياسى قورولوشو سينديريليب، يئرينده چوخ (نئچه) ميليتلى سياسى قورولوش قورولماليدير. مسالهنين باشقا چؤزوم يولو ميليتلرين اؤز موستقيل دؤولتلرينى قورمالارى دير.

بيرينجى حالدا دؤولتين سياسى قورولوشو فدراتيو سيستمى بيچيمينده اولماليدير. فدراتيو سيستمينى سئچمکله سياسى ايقتيدار ميلى- يئرلى (محلى) سويهلرده بؤلونمهليدير (پايلاشيلماليدير). بونونلا بيرليکده ايقتيدارين فدراتيو سويهده ده پايلاشيلماسى گرکير. دموکراتيانين و «موقدراتين تعيين ائتمه حاقى»نين واقعيته چئوريلمهسى آنا ياسانين شکيلينده و مضمونوندا، قانونوئريجيليک سيستمىنين قورولوشو بيچيملرينده، محکمه و حوقوق (ژوريديک) سيستمىنين يئرلى و فدراتيو سويهلردهکى قورولوشوندا اثر قويماقلا اونلارى دموکراتيزم دوغرولتوسوندا دييشديرمهليدير. چوخ ميليتلى بير اؤلکهده، ميلى موقدراتين تعيين ائتمهسى اوچون اينسانا يارايان، ان آز گرگينليک تؤرهدن و ان اوجوز باشا گلن چؤزوم يولو بودور. چونکى ميلى قروپلارين موستقيل دؤولت صاحيبى اولدوقدا، الده ائدهجکلرى حاقلارى، بوچرچيوهده ده قازانماق اولاندير. اونلارين سياسى و ايقتيصادى البيرليگىنين گوجو اؤلکه ايچينده گئنيش امکداشليغا و ايقتيصادى آليش- وئريشه يول آچيب، بؤلگهده و اولوسلار آراسى آلاندا اونلارين گوجونو و چکىسينى آغيرلاداجاق دير. ايکينجى يولو، عملده دارباخيشلى سياسى حاکميتلر، حاکيم ميليتين ضياليلارى و سياست آداملارى اؤزلرينين قيسا مودتلى چيخارلارينى اوستون توتماقلا، ظولم آلتيندا ياشايان ميليتلره تحميل ائديرلر، آيريلاماغا، مرکزدن اوزاقلاشماغا و عراقدا گؤردوگوموز کيمى يابانچيلارا سيغينماغا يول آچيرلار. شئيخ محمد خيابانىنين دئديگى کيمى: «حقيميزى وئرمهينده، باشيميز اوستونده دوران ايران شاهى اولسون يوخسا عوثمانلى ايمپراتورو، بيزه نه فرق ائدهجکدير؟»

يوخاريدا قئيد ائتديگيم کيمى، يئنى دؤورده، دموکراتيا مسالهسى ميلت- دؤولتين اولوشماسى ايله مئيدانا گليبدير. فرانسا اينقيلابى، ميلت- دؤولت دؤنمى ايله اورتا عصيرلرده حؤکم سورن دين- دؤولت دؤنمينى بير- بيريندن آييران سرحدده دايانير. دؤولتين سياسى قوروم اولاراق «دين»ين سولطهسى آلتيندان چيخماسى، مودئرن دؤولتين ان قاباريق سجيهسى کيمى ساييلير. دين اوسته گئدن ساواشلار زامانى و رفورماسيا دؤنمينده، پروتئستانتلارين ايلکين جيزگيلر بيچيمنده ايرلى سوردوکلرى فيکرلر، آيدينلانما دؤنمينده ايدئولوژيک دئوريمه چئوريلدى. فرانسا اينقيلابىنين اثرينده آوروپادا، دؤولتين سياسى سيستمى عملده سکولاريست بيچيمينه گيردى. بونون آردينجا آيرى- آيرى زمانلاردا دونيانين باشقا اؤلکهلرى ده سکولاريزمى سئچديلر. بونا گؤره دونيا، 18- جى يوزايلين سونلاريندا باش وئرن فرانسا اينقيلابينا و آيدينلانما دؤنمينه مينتدارليق حيس ائدير. 21- جى يوز ايلليگين باشلاريندا هله دينى ايستيبداد آلتيندا ياشايان بيزلره ده، اونون بؤيوک تاريخى اهميتى آيدين دير.

مودئرن دؤولتلرين سجيهلريندن بيرى، دؤولت قورولوشونون دونيوى (عرفى) اولماسى يا سکولاريزم دير. «دين»ى، دؤولتين سياسى قورولوشونون ترکيب حيصهسينه چئويرمگه جان آتان هر هانسى بير دؤولت، اصلينده اورتا عصرلر دؤنمينه سارى گئرى دؤنمگه چاليشير. بونا تاريخى گئريچىليکدن باشقا بير آد وئرمک اولماز. بوتون توتاليتار دؤولتلر ده بئله اولموشلار. اونلار رسمى اولاراق سکولاريزمى تمثيل ائديرديلر، آنجاق دؤولتين سياسى قورومونو ايدئولوژيکلشديرمکله، دؤولت، «دين- دؤولت»ين بير اؤزل فورماسينا چئويريلميشدير. بو دؤولتلر پراکتيکده «دين- دؤولت»ين بير سيرا خوصوصيتلرينى اؤزلرينده عکس ائتديريرديلر. (باخ ***)

«دين»ى، دؤولتين اساس تمللريندن بيرينه چئويرمک، ايسلام جومهوريتىنين قاباريق خصوصيتلريندن دير. يئنى دؤوردهکى تاريخين واختسيز ايشلريندن ساييلان ايسلام جومهوريتينى، بوتون توتاليتار رژيملرين ان پيس فورماسى کيمى دگرلنديرمک اولار. توتاليتار دؤولتلر، چئشيدلى فورمالاردا اولسالاردا، خالقين دونيوى (عرفى) ياشاييشينا قاتيلميرديلار و حاکيم ايدئولوژى دينه بنزهر بير رول اويناييردى. مدنى جمعيتين اوزريندهکى باسقيلار و مدنى حقلرين تاپدالانيلماسى ايسلام جومهوريتينده کئچنلردن چوخ فرقلى ايدى. ايسلام جومهوريتى توتاليتار رژيملرين اوزونو آغارديب دير. «دين»، ايسلام جومهوريتينده خالقى تاپدالاماق اوچون بير چوماغا چئوريليب و خالقين گونونو گؤى اسکىيه چولقاييبدير. جمعيت اوچون اولدوقجا آغير باشا گلن، اوزون سورن اثرلرى اولان ايشلرين ايچينده، اؤزلليکله قادينلارا اولونان ظولم و حاقسيزليغى خوصوصى اولاراق قئيد ائتمک گرک دير. ايسلام جومهوريتينى سجيهلنديرن خوصوصيتلرى، سون اوتوز ايلين ايچيندهکى حياتي بويو، يورتداشلاينا قارشى اعمال ائتديگى تايى گؤرونمهميش ظولمى و شيدتى، ايتاليانين موسولينى دؤنمينده ده تاپماق چتين ايش دير.

بوگونکو دونيادا، دموکراتيا يانداشى اولان کيمسه، هئچ بير باهانا ايله ايدئولوژيک دينچى بير دؤولت ايله راضيلاشيب و البيرليک ائده بيلمز. بئله بير داورانيش دموکراتيادن، سکولاريزمدن اوزاقلاشماق و خالقين سورکلى تاپدالانماسينى عملده تاييد ائتمک معناسيندا دير. بو کيمى آداملار ايديعا ائتديکلرى موجرد دموکراتيا اوغروندا چاليشماييرلار، باسقينچى تئوکراتيک ، آنتى دموکراتيک، آزادليق و دموکراتيا غنيمى اولان بير رژيمين عملده قورونووب ساخلانماسينا يارديم ائديرلر.

دموکراتيا اؤز ترکيب حيصهلريندن ائشيکده مؤوجود دئييلدير و يالنيز اونلارين حياتا کئچمهسى ايله دوغرولا بيلر. دموکراتيا اوغروندا موباريزه آپارماق، ميلليتلرين، قادينلارين و جمعيتين چوخونلوغونو تشکيل ائدن زحمت آداملارينين حاقلارينا چاتمالارى يولوندا کونکرئت عمل طلب ائدير. بونسوز دموکراتيا ايچى بوش بير سؤزدور. دموکراتيانى سياسى قورولوش سويهسينده گؤتورسک، دينچى دؤولتين سکولار دؤولته چئوريلمهسى و تک ميليتلى حاکيميت قورولوشونون يئرلى- ديبلى اولاراق، چوخ (نئچه) ميلليتلى قورولوشا دؤنوشمهسى دئمکدير. ميلى مسالهنين چؤزوم يولونو ميلى حقلرين دانيلماسيندا گؤرن ايران حاکيميتى و ائلهجهده سياسى ضياليلار، دوغو آوروپا اؤلکهلرينين، شورالار بيرليگىنين و بونلاردان اؤنجه چؤکموش بوتون ايمپراتورلوقلارين موقدراتيندان عيبرت آلماليديرلار. ايسلام جومهوريتىنين گئت- گئده دموکراتلاشماسى خولياسينا و نتيجهده ايراندا دموکراتيا قورولماسينا اومانلار يوخودان آييلماليديرلار.

اؤز موقددراتين تعيين ائتمک، ميلتين حاقى دير. فردى يورتداشليق حاقلارى، خالقين دؤولت آپاراتى اؤزرينده دموکراتيک کونترول اعمال ائتمهسى و دؤولتين سياسى قوروم اولاراق سکولارلاشديريلماسى ضرورتى ده بو حقدن ايرلى گلير. «تورپاق بوتؤولوگو» قاورامى، اوتوز ايلليک ساواشدان سونرا وئستفالى موقاويلهسينده مئيدانا چيخدى. او دا يالنيز، ايمپراتورلوقلارين اؤز آرالارينداکى شاهليق سولالهلرينين، بللى سرحدلر ايچريسينده يئرلشن تورپاقلار اوزرينده، حاقلارينى رسميته تانيماغا داير بير آنلاشما ايدى و اؤزلويونده غئير دموکراتيک اولدوغو اوچون، چئشيدلى بؤلگهلرين تورپاقلارينى اورادا ياشايان اينسانلارين ايستگيندن آسيلى اولماياراق باشقا دؤولتلره ساتماق يا اؤزونه چيخماق ايله نتيجهلنيردى. «اؤز موقددراتين تعيين ائتمه حاقى»، ميلتين دؤولت اوزرينده دموکراتيک کونترول ائتمک حاقينى و بو واسيطه ايله بللى سرحدلر ايچريسينده يئرلشن اولکه اوزرينده دموکراتيک کونترول حاقينى رسميته تانىيير. ايندى ده «تورپاق بوتؤولوگونو»، «اؤز موقددراتين تعيين ائتمه حاقى» پرنسيپى اساسيندا تعريفلهمهسک، يانليش و غئيردموکراتيک اولاجاقدير. خالقين دموکراتيک حاقلارينى و «اؤز موقددراتين تعيين ائتمه حاقى»نى بوراخيب، تورپاقدان و اراضيدن ياپيشماقلا يولا دوشمک، گئنوسايدا، يئرلى ميلوشوويچلرى و کاراجيکلرى بسلهمگه گتيريب چيخارار!

سون يوز ايلده آذربايجان، ان بؤيوک دموکراتيک اينکيشافلارين و قاباقجيل دوشونجهلرين بئشيگى اولوبدور و اؤزونون ايجتيماعى- سياسى موباريزهسينى تکجه آذربايجانا حصر ائتمهييبدير. بونو مشروطه اينقيلابيندا، خيابانى حرکاتيندا و پيشهورينين باشچيليغى آلتيندا آذربايجان دموکرات فيرقهسىنين حرکاتيندا آيدينجاسينا گؤرمک اولار. آنجاق، آذربايجانين ميلى دموکراتيک حرکاتى يوکسک درجهده اؤنجهکى دموکراتيک حرکتلردن فرقلنيردى و تاريخى باخيمدان جمعيتده درين ايز بوراخميشدير. بو حرکات ميلى مسالهنى ايکى بؤيوک ايجتيماعى مساله ايله، صينيفلرين و قادينلارين مسالهسى ايله، بيرلشديرميشدى. ايلک دفعه اولاراق ميلى حرکات محض ميلى حرکت اولماق چرچيوهسيندن چيخيب وميلى سورونون، قادينلار حقيندهکى آيرى سئچيجيلگين لغو ائديلمهسيله و صينيفلرين مسالهسيله، اورتاق آماج داشيماسينى وورغولادى. بيرايل حؤکومت ائتديگى سورهده ده بو يولدا چاليشماقلا حقلى اولاراق آذربايجان خالقىنين اخلاقى و سياسى هئژئمونلوغونو قازانا بيلدى. بونونلا ياناشى، باشقا ميليتلرله او جوملهدن کورد ميلتىنين حرکاتى ايله و ايراندا گئدن سياسى- دموکراتيک حرکات ايله امکداشليق ائتمکله، آذربايجان چرچيوهسينده چيخدى.

ايندى ده، آذربايجان ميلى- دموکراتيک حرکاتى دموکراتيا اوغرونداکى موباريزهنين چئشيدلى و دولاشيق سويهلرينين قارشيليقلى باغلانتىسينى گؤز اونونده توتماليدير. ايراندا، جمعيتين ميلى وصينفى ترکيبى و جينسى آيرىسئچيجىليکه عايد مسالهلرين بيچيمى دييشميش اولسادا، اونون مضمونى و ماهيتى دييشمهميشدير. دموکراتيانين اوچ ترکيب حيصهسىنين، يانى قادينلارين، امک آداملارينين و ميلتلرين دموکراتيک حرکاتىنين ايستکلرى کونکرئتلشيبدير. اونلارين اؤز کيمليکلرى بايراغى آلتيندا مئيدانا گلمهلرى، بو حرکتلرين شعورلولوغوندان حکايت ائدير و اونلارين گوجلو جهتى ساييلير. دموکراتيانين تملينى تشکيل ائدن بو اوچ بؤيوک بلوک، اؤز موستقيل و اؤزل ايستکلرينى ساخلاماقلا، دموکراتيا اوغروندا بير- بيرينه دؤگونلنمهليدير. ايراندا دموکراتيانين قاباغينى کسن باشليجا عاميل، آزادليغين غنيمى، دينچى ايدئولوژيک و خالق کوتلهسىنين منافعى قارشيسيندا دايانان ايسلام جومهوريتى دير. بؤحرانلار ايچينده چابالايان و گرگينليک تؤرهدن ايران رژيمى قارشيسيندا بيرگه حرکت ائتمهمک، حرکاتى سارسيلدان عاميلدير. اوچ بلوکون ايشبيرليک آپارماسى و البيرليک ائتمهسى دموکراتيک حرکاتين گوجلنمهسينه و دوشمنين ضعيفلنمهسينه يول آچا بيلر.

سون ايللرده، غئير فارس بؤلگهلرين کوتلوى ميلى حرکاتى، ايسلام جومهوريتىنين وارليغينى سارسيلدان قووه کيمى گؤزه چارپماقدادير. الى قانلى، چاپيقينچى بير حؤکومت اؤز چيخارلارينى و سئکتاريستى منافعينى قوروماغا گؤره حرکاتى يانيتماق و ياتيرتماق اوچون اليندن گلنى اسيرگهمهيهجکدير و ايندييهدک ده هئچ بير ايشدن چکينمهييبدير. ميلتلر آراسيندا دوشمنچيليک سالماق و آرانى قاريشديرماقلا بولانليق سودان باليق توتماق، رئژيمين آداملارينين اسکى سياسى خطى وشيوهسى دير. آيدين ديرکى، مظلوم ميلتلرين قاباقجيل قووهلرينين آييق اولمالارى و البيرليک ائتمهلريله، بوتون گوجلرينى اورتاق دوشمنه سارى يؤنلتمکله، بونا قارشى چيخماق اولاندى.

ايراندا حؤکم سورن، اورتا عصيرلره عايد دينچى رئژيمين چرچيوهسينده قورتولوش و آزادليق اومانلار، مظلوم ميلتلرى بير- بيرينين جانينا سالماغا جان آتانلار، ايسلام جومهوريتىنين قانلى قادالى رئژيمىنين ساخلانيلماسى يؤنونده آدديم آتيرلار. بو کيميلرينى، ميلى، دموکرات و سکولار آدلانديرماق يئرسيز دير. اونلار ايسلام جومهوريتىنين اوزانتىسيندان باشقا بير زاد دئييللر.

تورکجهيه چئويرنى – آچيق سؤز

*- بلوک- ايجتيماعى حرکتلره و حاديثهلره بيرليکده رئاکسيا گؤسترن بيرگه اينسان قروپلارى (ميلت، ميليت، قؤوم، قادينلار، ارککلر و صينيفلر کيمى)

**- گئولوژى و يا يئربيليمى، يئر کورهسىنين قاتى مادهسىنين ايچريگىنين (مؤحتواسىنين)، قورولوشونون، فيزيکسل اؤزلليکلرينين، تاريخىنين و اونو شکيللنديرن سورجلرين اينجهلهمهسى علمى دير.

يئر کورهسىنين قابيغى (داش قابيق- ليتوسفئر) اورتالاما 33 کيلومتر دير. کورهنين اورتاسيندا يئرلشن چگيردهگى ايستى و قايناق دير. داش قابيغين آلتيندا و چگيردگين اوستونده،مانتو آدلانان سيجاق و پلاستيک بير قات يئرلشميشدير. يئرين داش قابيغى (داش کوره) 7- 8 بؤيوک و بير نئچه کيچيک پارچايا (لؤوحهلره- تئکتونيک پلاتالار) بؤلونموشدور.

لؤوحهلرين مانتو اوزريندهکى دورومونو، بير آغاجين سو اوزونده دنگه (تعادول) حاليندا اوزمهسينه بنزهتمک اولار. بيربيرينه ياخين لؤوحهلر بير سوره سونرا بيربيرلريله چارپيشير. ايکى لؤوحهنين چارپيشماسى ايله يئر اوزونون شکيلى، لؤوحهلرين نؤوعوندان آسيلى اولاراق دييشير. يارى آخيشقان، اوزهر دورومدا بولونان بو لؤوحهلرين بيربيرلريله سورکلى تماس حاليندا اولدوقلاريندان، حرکتلرينين يؤن و شيدتى قارهلرين و اوکئانلارين يارانماسينا، دييشلمهسينه، داغلارين و دنيزلرين اولوشماسينا، زلزلهلره و يانار داغلارين چاليشماسينا باعيث اولور. لؤوحهلرين حرکتلرينده يئر قابيغىنين بوتون اؤزلليکلرى رول اوينايير. (ويکى پئديا)

***- بورادا قئيد ائديلمهليدير کى، قاباقلار کومونيست آدلانيلان اؤلکهلرين و فاشيست حؤکومتلرينين مضمون باخيميندان کاميلن فرقلى ايدئولوژىلره ماليک اولمالارينا باخماياراق اورتاق خوصوصيتلرى بئله ايدى. بونون ترسينه اولاراق مارکس و ائنگئلس، واختيله اؤز يازيلاريندا دؤولت کاتاقوريسينه ايدئولوژيک ياناشماقلا موباريزه ائتميشلر. مارکس يهوديلر سورونوندا و آلمان سوسيال- دموکرات پارتيياسىنين فوگت قانادى ايله موباريزهده بو باخيشى اينحيراف آدلانديريردى. فوگت قانادى، سوسياليست دؤولتين قاباريق سجيهسينى اونون ايدئولوژيک اولماسيندا بيليردى. مارکس اؤلندن سونرا، ائنگئلس اؤزونون تانينميش اثرى «آنتى دورينگ»ى اؤزلليکله دؤولتين ايدئولوژيک سانيلماسىنين قارشيسيندا يازميشدير. اونلارين ايکيسىنين ده فيکرينجه دؤولت صينفى- سياسى کاتاقورى دير و ايدئولوژيک کاتاقورى دئييلدير.