۱ اسفند ۱۳۸٤

آذربايجان دموکرات فرقه سينين ناشر افکاری

بئشينجی دؤور      ۹- جو نمره

حزب توده و کانون دموکراسی

سيدجعفر پيشه ورينين بو اثری، اونون اليازما شکيلينده «آذربايجان رسپوبليکاسينين سياسی  پارتيا و اجتماعی تشکيلاتلار» آرشيوينده ساخلانيلان سندلردن گوتورولموشدور. اثرين اهميتينی نظره آلاراق، قزئتده سلسله يازی فورماسيندا اوخوجولارا تقديم اولونور.

یوخاریدا گؤستریلمیشدیر کی، آذربایجان خالقی، مخصوصاَ تبریز جاماعاتی تهرانا تابع اولماق، تهراندا قورولان جمعیت لرین آردینجا گئتمک ایسته میردی. تهران اونلاری دفعه لرله اغفال ائتدیکدن، اونا داها بئل باغلایا بیلمیردی. حقیقتاَ تهران سیاستچی لرینه اینانماق اولمازدی. اونلارین چوخوسونون سیاسی آمال و آرزوسونو تعقیب ائتمه ییب، خصوصی مقصد و شحصی منافع اوزه رینده حرکت ائدن آداملار اولدوغونو آذربایجانلیلار چوخ یاخشی بیلیر. اونا گؤره اؤزله رینین سرنوشتینی بیر داها اونلارین الینه تاپشیرماق ایسته میردیلر.

یوخاریدا دئدی ییمیز کیمی اهالینین قاباقجیل و منور حیصه سی حزب توده یه تهرانلا باغلی اولدوغوندان گؤز یوموب، آیری و مستقل صورتده مبارزه ائتمه یه چالیشیردیلار. بوندان باشقا حزب توده نین تبریزده ایشله مک اوچون گؤندردی یی ایشچی لر ده خی شخصیت اعتباری ایله خالقین تانی ییب، بیلدی یی مباریز آداملار دئیلدیلر. اکثریتی آذربایجانلیلاردان اولان مذهبی بیر اؤلکه ده بیر نفر غیر آذربایجانلی مثلاَ ارمنی نی بیر آزادیخواه تشکیلاتا رهبر تعیین ائدن بیر فیرقه اوچون عمومون رغبتینی قازانا بیلمه مک طبیعی بیر مساله ایدی. حتی او آدام شخثصاَ لاییق بیر آدام اولسایدی بئله، ایللر (بویو) نهضتدن اوجالمیش بیر خالق اونون دالینجا گئتمزدی. حزب توده نین مرکزی ایسه خالقین روحیه و احساساتینی حسابا آلماییب آذربایجان تشکیلاتینین باشچیلیغینا آرداشیس آوانسیانی گتیرمیشدی. بو آدام شخصاَ آذربایجانلی اولمادیغی حالدا، اخلاقی (جهتدن) ده خی (ده) متکبیر و خودپسند اولدوغوندان خالقین خوشونا گله بیلمزدی. تبریز جاماعاتی نه قدر بین الخالق دوستلوغا مئیللی اولسا بئله تانی ییب، امتحاندان کئچیرمه دی یی باشقا بیر آدامین رهبرلیینی قبول ائتمزدی.

حزب توده نین فعال رهبرلریندن اولان احمد اصپهانی ده آذربایجانلیلارین، خصوصاَ اورتاباب و شهر جاماعاتین خوشونا گلمیردی. توده تشکیلاتی ١٤- جو مجلیس سئچکیلرینده وکیل سئچمک ایسته ین بو آدام اصلا تبریزلی دئیلدی. او ایستانبولدا اصپهانی بیر فامیلدن آنادان اولموشدور. اونون دانیشدیغی عثمانلی تورکجه سی خالقین سئودی یی بیر دیل دئیلدی. حزب توده بو آدامی آذربایجان تشکیلاتینا رهبر گؤندرمکده بؤیوک اشتیاه ائتمیشدیر. تبریز جاماعاتی بو سببلره گؤره توده تشکیلاتینا چوخ بدبینلیک نظری ایله باخیردیلار. بونلاردان علاوه حزب توده نین ایالت کمیته سی نین اکثرعضولری تئزه عرصه یه گلمیش، تجریه سیزو معلوماتسیز آداملاردان عیبارت ایدی. بونلار خالقین آرزولارینی دوشونوب، اونو انجام وئرمکله فیرقه نی خالقا یاخینلاشدیرماغا موفق اولا بیلمیردی. اونا گؤره تبریزده یئنی مستقیل مللی بیر تشکیلات نین وجودونا احتیاج حس اولونوردو. "کانون دموکراسی" بو احتیاجین اوزه رینده مئیدانا چیخان بیر تشکیلات ایدی. بو تشکیلات اکثراَ محلی آداملاردان توپلاندیغی اوچون تبریز جاماعاتینا داها یاخین ایدی. اونو قوروب دوزلدنلر، هلال ناصری، جعفر اخگری، میرمهدی چاووشی، خلیل آذربادگان، حسین ریضوان خالقین تانی ییب، بیلدی یی آداملار اولدوغوندان شهرده و یاخین کندلرده حزب توده دن داها گئنیش دائیره ده چالیشماق امکانینا مالیک اولا بیلمیشدیلر.

مخصوصاَ تبریزده مجلیسده اورتاباب ضیالیلار کانون دموکراسیا چوخ آرتیق رعبت گؤستریردیلر. حال بو کی، حزب توده نین اطرافینا توپلانانلارین اکثری کندلی و فعله مهاجیر تیپلردن ایدی. کانون دموکراسینین بؤیوک بیر نقصانی فعله صینفیندن اوزاق قالماسی ایدی. بو جهتدن کارگرلر اتحادیه سیندن سونرا حزب توده داها قووتلی ایدی. کانون دموکراسی اوسکوده و تبریزده شهرین اطرافیندا یاخشی ایشله دی یی حالدا، آذربایجانین آیری شهرلرینده نفوذ تاپا بیلمه میشدی.

هله مشروطیت انقلابی زامانیندان بری تبریز آزادیخواهلاری آراسیندا قانلی بیر سابیقه حکم سورمکده دی بو ایسه یئرلی و گلمه جاوانلاریندان عیبارت ایدی. واختیله ایشله مک مقصدیله ارباب ظلموندن آذربایجاندان روسیا یا مهاجیرت ائدی، مشروطه خواه لیق حرکاتی باشلاماسیندا انقلابدا شرکت ائتمک مقصدیله وطنه مراجیعت ائدنلری فقط لباسلارینا گؤره مهاجیر آدلاندیرمیشدیلار. بو مهاجیرتلر باکی کیمی فعله مرکزلرینده یاشاییب، روسیانین ١٩۰- جی ایل انقلابی حرکاتیندان آلدیقلاری تجرویه اوزره جدی انقلاب یولوندا داها محکم (اراده ) ایله ایرلی گلیب یئرلی آزادیخواه لارین ملاییم رفتارینا اعتراض ائتدیکلریندن، اونلارین خوشلارینا گلمیردیلر. یئرلیلر ایسه اونلارین بعضیلرینین آداب و رسومونو تبلیغ ائتدیکلرینی به یه نمه ییب، اونلاری لامذهب و دینسیز آدلاندیرماقلا اؤزله ریندن اوزاقلاشدیرماغا چالسیشیردیلار. بو مساَله حتا گیلان و تهران مشروطه چیلرین آراسیندا دا وار ایمیش. تبریز (اونلارا گذشت ائدیب) و آرخادا چکیب، اورتادا بیر نئچه نفری اؤلدوردوکدن سونرا اورانین آزادیخواهلاری طرفیندن اصلاح ائدیلمیش و تامامی ایله اورتادان قالدیریلمیشیدی.

١٩۴۱- جی ایل  سنتیابرین ۳- دن سونرا همین کهنه مهاجیر عنوانی آلتیندا داها گئنیش، داها درین بیر صورتده ظاهیره چیخیب، آذربایجان خالقینین سرنوشتینده مهم یئر توتماقدایدی. مهاجیرلر عمومیتله سووئت آذربایجانیندا و شورالار اتفاقی نین باشقا جمهوریتلرینده بیر مدت یاشاییب اؤز وطنلرینه مراجیعت ائدن آذربایجانلیلار اولدوقلاری حالدا، یئرلی مرتجعلر و دؤولت ماَمورلاری طرفیندن مهاجیر آدلاندیریلیب، آذربایجاندان خاریجه چیخدیقلاری ایله اونلارین آراسیندا شدید بیر صورتده ایکی تیره لیک یاراتمیشدیلار.

مهاجیرلرین چوخو سو اوزون مدت شورالار اتقاقیندا یاشاییب سیاسی مساَله لره آشنا اولدوقلاریندان محلی آداملارا نسبتاَ اجتماعی مباریزه ده داها جدی رفتار ائدیردیلر. بیرده بو جاماعات پهلوی دؤوره سینده بؤیوک آزار و اذیت لره معروض قالدیقلاریندان او رژیمین بیر داها تکراریندان همیشه واهیمه ده ایدیلر. چونکی رضاخان دؤورونده اونلار اؤز وطنلرینده محاریه ده اسیر دوشن سربازلاردان داها پیس حالدا یاشاماغا مجبور ایدیلر. او واخت مهاجیر آدی داشیان بو آدامالارا معین (یئردن) کنارا چیخماغا اجازه وئریلمیردی. اونلارین دؤولت اداره سینده ایشله مه یه حاقلاری یوخ ایدی.هر گون گلیب اؤزله رینی پلیس اداره سینه  نشان وئریب، حاضیر غاییب دفتری نی امضاء ائدیردیلر. بونلارین مال و جان، حتا حیثیت و ناموسو دائیما پلیس و ژاندارملارین تعروضونه معروض ایدی. اکثری یاخشی تربیه و تحصیل گؤرموش اولان بو جاماعاتین چوخوسو ایرانین مرکزی شهرلرینه و جنوبون زهرلی آب و هواسی اولان یئرلرینه سورگون ائدیلیب، اورادا آغیر و دؤزولمز شراییط آلتیندا ساخلانیلیردیلار.

من شخصاَ کاشان شهرینده تعبید اولدوغوم گونلرده ائله فامیل لره تصادف ائتدیم کی، بیر پارجا چؤرک اوچون هر بیر ایشه حاضیر اولدوقلاری حالدا، اونلارا ایشله مک امکانی وئرمیردیلر. مهاجیر ایله دانیشماق، اونلارا کمک ائتمک جرم حساب اولونوردو. بیچاره لر حتا آلت پالتارلارینی ساتیب، خرجله ییب قورتارمیشدیلار. بونلارین ایچه ریسینده اولان عالی مکتب قورتارمیش مهندیس و طبیبلره قارا فعله لیک و توپراق قازماق امکانی بئله وئرمیردیلر.

عمومیتله تبریز، اردبیل، ساراب، گرمرودو ساییر آذربایجان کندلی لردن عیبارت اولان بو آداملار مهاجیر عنوانی اولوب، اؤز وطنینده ساده یاشاماق وسائیلیندن محروم اولدوقدان سونرا، ناگهانی اولاراق الده ائتدی یی آزادلیغا طبیعی دیر کی، خونسردلیکله ساکیت دورا بیلمزدیلر. اونا گؤره ده حزب توده تشکیل اولان کیمی اونون اطرافینا توپلانان و اونو قووتلندیرن جاماعات یعنی مهاجیرلر اولموشدور.

یئرلی جاماعات ایسه ارتجاعی دؤره نین تعلیم ائتدی یی عادت اوزره مهاجیرلری به یه نیب اونونلا بیر حزبیده چالیشماقدا تنفر ائدیردیلر. اورتا ضیالیلارین کانون دموکراسی اطرافیندا توپلانمالارینین سببی ده بو ایدی.

ولی فیرقه باشچیلاریدا اونو ائله آچیق سؤیله مه یه جراَت ائتمیردیلر. چونکی کانون دموکراسی تشکیلاتین اوزه رینده بئله مهاجیر تیپلری آز دئیلدی. مثلاَ خلیل آذربادگان،حسین ریضوان شامیل و غیری لری مهاجیر آدلانان آذربایجانلیلارین لاپ جدی لریندن ساییلیردیلار. بو تشکیلاتا گیرن آداملارین آراسیندا حزب توده ایله مخالیفت ائدن غیر آزادیخواه عنصرلره ده تصادف ائدیردی. بونلار کانون دموکراسی عضولرینی حزب توده علیهینه قوروب تقویت ائتمکله آزادیخواه لیق جبهه سینه اختلاف سالماق ایسته ین آداملار ایدی. خطیب شهیدی و حاجی خان طلائی و غیری لرینین مقصدلری فقط و فقط بوندان عیبارت ایدی. تامام منفی و مثبت جهتلری ایله برابر، کانون دموکراسی آذربایجان مللی نهضتینه متماییل بیر اوجاق حساب ائتمک ممکندور.

اونون باشچیسی هئچ وجهیله تهرانی تانیماق ایسته مه ییب، اونون اوچون مرکزیت قائیل دئیلدیلر. بونلار اؤزله رینی مستقیل بیر آذربایجان تشکیلاتی حساب ائدیب، مرکزی کمیته لری ایسه تبریزده ایدی. بو جهتدن کانون دموکراسی حزب توده تشکیلاتیندان داها دوغرو خط حرکت تعقیب ائدیردیلر.بیلدی ییمیزه گؤره حزب توده عملاَ و نظراَ اؤز مرامنامه سینده کندلی طبقه سینی تامامیله کؤلگه ده قویوب، اونا بیر شئی وئره مه میشدی. حال بوکی، کانون دموکراسی اؤز مرامنامه سینده تورپاغی پولسوز اولاراق کنلی یه وئرمه سینی ایره لی سورموشدو. بونونلا بئله خالق ایچه ریسینده کانون دموکراسی معتدیل ولی حزب توده چوخ مفرط و انقلابچیلار تشکیلاتی (کیمی) تانینمیشدیلار. بونون سببی ایسه حزب توده باشچیلارینین تجروبه سیزلی یی و سون دره جه ده سول روحلا روحلانمیش کارگر و مهاجیر دسته لرینین تحت تاَثیرینه واقع اولمالاری ایدی.

اساساَ حزب توده نین مطبوعاتی تاکتیک و گونده لیک ایش جهتدن همیشه گئری گئدیر و یئرسیز شعارلار مئیدانا آتیردی. بو ایسه یئرلی فیرقه کمیته لرینی چاشدیریر، اونلاری محیطه اویغون اولمایان خط حرکت تعقیب ائتمه یه وادار ائدیر. بیز چوخ یاخشی بیلیردیک کی، حزب توده پروقرامی چوخ ساده ميللی بیر حزب اوچون یازیلمیش پروقرام ایدی. نئجه کی، یوخاریدا دئدیک، بو پروقرامدا تورپاغین کنلی یه عوض سیز اولاراق وئریلمه سی قئید ائدیلمه لی ایدی. بئله اولدوغو حالدا، اونون سون زامانلاردا داها چوخ مقاله یازان عضولریندن خلیل ملیکی بو طبقه نین (حزبین) کارگر فیرقه سی، داها دوغروسو کمونیست فیرقه سی اولدوغونون اثباتینا چالیشیردی.

بو تک ملیکی نین نظری دئيیل، واقعاَ حزب توده نین باشچیلاری آراسیندا واحید بیر نظر اولمادیغیندان قلم الینه آلیب مقاله یازماق ایسته ین رهبرلردن هر بیری خالقی بیر طرفه چکیردی. و چوخدا فیرقه نی طبقاتی بیر فیرقه آدلاندیریردی. همین پرینسیبلیک و آیدین نظریه و هدف اولمادیغیندان رهبرلر چوخ واخت کوتله نین تحت تاَثیرینده واقع اولاراق، اونا رهبرلیک ائدیب یول گؤسترمک عوضینه اونون دالینجا سورونوب، اونون خوشونا گله بیلن سول شعارلار ایله تظاهر ائده رک فیرقه نی دوزگون یولدان کنارا چیخماغا وادار ائدیردیلر.

بو پرینسیبسیزلیک او فیرقه نین آذربایجان تشکیلاتینین قاباغیندا بؤیوک انگل لر تؤره دیر، اونون نفوذونا بؤیوک ضزبه لر ووروردو. تاَسفله بو آذربایجان آزادیخواهلار جریانینا بؤیوک ضریه ووردوغونودا اینکار ائتمک اولماز. مثلاَ بیر گون علی امیرخیزی کندلی لرین خوشونا گلمک اوچون یئرلرین کندلی آراسیندا بؤلونمه سی شعارینی مئیدانا آتماقلا مقد مه سیز بیر کندلی چیخیشی مئیدانا چیخارتماق اولدوغو حالدا، کندلی لره هئچ بیر کمک یئتیرمه دی ییندن، بیچاره لرین چوخونون توقیف اولونماسینا سبب اولموشدور. کانون دموکراسی باشچیلاری ایسه بو ساحه ده داها احتیاتلی اولدوقلارینا گؤره اورتاباب شهر جاماعاتین آراسیندا داها آرتیق اعتبار قازانا بیلمیشدی.

بونونلا بئله کانون دموکراسی تشکیلاتینین ایچه ریسیندن چیخان اختلافلار و ١٤- جو مجلیس سئچکیلرینده شکست ائدیلدی یینه (گؤره) اونون باشچیلارینین اعتبار و نفوذلارینی خالق ایچه ریسینه ایتیردیکدن سونرا ١٩٤٤- جو ایلین اول لرینده تامامیله حزب توده تشکیلاتینا ملحق اولماق مجبوریتینده قالمیشدی.