رقيه صفري

 توركلرده يئني ايل عادتلري

بوتون دونيا توركلرينده نوروز، يئني گون، چاغان، اولوسون اولو گونو،ارگنه كون، بوز قورد و ساير آدلارلا قيد ائديلن ياز بايرامي بير سيرا اورتاق و اؤزل – اؤزونه مخصوص عادتلرله كئچيريلير. يئني ايل عادتلري اساسا ايكي يئره بؤلونور: ايل باشي عنعنه لر و يئني ايل عادتلري.

ايل باشي عادت- عنعنه لري بوتون توركلرده كهنه ايلي يولاسالماق و يئني ايلي قارشيلاماق مقصدي داشيير.

آذربايجان و بير سيرا تورك توپلولوقلاريندا يئني ايلدن بير آي قاباق، بايرام آيي ويا بوزآي آدلانير. همين آيدا قديم كؤكلره ماليك اولان بير سيرا عادت – عنعنه لر حياتا كئچيريلير. بوز آي و يا بايرام آيي آذربايجاندا اولدوغو كيمي بير سيرا تورك توپلولوقلاريندا دا اوخشار و اؤزونه مخصوص فورمالاردا دوام ائدير.

آذربايجاندا بوز آي دؤرود چرشنبه يه بؤلونه رك هره سينين اؤزه ل آدي وعادتلري وار. « بوز آيين دؤرد مقدس چرشنبه لرينين بيرينجيسي ازل چرشنبه دير. بو خالق ايچريسينده چوخ عزيزلنه ن، تزه دوغولان تزه گله ن چرشنبه لردن حساب ائديلير. خالق آراسيندا او اول چرشنبه، گؤزه ل چرشنبه، سو چرشنبه سي، سولار نوروزو، گول چرشنبه كيمي ده تانينير.»1 « ايكينجي چرشنبه اود چرشنبه سيدير. بونا خالق آراسيندا اوسگو چرشنبه، اوسگو گئجه سي، ايكينجي چرشنبه يا خود دا عزيزله مه مقصديله آددي چرشنبه دئييلير.»2 ، «ايل آخير چرشنبه لرين اوچونجوسو يئل چرشنبه سيدير.او خالق آراسيندا كولك اويادان چرشنبه، يئللي چرشنبه، كولكلي چرشنبه، موغان بولگه سينين بير سيرا كندلرينده ايسه حيدر چرشنبه آدلاري ايله ده تانينير. اسكي ايناملارا گؤره بو چرشنبه ده اويانان يئل و كولك يئر اوزون گزير اويانميش سويو، اودو حركته گتيرير.»3 و «نوروز بايرامي عرفه سينده كي چرشنبه لردن سونونجوسو آخير چرشنبه دير. بو چرشنبه خالق آراسيندا ايل آخير چرشنبه، تورپاق چرشنبه سي، يئر چرشنبه سي آدلاري ايله تانينير.» 4

آذربايجان توركلرينده اولدوغو كيمي بوتون توركلرده اورتاق و قديم عادت اولاراق تونقال قالانير، اود يانديريلير و اودون اوستوندن آتلانيلير. بو قديم عادت توركلرين قديم ميفيك تفكورلريندن ايره لي گلير. لاكين يانليش اولاراق بعضا بو عادتي زرتشتيليكله باغلاييرلار. « آذربايجانليلار طرفيندن اجرا ائديلن همين عادت نه اينكي اسلام ديني ايله، هئچ آتشپرستليكله ده باغلي دگيل، اوندان چوخ – چوخ قديم دؤورلرين محصولودور. چونكي آتشپرستليكده اود مقدس ايدي. مقدس ساييلان بير شئيين اوستوندن توللانماق ايسه اولمازدي. عكسينه اودون باشينا دولانار و اطاعت ائدرديلر.»5 عيني زاماندا بوتون توركلرين ميفيك تفكورونده اود  يانديريجي و تميزله يجي قوه كيمي تانيناراق اودون اوزه ريندن آتلاماق آغيرليغين، خسته ليكلرين اوددا يانماسي آنلاميني داشيميشدير.                   

آذربايجاندا اولماق اوزره بوتون توركلرده گئنيش ياييلان عادتلردن بيري ده سوباشي عادتلريدير. بولاق باشينا، چاي قيراغينا گئتمك، سو گؤتورمك، سويون اوستوندن آتلاماق، همين گونون سويو ايله چيممك وسايره چوخ يايقين عادتلردن حساب ائديلير.

 آذربايجانين مختليف يئرلرينده بايرام قاباغي و بايرام عادتلريندن كوسا-كوسا، شاه بزه مه، ككليك- ككليك اويونو، گؤزباغليجا6 ، يومورتا بوياماق،  چاققيشديرماق و ساير اويونلارا اشاره ائتمك اولار. « گنج قيرلار  اوزه لليكله قوهوملارينين و ياخين قونشولارينين قاپيسينا پوسماغا(قاپي فالينا) گئده رلر.آياقلارينين آلتينا آچار قويوب نيت ائدر و ائشيتديگي سؤزلردن فال توتارلار.»7

آذربايجاندا بايرام قاباغي ائولري تؤكوب تميزله ييرلر، سمني گؤيرديلير، هامي يئني پالتارلارلا يئني ايلي قارشيلايير و انسانلار بير-بيرلرينه هديه لر وئرير. كئچن عصرلرده « تبريزده آذربايجان حاكيمي يئني ايل مناسبتي ايله شنليك اشتراكچيلارينا تحويل شاهيسي يعني كئچيد پوللاري آدلانديريلان خيردا گوموش سكه لر پايلايير. بونونلادا البته قيشدان يازا كئچيد نظرده توتولور.»8

      توركمنلرده ده يئني ايل قاباغي و يئني ايلده بير سيرا قيد ائتديگيميز عادتلري حياتا كئچيريرلر. «گنجلر گئجه اود يانديرار اويونلار اوينار، ماهنيلار اوخويارو اگله نرلر. نوروزدا يئددي طعام آديندا اؤزه ل يئمك بيشيريلير. ديگر نوروز يئمگي گؤچه (بوغدا يارماسي)، نوروز يارما، يئني گؤيره ن ياشيل بوغدادان سمنيدير.»9

توركيه ده يئني ايل قاباغي و بايرامدا چئشيدلي يئني ايل تؤرنلري حياتا گئچيريلير. اود يانديريليب اوستوندن آتيلما عنعنه سي، مختليف فال مقصدي ايله نيت ائتمه عنعنه سي، اوشاقلارا هديه وئرمك عادتي، يومورتا بوياماق مختليف فورمالاردا شنليك مراسيملري و ساير عادتلره اشاره ائتمك اولار. « بايرام گونو ياخينلاشديقجا ائولرده عمومي بير تميزليگين حركتليليگي ياشانير.ائولرين هر اوداسي باشدان سونا سيلينيب سوپورولور، باخمالي و تعمير ائديلمه لي يئرلره ال گزديريلير. بو گونده تميز و گؤزه ل البيسه لر گئيلير.»10

توركيه نين بير سيرا يئرلرينده بايرام قاباغي اوينانان اويونلارين بيريده كوسا - كوسا اويونودور. بو اويون بير سيرا بؤلگه لرده او جمله دن « وان بولگه سينده 20 شوبات گئجه سي كؤيلرده اوينانان بو اويون دوغوبيازيدده 17 شوبات گونو اوينانير.»11 بايراملا باغلي مختليف اويونلارده بوتون تورك توپلولوقلاري آراسيندا اوينانير كي اونلاردان بيري ياللي و يا هالاي اويونودور. « هالاي بوتون تورك ائللرينده يايقين بير اويون اولوب، محللي اؤزه لليكلري واردير.»12   

بايرام عنعنه لري  كيريم توركلرينده ده چوخ يايقيندير. « كريم توركلرينده گنج اوغلان و قيزلار آخشامدان سونرا قروپ- قروپ توپلاناراق كندين ميدانيندا اود يانديرارلار داها سونرا اودون اطرافينا توپلاشان گنجلردن بير اوغلان سونرا بير قيز، بير –بير هاميسي اودون اوستوندن آتيلارلار.»13

بايرام عنعنه لري كيريمدا بير هفته دوام ائدر. اونلار بايرام مناسيبتي ايله قازانلاردا يومورتا قايناديب مختليف رنگلره بويارلار. بونلارين بير حيصه سين اؤزلري يئير بير حيصه سين ايسه نوروز بايرامي گؤروشونه گله ن قوناقلارين اوشاقلارينا وئره رلر. كيريم توركلرينده نوروز گولو ايله ده باغلي گؤزه ل عادتلر واردير. گنج قيزلار ساچلارينين اوزانماسي، كؤنوللرينين گنج قالماسي اينانجي اساسيندا ساچلارينا نوروز گولو تاخارلار.

   بالكان توركلريدنده ده يئني ايل بايرامي ايله باغلي عمومي و بير سيرا اؤزه ل مراسيملر مؤوجوددور. « بو گونون تؤره نلريندن بيري چؤل اگلنجه لريدير. بير گون قاباقدان حاضيرليق گؤرولور بير سيرا يئمكلر حاضيرلانير، سوغان قابيغي ايله يومورتالار بويانير و حاضيرلانان يئمكلر اگلنجه يئرينه گتيريلير. اگلنجه لر دوزنله نير، ماهنيلار اوخونور، گتيريلن يئمكلر يئييلير. يومورتا قابيغي ايله عادته گؤره دره و يا بولاقدان سو ايچيلير.»14

كئچميش يوگوسلاويا اراضيسينده ياشايان توركلرده ده بير سيرا اؤزه ل مراسيملر مووجوددور. باشقا تورك توپلولوقلاردا اولدوغو كيمي بونلاردا بايرام عادتلريندن مارتوفال آدلي اويون مؤوجوددور. بايرام قاباغي قيزلار نيت توتاراق بو اويونو حياتا كئچيره رلر.

قاشقاي توركلري ده نوروز بايراميني طنطنه لي شكيلده قيد ائديرلر. نوروز بايرامي مناسيبتي ايله هامي تزه پالتار آلير،بايراما حاضيرليق گؤرور،بايرام آخشامي ياخشي يئمكلر بيشيريرلر و بايرام گؤنو بير بيرلرينين گؤروشونه گئديرلر. ايلين تحويليندن قاباق حنا ايسلاديب گئجه ياتميش اوشاقلارين آياقلارينا قويورلارو بايرام مناسيبتي ايله بير –بيرلرينه هديه لر وئريرلر.15

يئني ايل بايرامي توركوستان توركلرينده ده چئشيدلي عادت عنعنه لرله كئچيريلير. اويغور، قازان، اوفا و ميشئر توركلرينده نوروز گونو ياپيلان توپلاتيلاردا اولدوقجا ماراقلي بير عادت گؤرونمكده دير. ياز گلديگي زامان اؤزلليكله نوروز ـ ارگنه كون داستاني اوخونور.16

«قازاق توركلري نوروز بايراميندا ائولرين باشدان باشا تميزله يير، هامي يئني پالتارلاريني گئيينير، او گونون سمبوليك يئمكلري بيشيريلير و قوناقليقلارا وئريلير»17 نوروز بايرميندا مختلف اويونلار اوينانير، اود يانديريليب اوستوندن آتيليرلار و اسكي ايلين آغيرليغي –خسته ليگيندن آيريليرلار.  بايرام بير هفته دوام ائدير. سو ايله باغلي مراسيملر كئچيريلير. قازاق قادينلاري گونشه سلام وئرير، بولاق باشينا گئديب بولاغا ياغ تؤكوب، يئني اكيلن آغاجلارا بويا چكيرلر. نوروز كؤجه آدلي اؤزه ل يئمك بيشيريرلر.

قيرقيزلار بايرامدا اود يانديريب اوستوندن آتيلارلار، اؤزلرين  و اطرافداكي مال- قاراني اودون توستوسونه وئريب اسكي ايلين پيسليكلري و خسته ليكلريندن تميزلنمه لرينه داير اينانج عادتيني حياتا گئچيره رلر.18 نوروز عادتلرينين اكثري قيرقيز توركلرينده ده مؤوجوودور. اونلار نوروز گونو نوروز كؤجه دئييلن بير نؤو يئمك بيشيره رلر.

چينده يئرلشن شرقي توركوستان اهاليسي – اويغور توركلري ده يئني ايلي طنطنه ايله قيد ائدرلر. ايلين سونوندا خالق يئني ايلين و باهارين شرفينه نوروزنامه دئييلن قوشقو و بيتلر حاضيرلار، بايرامين ايلك گونو بير يئره توپلاشيب مختليف اويونلار، دانس گؤستريلري حياتا كئچيريلر، شعرلر اوخونار، اؤزه ل يئمكلر بيشيريلر.19

« اويغورلار آراسيندا گنج قيزلار نوروز صاباحي بولاق باشينا گئديب، بورادا نيت توتار و گله جكلريني آيدينلاشديرماغا چاليشارلار.»20

آلتاي توركلرينده ده بايراملا باغلي ماراقلي مراسيملر مؤوجوددور. « گون دوغماغا باشلايينجا انسانلاراوجاقلاريندا اود يانديرار بايرام يئمكلريني جاضيرلاماغا باشلار.»21

قبرس توركلري ده يئني ايل بايراميني مختلف عادتلرله گئچيريرلر. ايلك اوخول اؤگرنجيلري معليملرينين نظارتينده چؤل و باغلارا چيخيب، سو قيراقلارينا گئدير و قديم بايرام عادتلريني ياشاديرلار. او گون اوچون سوغان قابيغي و چيچكلرله يومورتا قايناديليب بويانير، مختلف يئمكلر بيشيريلير و اوشاقلار دوزنلي سيرالارحاليندا ال-اله توتوشاراق ماهنيلار سؤيلر و تام بير بايرام هاواسي ايچينده چؤل و باغ- باغاتا گئديرلر.22

 

قايناقلار:

        

1- آزاد نبييئو « ايل آخير چرشنبه لر» آذربايجان دؤولت نشريياتي، باكي 1992 ، ص. 7

2- آزاد نبييئو « ايل آخير چرشنبه لر» آذربايجان دؤولت نشريياتي، باكي 1992 ، ص. 19

3- آزاد نبييئو « ايل آخير چرشنبه لر» آذربايجان دؤولت نشريياتي، باكي 1992 ، ص. 30

4- آزاد نبييئو « ايل آخير چرشنبه لر» آذربايجان دؤولت نشريياتي، باكي 1992 ، ص. 42

5- قمرشاه جوادف « اكينچيليك مدنيتيميزين سوراغي ايله»  آذربايجان دؤولت نشريياتي، باكي1990  ، ص. 129

6-آغالار ميرزه « نوروز ناخيشلاري» بورچالي نشريياتي، باكي 2002 ،ص.30-39

7- پروفسور اسماعيل حاجيئو  و پروفسور ابولفضل قولو امان اوغلو « ناخچيوان مختار جمهوريتي نوروز قوتلامالاري» ، اولوسلار آراسي نوروز سمپوزيومو بيلديريلري» تركيه جمهوريتي كولتور باكانليغي23-21 مارت 2000 آنكارا، ص.4

8-« اوبزور » قزئتي 1880-نجي ايل 8 مارت ، تفليس ، م. شاهتاختينسكي « نوروز بايرامي »

9- پروفسور اورازپولاد اكايئو – باهارلي « يئني ايليم – باغيمسيز توركمن ائليم » ، اولوسلار آراسي نوروز سمپوزيومو بيلديريلري» تركيه جمهوريتي كولتور باكانليغي23-21 مارت 2000 آنكارا، ص. 16

10-عبدالله قيليج « آنادويودا نوروز قوتلامالارينا باغلي اولاراق ياشاتيلان  خالق اينانيشلاري و اويقولامالارينا  گنه ل بير باخيش » ، اولوسلار آراسي نوروز سمپوزيومو بيلديريلري» تركيه جمهوريتي كولتور باكانليغي23-21 مارت 2000 آنكارا، ص.96

11- پروفسور عبدالخالق م. چاي « تورك ارگنه كون بايرامي- نوروز» آنكارا 1991 ، ص.144

12- پروفسور عبدالخالق م. چاي « تورك ارگنه كون بايرامي- نوروز» آنكارا 1991 ، ص.152

13- موستعجيب اولكوسل  « دوبروجا و توركلر» آنكارا 1966 ، ص. 160

14- پروفسور عبدالخالق م. چاي « تورك ارگنه كون بايرامي- نوروز» آنكارا 1991 ، ص.112

15- منوچهر كياني « سيه چادرها » تهران 1371 ، ص. 250

16- پروفسور عبدالخالق م. چاي « تورك ارگنه كون بايرامي- نوروز» آنكارا 1991 ، ص72

17- پروفسور عبدالخالق م. چاي « تورك ارگنه كون بايرامي- نوروز» آنكارا 1991 ، ص70

18- دكتر عصمت چتين « نوروز قوتلامالاريندا اورتاق و بنزر پراتيكلر» ، اولوسلار آراسي نوروز سمپوزيومو بيلديريلري» تركيه جمهوريتي كولتور باكانليغي23-21 مارت 2000 آنكارا، ص.29

19- پروفسور عبدالخالق م. چاي « تورك ارگنه كون بايرامي- نوروز» آنكارا 1991 ، ص78

20- - دكتر عصمت چتين « نوروز قوتلامالاريندا اورتاق و بنزر پراتيكلر» ، اولوسلار آراسي نوروز سمپوزيومو بيلديريلري» تركيه جمهوريتي كولتور باكانليغي23-21 مارت 2000 آنكارا، ص29

21- ناداي يوقوشئوا « آلتاي توركلرينده خاكاسلاردا جيلقاياق»، اولوسلار آراسي نوروز سمپوزيومو بيلديريلري» تركيه جمهوريتي كولتور باكانليغي23-21 مارت 2000 آنكارا، ص166

22- پروفسور عبدالخالق م. چاي « تورك ارگنه كون بايرامي- نوروز» آنكارا 1991 ، ص 116