سؤزوموز


متن زير از بخشهاى مختلف سايت ائتنولوگ در باره زبانهاى تركى رايج در ايران گرفته شده است. حتى المقدور سعى كرده ام كه مطالب مربوط به هم را در زير يك تيتر گرد بياورم. همچنين از آنجائيكه آمار داده شده مربوط به سالهاى متفاوت است٫ اين آمار را با استفاده از جمعيت كل ايران در سال مربوطه تبديل به درصد جمعيتى در آن سال كرده ام. [آنها را بدين شكل نشان داده ام]. با فرض ثابت بودن اين درصدهاى جمعيتى جمعيت تقريبى مليتهاى ترك ايران بنا به ائتنولوگ در سال ٢٠٠٣ به شرح زير خلاصه مىشود:


زبانهاى تركى در ايران-ائتنولوق: [بيش از ٤٤٫٥ % از جمعيت كل ايران٫ ٣١٫٤٥٢٫٦٠٠ نفر در سال ٢٠٠٣]

۱- تركى آذرى: [بيش از ٤١٫٢٣ % از جمعيت كل ايران٫ ٩٢٫٦٥٪‌ از كل توركهاى ايران٫ ٢٩٫١٤١٫٣٦٤ نفر در سال ٢٠٠٣]


الف- لهجه هاى آذربايجانى: [بيش از ٤٠٫١% از جمعيت كل ايران٫ ٩٧٫٢٦٪ از تركهاى آذرى ايران٫ ٢٨٫٣٤٢٫٦٨٠ نفر در سال٢٠٠٣]

1-
لهجه هاى آذربايجانى جنوب: [بيش از ٣٧٫٣% از جمعيت كل ايران٫ ٩٠٫٤٧٪ از تركهاى آذرى ايران٫ ٢٦٫٣٦٣٫٦٤٠ نفر در سال٢٠٠٣]
2-
زيرلهجه قشقايى: [بيش از ٢٫٨% از جمعيت كل ايران٫ ٦٫٧٩٪‌ از تركهاى آذرى ايران٫ ١٫٩٧٩٫٠٤٠ نفر در سال ٢٠٠٣]
3-
زيرلهجه سلجوقى: [بيش از ؟ % از جمعيت كل ايران]

ب- لهجه هاى خراسانى:[بيش از ١٫١٣% از جمعيت كل ايران٫ ٢٫٧٤٪ از تركهاى آذرى ايران٫ ٧٩٨٫٦٨٤ نفر در سال ٢٠٠٣]

۲- تركمنى: [بيش از ٣٫١٧% از جمعيت كل ايران٫ ٧٫١٢٪ از كل توركهاى ايران٫ ٢٫٢٤٠٫٥٥٦ نفر در سال ٢٠٠٣]
۳- خلجى: [بيش از ٠٫٠٦% از جمعيت كل ايران٫ ٠٫١٣٪ از كل توركهاى ايران٫ ٤٢٫٤٠٨ نفر در سال ٢٠٠٣]
۴- قزاقى: [بيش از ٠٫٠٠٧% از جمعيت كل ايران٫ ٠٫٠٢٪‌ از كل توركهاى ايران٫ ٤٫٩٤٨ نفر در سال ٢٠٠٣]
---------------------------------------


زبانهاى تركى در ايران-ائتنولوق:[بيش از ٤٤٫٥ % از جمعيت كل ايران٫ ٣١٫٤٥٢٫٦٠٠ در سال ٢٠٠٣]


۱- تركى آذرى:[بيش از ٤١٫٢٣ % از كل جمعيت ايران]



الف- لهجه هاى آذربايجانى:[بيش از ٤٠٫١% از جمعيت كل ايران]


1-
لهجه هاى آذربايجانى جنوب:[بيش از ٣٧٫٣% از جمعيت كل ايران]


-
جمعيت: ٢٣٫٥٠٠٫٠٠٠ در ايران (سال ١٩٩٧)٫ و يا ٣٧٫٣% از جمعيت كشور (سال ١٩٩٧)٫ شامل ٢٩٠٫٠٠٠ نفر افشار٫ ٥٫٠٠٠ نفر ايناللو (اينانلو)٫ ٧٫٥٠٠ نفر بهارلو٫ ١٫٠٠٠ نفر مقدم٫ ٣٫٥٠٠ نفر نفر٫ ١٫٠٠٠ نفر پيچاقچى (بچاقچى)٫ ٣٫٠٠٠ نفر قاجار٫ ٢٫٠٠٠ نفر قاراگؤزلو (قرا گوزلو)٫ ١٣٠٫٠٠٠ نفر شاهسونى. (مارك ١٩٧٨ ٫ ١٩٩١ ٫ ١٩٩٣)
-
نامهاى ديگر زبان: آذرى, ترك آذرى٫ آذربايجانى
-
لهجه ها: آيناللو (ايناللو٫ اينانلو)٫ قاراپاپاق (قره پاپاق)٫ تبريز٫ افشارى (افشار)٫ شاهسونى (شاهسئوه ن٫ شاهسئون)٫ مقدم٫ بهارلو (خمسه)٫ نفر٫ قاراگؤزلو (قراگوزلو)٫ پيچاقچى (بچاقچى)٫ قاجار. ممكن است كه تيمورتاش (٧٫٠٠٠ در مازندران٫ احتمالا با تيمورى٫ تايمورى٫ تمورى يكى است) و سلجوق (در استان كرمان) نيز لهجه هاى اين زبان باشند. قشقايى احتمالا لهجه اين زبان است. هنگام سخن گفتن متكلمان حس مىكنند كه آذربايجانى شمالى و آذربايجانى جنوبى هر دو توسط يك خلق و يك گروه قومى بر زبان آورده مىشود ولى متوجه تفاوت هاى موجود بين هم زبان گفتارى و هم زبان محاوره اى يشان نيز مىشوند. هر دو لهجه مشكلاتى در پذيرش فرم نوشتارى لهجه ديگر دارد.
-
وابستگى-طبقه بندى تبارى: آلتائى٫ توركى٫ جنوبى٫ آذربايجانى
-
كشور: ايران
-
كد زبان: AZERBAIJANI- AZB
-
ناحيه جغرافيايى: جنوب غربى آسيا٫ ايران٫ استانهاى آذربايجان شرقى٫ غربى٫ زنجان و بخشهايى از استانهاى مركزى. بسيارى در مناطقى از تهران. برخى از گروههاى آذربايجانى زبان در استان فارس و ديگر نواحى ايران ساكنند.
-
موقعيت: نيازمند بررسى بيشتر
-
ملاحظات: خود را "ترك" و زبانشان را "تركى" مىنامند. زبانشان عموما نوشتارى نمىباشد و گاهى اوقات در ايران با الفباى عربى - فارسى نوشته مىشود. بين آذربايجانى شوروى سابق (شمال) و آذربايجانى ايران (جنوب) تفاوتهاى لهجه اى بارزى در فونولوژى٫ لئكسيكون٫ مورفولوژى و سينتاكس وجود دارد. زبان گسترده ارتباطى٫ شعر و روزنامه نگارى است.
-
نوع معيشت: كشاورزى٫ دامدارى
-
جمعيت كل در دنيا:جمع كل ٢٤٫٣٦٤٫٠٠٠ نفر ويا بيشتر.
-
دين-مذهب: مسلمان شيعه
-
همچنين در:
١- بين ٣٠٠٫٠٠٠ تا ٩٠٠٫٠٠٠ نفر حتى بيشتر در عراق (تخمينهاى سال ١٩٨٢)٫ در سوريه و عراق "توركمان" ناميده مىشوند. در عراق در شهر كركوك٫ اربيل٫ رواندوز٫ در شهرها و روستاهاى جنوب كركوك تا مقداديه٫ خانقين و مندلى رايج است. همچنين در چند نقطه در ناحيه موصل. لهجه ها: كركوك. اين لهجه فرقهاى عمده اى با لهجه آذربايجانى شمال دارد. به خط عربى نوشته مىشود اما ادبيات محدودى دارد. بسيارى مىتوانند به عربى يا كردى بخوانند اما اكثرا در زبان خودشان كه آنرا در محيط خانه ويا در ميان گروه قومى خويش بكار مىبرند بىسوادند.
٢- ٣٠٫٠٠٠ در سوريه٫ (سال ١٩٦١). لهجه رايج در سوريه از لهجه كركوك عراق متفاوت بوده و ممكن است كه به تركى عثمانى نزديكتر از تركى آذربايجانى بوده باشد. در سوريه زبان نوشتارى نيست. در سوريه دوزبانه در زبان عربى اند.
٣- همچنين در تركيه به تعداد ٥٣٠٫٠٠٠ نفر و يا بيشتر. لهجه ها: قارس. نام ديگرشان: آذرى. از تركيه مركزى به سوى تركيه غربى گذرى آرام از آذربايجانى به تركى (استانبولى) مشاهده مىشود. مردم استان قارس به زبان آذربايجانى صحبت مىكنند ولى به عنوان زبان ادبى تركى (استانبولى) را بكار مىبرند.
٤- ٥٫٠٠٠ نفر ويا كمتر در افغانستان. در افغانستان افشار ويا افشارى ناميده مىشود. تفاوت عمده اى با آذربايجانى شمال در شوروى سابق دارد. بخشى از بازرگانان قزلباش به لهجه افشارى سخن مىگويند كه به شدت از زبان فارسى متاثر شده است. بخشى از قزلباشها (اكنون) به زبان درى سخن مىگويند. همه در زبان فارسى ويا پشتون دو زبانه اند. افراد جوانتر از ٣٥ سال اصلا زبان آذربايجانى را نمىدانند. اغلب خط سيريليك را هم نمىدانند.
٥- همچنين ٤٫٠٠٠ نفر در اردن و نيز در ايالات متحده آمريكا.
٦- ٦٫٠٦٨٫٤٥٣ نفر در (جمهورى) آذربايجان. در جمهوريهاى شوروى سابق٫ ٩٨% از افراد گروه ائتنيك به زبان آذربايجانى به عنوان زبان مادرى سخن مىگويند. ٤٫٠٠٠٫٠٠٠ تن تك زبانه اند (آمار سال ١٩٨٩). لهجه هاى آذربايجانى شمال: قوبا٫ دربند٫ باكو٫ شماخى٫ ساليان٫ لنكران٫ ايروان٫ آيريم٫ بورجالا٫ تركمه٫ قزلباش٫ نوخا٫ زاگاتالا (موگالى)٫ قابالا٫ نخجوان٫ اوردوباد٫ گنجه٫ شوشا (قاراباغ)٫ قاراپاپاق. تفاوت بين لهجه ها اندك است. لهجه قازاق به زبان قازاقى مربوط نيست. در فونولوفژى٫ لئكسيكون٫ مورفولوژى٫ سينتاكس و كلمات دخيل خارجى تفاوتهاى عمده اى با آذربايجانى جنوب دارد. در مدارس٫ انتشارات و نشريات بكار مىرود. نرخ باسوادى در زبان دوم بالاست. در آذربايجان الفباى سيريليك به طور گسترده اى استفاده مى شود (مىشد) الفباى لاتين رسمى است. برنامه هاى راديويى و تلويزيونى بدين زبان وجود دارد. همه با فرم استاندارد نوشتارى و گفتارى آشنا هستند. در مدارس روسى زبان نيز به عنوان زبان دوم تدريس مىشود. زبانى ملى است. تعداد كل متكلمين به آذربايجانى شمالى در دنيا ٧٫٠٥٩٫٠٠٠ تن است. با احتساب كسانى كه آنرا به مثابه زبان دوم بكار مىبرند ١٥٫٠٠٠٫٠٠٠ تن. (آمار سال ١٩٩٩).
٧- همچنين در داغستان جنوبى و در طول ساحل خزر در كوهستانهاى قفقاز جنوبى بكار برده مىشود.
٨- نيز در ارمنستان (١٦١٫٠٠٠ نفر٫ سال ١٩٩٣ ٫ جان استون)٫ استونى٫ گرجستان٫ قازاخستان٫ قرقيزستان٫ روسيه (بخش آسيايى)٫ تركمنستان٫ ازبكستان.


2-
زير لهجه قشقايى:[بيش از ٢٫٨% از جمعيت كل ايران]


-
جمعيت: ١٫٥٠٠٫٠٠٠ نفر (سال ١٩٩٧) و يا ٢٫٨% از جمعيت كل كشور در سال ١٩٩٧
-
نامهاى ديگر زبان: قشقايى٫ قشقائى٫ قاشقاى٫ كاشكايى
-
وابستگى-طبقه بندى تبارى: آلتائى٫ توركى٫ جنوبى٫ آذربايجانى
-
كشور: ايران
-
كد زبان: QASHQA'I -QSQ
-
ناحيه جغرافيايى: جنوب غربى آسيا٫ جنوب غربى ايران٫ استان فارس٫ زمستانها در جنوب٫ تابستانها در شمال. شيراز يكى از مراكزشان است.
-
موقعيت: نيازمند بررسى بيشتر
-
ملاحظات: بسيارى دوزبانه در فارسى و به راحتى قادر به خواندن آن٫ بسيار نزديك به آذربايجانى.
-
نوع معيشت: دشتى٫ دامداران (گوسفند٫ خر و شتر) قاليباف٫ كوچ نشين
-
كل متكلمين: ١٫٥٠٠٫٠٠٠ در سال ١٩٩٧
-
دين-مذهب: ١٠٠% مسلمان شيعه


3-
زير لهجه سلجوقى:[بيش از ؟ % از جمعيت كل ايران]


-
نامهاى ديگر زبان: سلجوق٫ سالجوق٫ سلجوك
-
وابستگى-طبقه بندى تبارى: آلتائيك٫ توركى٫ جنوبى٫ آذربايجانى
-
كشور: ايران- در استان كرمان
-
كد زبان: SALCHUQ -SLQ
-
ناحيه جغرافيايى: جنوب غربى آسيا
-
موقعيت: نيازمند بررسى بيشتر
-
ملاحظات: محتملا لهجه اى از تركى آذربايجانى٫ تفاهم متقابل با آذربايجانى موجود است. "سلجوق" و يا "سلجوك" و گروههاى مربوطه نام ديگر آذرىهاى ساكن ايران است.
-
دين-مذهب: مسلمان


ب- لهجه هاى خراسانى:[بيش از ١٫١٣% از جمعيت كل ايران]


-
جمعيت: در سال ١٩٧٧ احتمالا ٤٠٠٫٠٠٠ نفر (بنا به دوئرفر)
-
نامهاى ديگر زبان: قوچانى
-
لهجه ها: قوچانى غربى ويا شمال غربى٫ قوچانى شمالى ويا شمال شرقى٫ قوچانى جنوبى. لهجه اوغوز-ازبكى در جمهورى ازبكستان گفته مىشود كه لهجه اى از تركى خراسانى است.
-
وابستگى-طبقه بندى تبارى: آلتائيك٫ توركى٫ جنوبى٫ تركى
-
كشور: ايران
-
كد زبان: KHORASANI TURKISH -KMZ
-
ناحيه جغرافيايى: جنوب غربى آسيا٫ ايران. شمال شرقى ايران. در قسمت شمالى استان خراسان بويژه در شمال غرب مشهد. لهجه غربى در نواحى بجنورد٫ لهجه شمالى در نواحى قوچان كه محتملا بزرگترين لهجه است٫ لهجه جنوبى در پيرامون سلطان آباد و سبزوار.
-
موقعيت: نيازمند بررسى.
-
ملاحظات: مرحله ميانى بين آذربايجانى و تركمنى٫ اما لهجه هيچكدام نمىباشد. زبانى ادبى نيست ولى برنامه هاى (راديوئى؟) دولتى بدين زبان موجود است. تركى خراسانى غير از خراسانى كه لهجه اى محلى از زبان فارسى در خراسان است مىباشد.
-
كل متكلمين: در سال ١٩٧٧ بنا به دوئرفر در حدود ٤٠٠٫٠٠٠ نفر.
-
دين-مذهب: مسلمان
-
همچنين در: لهجه اوغوز-ازبكى در جمهورى ازبكستان گفته مىشود كه لهجه از تركى خراسانى است.


۲ تركمنى:[بيش از ٣٫١٧% از جمعيت كل ايران]


-
جمعيت: ٢٫٠٠٠٫٠٠٠ نفر در ايران٫ ويا ٣٫١٧ % از جمعيت (سال ١٩٩٧).
-
نامهاى ديگر زبان: توركومان٫ توركمن٫ تركمن٫ تركمنى٫ تروخمن٫ تروخمنى٫ توركمانى
-
لهجه ها: آنائولى٫ خاسارلى٫ نره زيم٫ نوخورلى (نهور)٫ چاودور٫ ارسارى (اسارى)٫ گوكلن (گوكلان)٫ سالير٫ ساريق٫ تكه (تككه)٫ يومود (يموت)٫ تروكمن. گروههاى موسوم به توركمان در عراق و سوريه و اردن در واقع به زبان آذربايجانى سخن مىگويند. گروه موسوم به تركمن در تبت ممكن است كه به زبان تركى ديگرى متكلم باشند.
-
وابستگى-طبقه بندى تبارى: آلتائى٫ توركى٫ جنوبى٫ تركمنى
-
كشور: ايران
-
كد زبان: TURKMEN -TCK
-
ناحيه جغرافيايى: آسيا٫ ايران٫ شمال شرقى٫ عمدتا در استان مازندران در طول مرز تركمنستان. مراكز مهم گنبدكاوس و پهلوى دژ مىباشند.
-
ملاحظات: گروهى كه در سوريه توركمان ناميده مىشوند به زبان آذربايجانى سخن مىگويند. برنامه هاى راديوئى به اين زبان در تركمنستان و ايران موجود است. دوزبانه در فارسىاند. در ايران زبان ادبى نيست. بسيارى نيمه كوچ نشين اند. زيرگروههاى قومىشان : يموت٫ گوكلن مىباشد. قادر به خواندن خط عربىاند.
-
نوع معيشت: كشاورزى٫ كتان٫ گندم٫ گله دارى٫ گوسفند٫ فرشبافى٫ سنتا دامدار. منطقه مركب از واحه هاى كوچك در دشت قاراقوم است.
-
كل متكلمين در دنيا: ٣٫١٣١٫٠٠٠ نفر
-
دين-مذهب: مسلمان سنى٫ مسلمان شيعه
-
همچنين در:
١- ٢٫٠٢٨٫٠٠٠ نفر در تركمنستان (سرشمارى سال ١٩٧٩)٫ ٩٩% آنرا به عنوان زبان مادرى بكار مىبرند. زبان ادبى (در تركمنستان) بر اساس لهجه يموت مىباشد. بعضىاز لهجه ها فرق بارزى با اين لهجه دارند. سنت ادبى قوى اى دارد. در تركمنستان با الفباى سيريليك نوشته مىشود. ٢٥٫٤% ادعا مىكنند كه دانش كافى به زبان روسى را دارا مىباشند. دوزبانه در روسى اند.
٢- ٥٠٠٫٠٠٠ نفر در افغانستان (سال ١٩٩٥): لهجه ها: سالور٫ تكه (تككه٫ چاغاتائى٫ جغتائى)٫ ارسارى٫ ساريق٫ يموت. ما بين لهجه ها تفاوتهاى شديدى وجود دارد. محتملا در افغانستان لهجه ارسارى عمده ترين است. دوزبانه در زبان پشتون اند. در كابل گروه پناهنده تركمنى وجود دارد. نرخ باسوادى در زبان دوم ١٥%-٢٥% است. به خط عربى نوشته مىشود. برخى كه تحصيلات بهترى دارند خط سيريليك را نيز مىتوانند بخوانند. نشرياتى به اين زبان وجود دارد. كوچ نشين٫ كشاورز٫ و دامدار و صادركننده گوسفند و فرش فارسى هستند.
٣- ٩٢٥ نفر در تركيه (١٩٨٢): پناهندگان افغانستانى مىباشند كه اكنون تبعه تركيه شده اند.
٤- همچنين در ازبكستان٫ پاكستان٫ ايالات متحده آمريكا و آلمان.


۳خلجى:[بيش از ٠٫٠٦% از جمعيت كل ايران]


-
جمعيت: در سال ١٩٦٨ حدود ١٧٫٠٠٠ نفر (در حال كاهش)
-
وابستگى-طبقه بندى تبارى: آلتائيك٫ توركى٫ جنوبى٫ آذربايجانى
-
كشور: ايران
-
كد زبان: KHALAJ -KLJ
-
ناحيه جغرافيايى: شمال شرقى اراك در استان مركزى
-
موقعيت: نيازمند بررسى بيشتر است.
-
ملاحظات: دوزبانه در فارسى٫ بعضى از كودكان تنها زبان فارسى را مىدانند. برخلاف آنچه قبلا تصور مىشد٫ خلجى لهجه آذربايجانى نبوده زبانى مستقل و جدا از ديگر زبانهاى تركى است. (دوئرفر٫ ١٩٧١ ). داراى دو صداى دراز و پشتى " آ" مىباشد. خلجى تركى غير از خلجى هند وايرانى است.
-
كل متكلمين: در سال ١٩٦٨ ٫ ١٧٫٠٠٠ نفر ويا كمتر.
-
دين-مذهب: مسلمان


۴قزاقى:[بيش از ٠٫٠٠٧% از جمعيت كل ايران]


-
جمعيت: ٣٫٠٠٠ نفر در ايران (برآوردهاى سال ١٩٨٢).
-
جمعيت كل در دنيا: ٨٫٠٠٠٫٠٠٠ سال ١٩٩٩.
-
نامهاى ديگر زبان: قازاق٫ قازاقى٫ قازاخ٫ قازاخى٫ كازاك٫ كايساك٫ كوساچ٫ كازاكه
-
وابستگى-طبقه بندى تبارى: آلتائيك٫ توركى٫ غربى٫ آرال-خزرى
-
كد زبان: KAZAKH -KAZ
-
ناحيه جغرافيايى: آسيا٫ ايران٫ در شهر گرگان٫ استان مازندران.
-
ملاحظات: باسوادانشان مىتوانند از خط عربى استفاده كنند.
-
همچنين در:
١- ٥٫٢٩٣٫٤٠٠ تن در قزاقستان (آمار سال ١٩٧٩). ٤٠% جمعيت قزاقستان را تشكيل مىدهند. ٩٨% از ايشان زبان قزاقى را به عنوان زبان مادرى خود بكار مىبرد. لهجه ها: قزاقى شمال شرقى٫ قزاقى جنوبى٫ قزاقى غربى. ما بين لهجه ها تفاوت اندكى وجود دارد. بسيارى زبان روسى ويا ازبكى را به عنوان زبان دوم بكار مىبرد. حس غرور ملى و اخوت اسلامى در حال افزايش است. نيمه كوچ نشين. سنتا دامدار و اكنون كشاورز و شاغل در بخش صنعت. نامهاى قرقيز شرقى و قرقيز غربى به خطا در مورد قزاقها بكار رفته است. الفباى سيريليك را بكار مىبرند. تحصيل در زبان قزاقى در حال افزايش است.
٢- همچنين در افغانستان: نرخ باسوادى در زبان اول زير ١% است.
٣- در چين ١٫١١١٫٧١٨ نفر (آمار سال ١٩٩٠)٫ شامل ٨٣٠٫٠٠٠ نفر قزاق شمال شرقى٫ ٧٠٫٠٠٠ تن قزاق جنوب غربى (آمار سال ١٩٨٢). در چين زبانى رسمى است. داراى الفبايى لاتين بود كه از سال ١٩٨٠ با الفباى عربى اصلاح شده جايگزين شده است. بدين زبان برنامه هاى راديوى وجود دارد. دامدار و جمعى نيز كشاورزاند. مسلمان سنى و عده اى بر دين شامانيسم مىباشند.
٤- نيز در آلمان٫ قيرقيزستان٫ روسيه آسيائى٫ تاجيكستان٫ تركمنستان٫ اوكراين٫ ازبكستان و
٥- مغولستان (١٢٠٫٠٠٠ نفر٫ سال ١٩٩٣٫ جان استون)٫ ٤% جمعيت مغولستان را تشكيل مىدهند (سال ١٩٩١). الفباى سيريليك را بكار مىبرند. سنتا مسلمان ولى هم اكنون بسيارى بىخدا (آتئيست) با سنن مسلمانى و ..مىباشند.
٦- در تركيه آسيائى به تعداد ٦٠٠ نفر ويا بيشتر (در سال ١٩٨٢). در تركيه الفباى لاتين را بكار مىبرند.

گئرچه يه هو!!!!