آذربايجان تورکجه سى نين ديل بيلگيسى
م.ع. فرزانه

 

ديل، دونيا ديللرى، آذربايجان تورکجه سى...

 

                 بير نئچه سؤز

                 بوگون، ايراندا توپلوم يا داغينيق حالدا ياشايان و آنا ديليميزده قونوشان تورک سويلو کوتله‌لر و هابئله اؤلکه ‌دن قيراقدا ( ياخيندا يا اوزاقدا ) عؤمور سورن آذربايجانليلار آراسيندا گوندن گونه يارانان ميلى – فرهنگى اويانيشدا آنا ديليميز ان يوکسک يئر توتماقدادير. ميلى – مدنى وارليغيميزين جانلى گوزگوسو اولان ديليميى اؤيرنمک و اؤيرتمک بير جيدى و گئجيشديريلمز ميلى – فرهنگى وظيفه‌يه چئوريلميشدير. ائله بونا گؤره ده، بوگون هر زامان فورصت تاپينجا، ديليميزه قاييتماغى، اونو هرطرفلى اؤيرنمه‌گى، دوزگون دانيشماغى، يازماغى و اوخوماغى، بير ميلى – مدنى تکليف سانماق و يورولمادان بو ايشى دوام ائتديرمه لييک!

 

                 دونيانين بوگونکو دوروموندا هر بير خلقين ديلى، او خلقين ميلى – مدنى وارليغى‌نين ثيقه‌سى ساييليرو بئله بير حقيقت اؤزونو آچيق – آيدين گؤسترمکده‌دير کى، بير ميلتين و کوتله‌نين ديلى، مدنيتى يوخدورسا، او ميلتين و کوتله‌نين اؤزو ده يوخدور.

 

                 بو اساسدا دا ديليميزى تانيماق و تانيتديرماق هر بير خلقينى و يوردونو سئون، تريخ و ميلى وارليغينا اينانان و گووه‌نن اينسان اوچون ان جيدى و اونوندولماز وظيفه ساييلير. بو درسليکده آيدينلاشديريلان ديل مساله‌لرى بو گونه قدر «يوته بورو» دا Goteborg تشکيل تاپميش آذربايجان ديلى کورسلارى‌نين يازييا آلينميش متنى دير. بيز اوميد ائديريک بونلاين منيمسه‌مه‌سى آنا ديليميزى علمى صورتده اؤيره‌نيب، اؤيره‌دنلره فايدالى اولسون.

 

 

                 ديل نه دئمکدير؟

                 ديل عومومى – ايجتيماعى ياشاييشدا اينسانلارين آراسيندا باشليجا آنلاشما واسيطه‌سيدير. سؤز يوخ کى، اينسانلار اؤز ايستکلرينى بيلديرمکده آيرى – آيرى واسيطه‌لردن مثلا بدن عوضولريندن ال، قول، باش، قاش، گؤزله ده ايستک و مقصدلرينى آيريلارينا چاتديرا بيلرلر. يا ميثال اولاراق، مورس اليفباسى يا سوروجولوک (ترافيک) علامتلرى ايله ايستکلرينى آنديرا بيلرلر.

 

                 لاکين اينسانلارين آراسيندا دوشونجه، دويغو، ايستک و هر جور آيرى – آيرى مقصدلرى آنلاتماقدا ديل اساس عاميل ساييلير.

 

                 بونونلا ياناشى، ديل و دوشونجه ايدراک باخيميندان جمعيتين و خلقين مادى – معنوى دونياسى‌نين تاريخى – مدنى آيناسى و قورويوب ساخلايانيدير.

 

                 اينسانلار اؤز آرالاريندا آنلاشمانى ايکى يول ايله، بيرى دانيشما و ايکينجيسى يازيشما يولو ايله ساخلاييرلار. هر ديلده سسلر دانيشمانى و حرفلر يازيشمانى اؤده‌يير. چوخ آيديندير کى، هر بير يازى ديلى دانيشيق ديلى‌نين يئترگيسيدير. بونو نظرده آلديقدا هر بير ديل اوچون ان الوئريشلى اليفبا، او اليفبا اولا بيلر کى، دانيشيق ديلينده ايشله‌نن هر سسين معاديلى بير حرفى اولا بيلسين.

 

                 دونيادا ديللرين گئنيشليگينه و گليشيگينه باخماياراق هر ديلده ايشله‌ديلن سسلرين سايى ٢۵ ايلا ۵٠ آراسيندا دير. اينسانين سس اورقانلارى سسلرى چيخارتماقدا محدوددور و بونا اساسن ده حرفلرين سايى ۵٠ – ٢۵ دن چوخ اولا بيلمير.

 

                 بونونلا ياناشى حرفلرين تاريخى وظيفه‌سى هر بير خلقين ميلى – مدنى وارليغينى و دويغو و دوشونجه دونياسينى قوروماق و نسيللردن نسيللره چاتديرماقدير.

 

                 اينسانلار دونيايا گؤز آچينجا آنالاريندان بير دوغما ديل و داها دوغروسو اؤز سويلارينين ديلينى اؤيرنمگه باشلاييرلار. بو ديل «آناديلى» آدلانير. حياتا گؤز آچان کؤرپه‌لر بو ديلى ايلک اؤنجه آنالاريندان اؤيره‌نيرلر. آنا صاف سودو و دوغما محبتى ايله بيرليکده اور‌گينده جوشان سؤزلر ايله اؤز دوغما ديلينى کؤرپه‌سينه آشيلايير. ديل توپلومون (جمعيتين) اينسانى – ايجتيماعى و معنوى احتياجلارينى اؤده‌مه و يکونلاشديرما واسيطه‌سيدير. بونا گؤره ده ديلسيز بير توپلوم دوشونوله‌سى بير دوشونجه دگيل. بير توپلومدا دانيشانلا دينله‌ين آراسيندا ان قديم دؤورلردن آرديجيل بير آنلاشمايا شاهيد اولوروق. دانيشان دانيشديقلارينا ايناناراق سؤيلر، دينله‌ين ده دينله‌ديکلرينى آنلاديغينى سؤيلر. بو باخيمدان ديل خلقين گؤروشلرينى بير – بيرينه باغلايان قيريلماز بير باغلانتى دير. سؤز يوخ کى، هر ديل تاريخى جهتدن بير کؤکه باغلانير، بو کؤکدن يارارلانير، اورادان سو ايچير، خلقين ميلى وارليغينى و مدنى – معنوى بيرليگينى يرادير و ياشادير.

 

 

                 آذربايجان تورکجه سى بير اؤترى باخيشدا

                 آذربايجان خلقى‌نين بوگون و ائله اوزون قرنلردن برى اورتاقلاشا انيشيق و يازيشما ميلى ديلى اولان «تورکو»، «تورکجه»، «آذرى تورکجه‌سى»، «آذربايجان ديلى» و عوموميتده «آذربايجان تورکجه سى» اينسانى جوغرافيا باخيمندان همين آدلا تانينان اؤلکه‌لردن علاوه، ايرانين بير چوخ بؤلگه‌لرينده توپلوم يا داغنيق تورک سويلولارين- تورکيه و عراق سرحدلريندن توتموش تا خوراسان اؤلکه‌سى‌نين داغباسارلارى و خزرين دالغا دؤيرلريندن توتموش تا فارس و کيرمان دوزنگاهلارينا کيمى، بو ديلده قونوشور و اؤز دويغو، دوشونجه و ايستکلرينى بو ديلده سؤيله‌ييرلر.

 

                 اتنيک و سوى باخيميندان آلتاييک (اورال – آلتاى) ديللريندن ساييلان بو ديل، ان قديم عصيرلردن اورتا آسيا دوزلوقلاريندان کؤچوب گلن تورک سويلو ائللرين آنا ديلى کيمى، تاريخ بويونجا جانلى صورتده گليشيب بو گونکو دورومو اؤزونه آلميشدير.

 

                 بو گون آذربايجان ديلى تورک ديللرى عايله‌سينده غرب ديللرى جرگه‌سينده (خزر دنيزينين غربينده ياييلديغى اوچون) سيرالانير و اؤز قورولوش و ياپيمى باخيميندان تورکيه و تورکمن ديللرينه داها ياخيندير. بو گونکو آذربايجان جومهوريسينده ميلى ديل و ائله‌جه ده دؤولت ديلى ساييلر. بو ديل، گونئى آذربايجاندا ايللر بويو ياساقلانديغى حالدا، اينديليکده گليشمه‌ده و اؤزونه لاييق يئرى قازانماقدادير.

 

                 بو گون ايران آذربايجانيندا يارانان ميلى – دموکراتيک اويانيش شرايطينده ايران تورک سويلولارى اؤز کيمليکلرينى، وارليقلارينى و تاريخى مدنيتلرينى منيمسه‌مکده ديللرينى هوويتلرينين ان دگرلى وثيقه‌سى کيمى داها دريندن اؤيرنمک و اؤيرتمکده اولدوقجا شرفلى امک صرف ائتمه‌ده‌ديرلر.

 

                 بو هاميميزا آيديندير کى، گئچميشده ايللر بويو يارانان آشيرى شوونيزم و آسيميلاسيون سياستى نتيجه‌سينده اؤلکه‌ده خلقلرين هر جور دموکراتيک و ميلى – فرهنگى حوقوقلارى اينکار و تحقير ائديلديگى سيرادا، آذربايجان ديلى ده بير قايداسيز و ضابيطه‌سيز ديل کيمى تانيتديريلميشدير. حالبوکى بو ديل، قايدا قانون و سؤز بيچييمى باخيميندان بير قانونا اويغون و جانلى بير ديل کيمى، هر جور آسيميلاسيون باسقيسينا سينه گرميش و اؤز گليشمه يولونا دوام ائتديريب و ائتديرمکده‌دير.

 

                 بيز بو کورسلاريميزدا ديليميزين بير سير قانونا اويغونلوقلارينى و اونون قورولوشوندا اولان ضابيطه و اينجه‌ليکلرى منيمسه‌ييب، اوميد ائديريک ياخين گله‌جکده ايمکانلار و شرايط يارانديقجا آذربايجان ديلى اؤلکه‌نين مکتبلرينده درس پروقراملارينا داخيل ائديله‌جک، اونيوئرسيته‌لرده و دونيانين باشقا علم اوجاقلاريندا اؤزونه لاييق يئر آچاجاق و آکادمى ياراداجاق و خلقيميزين بو بؤيوک تاريخى – ميلى ايسته‌گى دوغرولاجاقدير.

 

                 ديللرين دوغولوشو

                 ديللرين دوغولوشو بحثينده ديلچيلر ايکى قوروپا آيريلميشلار:

                 ١- مونو ژنيستلر: يئر اوزونده بوتون ديللرين بير تک قايناقدان، يعنى بير تک ديلدن دوغموش اولدوغونو دوشونورلر.

 

                 ٢- پوليژنيستلر: ديللرين آيرى- آيرى قايناقلاردان دوغوب هليشمديکلرينى ايره‌لى سورورلر.

 

                 هر ديلچى‌نين يئر اوزونده‌کى ديللرين کاميل بيلمه‌سى دوشونوله‌سى دگيل، نه قدر درين گؤروشلو و گئنيش بيلگيلى اولور اولسون، هر ديلچى يئر اوزونده‌کى ديللرين ان آزى ايله اوغراشير. بو جهتدن هئچ بير ديلچى اؤزو اوغراشديغى ديلى ان قديم، ان ياشلى ديل اولدوغونو ايره‌لى سورمک ايسته‌مز. آمما بو کيمى ديلچيلر ديلين دوغولوشو باره‌ده بيزه ايشيق ساچيرلار. بوندان علاوه، ايستر بير تک قايناقدان، ايسترسه ده آيرى- آيرى قايناقلاردان دوغولدوقلارى دوشونولن ديللرين دوغولوشو اينيده- بويوندا کليمه‌نين دوغوشو دئمکدير. چونکى ديلين ان کيچيک آنلاملى واحيدى کليمه‌دير. بئله‌ليکله ديل بيلگيلرى ايلک ديل واحدينين، يعنى ايلک کليمه‌نين دوغوشوندا اورتايا چئشيتلى نظريه‌لر قويموشلار. بو نظريه‌لرين منيمسه‌مه‌سى و آراشديرماسى ديلين دوغوشو مساله‌سينه يئنى دريچه‌لر آچاجاق.

 

                 يئر اوزونده ديللر

                 هر اينسان ييغينجاغى‌نين بير ديلى واردير. تورکجه‌ده بو ديل او توپلومون آدينا: جه، جا، چا اکلريندن بيرينين گتيريلمه‌سيله آدلانديريلير: تورکجه، فارسجا، عربجه، آلمانجا، اينگيلسجه...

 

                 يئر اوزونده بو گونه قدر ٨٠٠٠ (سککيز مين) ديل قونوشولاقدادير. بونلاردان آنجاق بوگون ١١٨ (يوز اون سککيز) ديلين دؤولت يلى کيمى ايشلنديگينى گؤروروک. تورک ديلى ان قديم حؤکومت ديلى کيمى بو سايين ايچينده يئر آلماقدادير.

 

                 يئر اوزونده ديللر سؤز قورولوشو باخيميندان ديل عايله‌لرى آدلانديريليرلار. بير چوخ ديلچيلر اؤز اينجه‌له‌مه و آراشديرمالاريندا ديللر آراسيندا بير سيرا بنزه‌ييشلر و ياخينليقلار گؤرمکده‌ديرلر.

 

                 يئر اؤزونده‌کى ديللر سؤز قورولوشلارى باخيميندان اوچ قوروپا آيريليرلار: بيرهجالى ديللر، اکلملى (ايلتيصاقى) ديللر و تصريفى ديللر.

 

                 ١- بيرهجالى ديللرده بوتون کليمه‌لر تک­ تک هجالارين بير­ بيرينه ياناشماسيندان يارانيرلار. بونلاردا سؤزلر هئچ جور ياپيشيق آلمازلار. کليمه‌لرين داشيديغى وظيفه‌لرى جومله‌ده‌کى يئردن آنلاشيلير. بونا گؤره ده جومله‌دن قيراقداکى بير کليمه‌نين آد، صيفت، ظرف، فعل اولدوغو آنلاشولمازش ميثال اوچون: چينجه «wo bu pa ta » جومله‌سى تک هجالى کليمه‌لردن قورولموشدور. بو کليمه‌لرين آنلاملرى بئله‌دير: «من دگيل قورخاق سن» بيزيم ديليميزجه ، «من سندن قورخمارام» دئمکدير.

 

                 بير هجالى ديللرين قوروپوندا وورغونون و تونلامانين بؤيوک اهميتى وارير. ميثال اوچون: «ta» کليمه‌سى جومله‌ده‌کى يئرينه و وورغوسونا گؤره بؤيوک، بؤيوکلوک، چوخ بؤيوک، بؤيولتمک آنلاملارينى تاپا بيلير.

 

                 ٢­ اکلملى «ايلتيصاقى» ديللرده کليمه‌نين کؤکو (ريشه‌سى) ثابيتدير و هئچ حالدا اونون سس بيچيمى دگيشمير. اکلر کؤکلره قوشولماسيله هم يئنى سؤزلرين يارانماسيندا و هم ده کؤکلرين جومله‌ده اؤزونه اويغون يئر قازانماسيندا يارديم گؤسترير. بورادا اکلر آسانليقلا کؤکلردن آيريد ائديله‌بيلير.

 

                 اکلملى (ايلتيصاقى) ديللرده اکلر ريشه‌نين اؤنونه يا سونونا گتيريله بيلير. بو اؤزلليگه گؤره اکلملى ديللر اؤن و سون اکلى آدى دا آلا بيلير. آذربايجان ديلى سون اکلى ديللر سيراسيندا دورور.

 

                 ٣­ تصريفى ديللر: بو قوروپ ديللرده ده اکلر کؤکون هم اؤنونه، هم سونونا آرتيريلير. لاکين بو قوروپ ديللرده، خوصوصيله فعللرين قورولوشوندا، کؤکون اؤزونون سس قورولوشوندا دا دگيشمه‌لر اوز وئرير. بعضا کؤکون سس قورولوشو اساسنا دگيشيلير. بير پارا ديللرده بو دگيشمه اؤزه‌لليکله فعلين کؤکونده اؤزونو گؤسترير. بو کيمى فعللردن فرانسا، اينگيليس و آلمان ديللريندن سايسيز نومونه‌لر وئرمک اولار. عربجه ده قياسى و سماعى کليمه‌لرين اولماسى و فارسجادا ريشه‌نين تعريف ائديلديکده پوزولماسى بو ايکى ديلى ده تحليلى ديللر سيراسينا آپارير.

 

                 دانيشيق ديلى، يازى ديلى

                 دانيشيق ديلى ائشيتمه يولو ايله، سسلرين قولاق يولو ايله ائشيديلمه سيندن يارانير. بيز ائوده، کوچه – بازاردا، گونده‌ليک ياشاييشدا ايشلتديگيميز ديلدير. قونوشما ديلى، هر خلقين ديل تاريخينده اصلى ديل اولموش و يازى ديليندن دؤنه – دؤنه اؤنجه يارانميشدير .

 

                 قونوشما ديلينده ياشاييش و يئنى يارانان يئنيليکلر ايله رابيطه ده بير تازاليق گؤرونور. نومونه اوچون، بير آدامين وگونکو قونوشماسيله بير آز سونراکى دانيشماسيندا ايشلتديگى بيچيم آراسينداآشاغى – يوخارى بير آيريليق، يئنى بير ياتيم و تازاليق حيس ائديلير. يئر اوزونده کى ديللرين سؤزلرينى سؤيله‌مکده چوخ آيريليقلار گؤرونور. بو آيريليقدان دانيشيق ديلينده لهجه‌لر، شيوه‌لر يارانير.

 

                 دانيشيق ديلى جانلى ديل اولدوغو حالدا، اوندا ايشله‌ديلن سؤزلرين سايى ديلين لوغت ذخيره‌سينه نيسبت محدود دور و سؤزلر بير چوخ حاللاردا گونده‌ليک ياشاييشدا ايشله‌ديلن کلمه‌لر و تعبيرلردير. بورادا ايشله‌ديلن سؤزلر اولدوقا ساده و آيدينديرلار.

 

                 ديلين تاريخى گليشمه‌سى و زنگينلشمه‌سى ايله ياناشى اوند اولان لهجه‌لردن بيرى يازى ديلى دورومو آلير. يازى ديلى همان لهجه‌نين موعين تاريخى شراييطه داياناراق ايره‌ليله‌مه‌سيندن مئيدانا چيخير. يازى ديلى جانلى دانيشيق ديلى ايله باش – باشا ايلگيلنمه‌ديگى حالدا اولا بيلسين ساختالاشير و دانيشيق ديلينده اولان ساده‌ليک و آيدينليغى ايتيرير. يازى ديلى عوموميتله کيتابلاردا، مطبوعاتدا، يازيشمالاردا و رسمى ديالوقلاردا و هابئله توپلوم رابيطه اورقانلارى (راديو – تلويزيون کيمى) قوروملاردا ايشله‌ديلير.

 

                 يازى ديلى بيرليکده هر خلقين معنوى و مدنى – تاريخى وارليغينى ثبت ائديب، سونراکى نسيللره ساخلاماقدا بؤيوک اهميته ماليکدير. يازى ديلى، هر خلقين تاريخى حافيظه‌سيدير.

 

                 تورکجه‌نين زنگينليگى و وئريمليليگى

                 تورک ديلى اولدوجا قديم و زنگين بير ديلدير. اونون زنگين بير ديل اولدوغونا ايلکين ١١ – جى ميلادى يوز ايلينده کاشغرلى محمودون يازديغى «ديوان لغات الترک» آدلى سؤزلوگو گؤسترمکده‌دير. بو سؤزلوکده تورکجه کلمه‌لرين و وئريلن اؤرنکلرين بوللوغو، تورک ديلى‌نين گئنيشليگينى بيلديرير. اورادا تورکجه‌نين عربجه زنگين بير ديل اولدوغو گؤستريلير.

 

                 ١٣ – جو ميلادى يوز ايلينده فخرالدين موبارکشاه شجره انسابا يازديغى باش سؤزده، عربجه‌دن سونرا، تورکجه‌نين داها اييى و داها گؤستريشلى بير ديل اولدوغو دوشونجه‌سينى ايره‌لى سورور. ١۵ – جى يوزايلده، امير عليشير نوايي «محاکمه اللغتين» آدلى اثرينده تورکجه‌ني فارسجادان دها زنگين ديل اولدوغونو کسگينليکله گؤسترميشدير...

 

                 تورکجه‌نين لوغت فوندو بير طرفده دورسون، اونون قرامر قايدا و قانونلارا اويغونلوقلارى بو ديلى سس قورولوشوندان توتموش تا جومله و کلام قورولوشونا قدر بير هارمينيک و بيچيملى ديل اولدوغونو ايثبات ائدير. بير ميثال اولاراق تورک ديللرينده فعللرين چوخ ووسعتلى اولدوغو حالدا، بو ديللرده قاعيده‌سيز فعلدن بير نيشان گؤسترمک چتيندير.

 

                 تورکجه‌نين و ائله‌جه ده آذربايجان تورکجه‌سى‌نين يوخسول و چاتيشمازليغينى سؤيله‌ينلر يوخ دئييل. بونلار بو  ديلين سؤز خزينه‌سى‌نين زنگينليک و وئريملى‌ليگيندن خبرى اولمايانلار و اونون سؤز وئريمليليگينه اينانمايانلارديرلار. حالبوکى، تورکجه سؤز داغارجيغى جهتدن زنگين اولدوغو کيمى کليمه و سؤز تؤرتمگه ده اولدوقجا الوئريشليدير.

 

 

                 تورکجه‌نين يئر اوزو ديللر آراسيندا يئرى

                 تورک ديللرى منشا و سؤز قورولوشو باخيميندان اورال- آلتاى قوروپونا باغليدير. بو عونوان، بيرينجى دفعه فين بيلگينى کاستر آديندا بيريسى طرفيندن قبول ائديلميشدير.

 

                 اورال- آلتاى ديللرى، بوگون بير ديل عاييله‌سى گؤرونوشونده منشا بيرليگيندن داها چوخ، قورولوش باخيميندان بير- بيرلرينه بنزه‌مکده ايلتيصاقى (ياپيشيقلى ) ديللر قوروپونا باغليدير. بو قوروپا گيرن ديللرده بير سسليلر اويوشماسى واردير.

 

                 اورال- آلتاى ديللرى آديندان آنلاشيلديغى کيمى، اورال قولو ايله آلتاى قولو دئيه، ايکييه آيريلماقدادير.

 

                 ١- اورال قولونا، فين- اويغور قولو (فينجه، مجارجا، ائستونجا، اويغورجا) و ساموييت قولونا (آيرى- آيرى ديللر ايله ساموييت قولو) گيرمکده‌دير.

 

                 ٢- آلتاى قولونا، تورکجه، منچورجا و موغول ديللرى يئرلشير.

 

                 کؤکلرى و قورولوشلارى باخيميندان بؤلوملره آيريلان ديللرى اينجه‌له‌ديکدن سونرا آذربايجان تورکجه‌سينى بئله تانييا بيليريک: تورکجه و ائله‌جه ده آذربايجان تورکجه‌سى، اورال- آلتاى – آلتاى ديللرى قوروپوندان، آلتاى قولونا باغلى اکلملى ديللردن سون اکلى ديل ساييلير.

 

 

                 ديلده دييشمه‌لر

                 هر ديل، اؤز طبيعى قانونلارينا گؤره، دورمادان دييشير و يئنى‌لشير. بو دييشمه و يئنى‌لشمه، او ديلى ايشله‌دنلرين آراسيندا آنلاشما وسيله‌سى اؤلچوده بير دييشيکليکدير. بئله کى، بير خالق ايچينده هرگون آداملار دونيادان کؤچدوکلرى حالدا، او خالق آرادان گئتميرسه، کؤرپه اوشاقلارين دونيايا گؤز آچماقلا باشقا بير خالقا چئوريلمير. هر ديلده کى دييشمه و يئنى لشمه، او ديلى نه اؤلدورور، نه ده باشقا بير ديله چئويرير. بير توپلومدا اؤلن آداملار ديريلمز، لاکين ديلده اؤلموش کليمه‌لر ديريليب، ياشايان کليمه‌لره قوشولا بيلر.

 

                 ديلده‌کى هر يئنى‌لشمه‌ده اؤنجه‌دن اولان اؤرنکلرين بؤيوک رولو واردير. ديل بو اؤرنکلردن اؤزونه اولگو تيکير. بوگون گونئى آذربايجاندا تورکجه‌ميزين نيسبى حالدا ياساق بويوندوروغوندان قورتارماسيله يوزلرجه سؤز يازيلى ادبياتدان، دانيشيق ديليندن (لهجه‌لردن) قونشو و قوهوم خالقلارين سؤز داغارجيغيندان آذربايجان تورکجه‌سينه آخيشماقدادير.

 

                 ديل و آلينما سؤزلر

                 بوگونکو دونيادا هئچ  بير ديل اؤزلوگونده «خاليص و تميز» آدلانا بيلمز. ميلتلر و خلقلرين بيرى- بيرى ايله درين ماى- معنوى ايلگيلرى و اونلارين دونيادا بوتون ساحه‌لرده يارانان تازا شئيلرى آدلانديرماقدا هر ديلين يئنى سؤزلره و کليمه‌لره احتيياج دويماسى، او ديلى آيرى- آيرى ديللردن لوغتلر و سؤزلر آلماغا وادار ائدير. مثلن سيز اوتوموبيلده اولان آلتلرى نظرده توتون: تورموز، کيلاج، پئدال، رول، داشپورت، موتور، سيلندر، راديات، ئقزوز، دلکو، واشئر، لاستيک و اونلارلا بو کيمى سؤزلر اوتوموبييل کليمه‌سى ايله بيزيم ديليميزه گئچيب، هله ائلکترونيک آلتلر بير طرفده دورسون، طيب و درمان دونياسيندا خسته‌ليکلرين و درمانلارين آدلارينى بير چوخ باشقا ديللر کيمى قبول ائتمه‌لى اولموشوق. فرانسا ديلى دونيانين مدنى- علمى ديللريندن بيرى اولدوغو حالدا، لاتين ديليندن فرانسا ديلينه داخيل اولان سؤزلرين سايى ايگيرمى بئش ميندن آشير و اونلارا باشلى- باشينا بير لوغت کيتابى ترتيب ائديليب. عرب ديلينده «مستعرب» (عربى‌لشميش) سؤزلرين سايى مينلردن چوخور. فارس ديلينده آلينما سؤزلر و کليمه‌لر هله سايا آلينماميشدير.

 

                 مساله بير آيرى بوجاقدان، ميلتلرين قونشولوغو و يا بير خلقين تاريخى ياشاييشيندا آيرى بير خلقين اينانجلارينا قاپيلماسى، ايستر- ايسته مز او اينانجا عاييد سؤزلرين سايى هامان اينانجا اينانان خالقين ديلينده چوخالير. بونا جانلى ميثال اورتا شرق خلقلرى و او جومله‌دن آذربايجان خلقى، ايسلامى قبول ائتديکدن سونرا، يوزلرله سؤز عرب ديليندن آذربايجان تورکجه‌سينه گئچيب و او ديلده ياييليبدير. مثلن حج، کافير، جاهاد، خبيث، قيبله، محراب، ميناره، موبارک، برکت، حلال، حرام، عذاب، سجده و دوعا کيمى.

 

                 بو کيمى سؤزلرين بير ديلدن او بيرى ديله داخيل اولماسى، اؤز- اؤزلوگونده ديلى ساختالاشديرمير، بو شرط ايلن کى، بو آخين ديلين طبيعى قانونااويارليقلارينى پوزماسين. ميثال اوچون بو تازا گلن سؤزلر آذربايجان  ديلى‌نين ايلتيصاقى بير ديل اولدوغونو هده‌له‌مه‌سين. بوندان غئيرى اولورسا، يعنى باشقا ديلدن گلن ياد سؤزلر ديلده کولونو حقى تاپير و ديلين وارليغينى خطره سالير.

 

                 تورکلرين تاريخ بويو ايشلتديکلرى اليفبالار

                 تورکلري قيم چاغلاردا ايکى جور اليفباسى اولدوغونو بيليريک:

 

                 ١- گؤى تورک اليفباسى

                 ٢- اويغور اليفباسى

 

                 ١- گؤى تورک اليفباسى، اورتا آسيانين قوزئيينده ياشاميش اولان گؤى تورکلرين اليفباسى ٣٨ حرفلى ايدى. بونلاردان دؤردو سسلى، اوچو بيرلشيک (مورکب)، ٣١ سس سيزدير.

 

                 گؤى تورک يازيسى ساغدان سولا دوغرو يازيلير. حرفلر بيرى- بيرينه بيتيشديريلمز، سطيرلر يوخاريدان، يوخاريدان آشاغى دوغر يئنر. بو اليفبانين ميلادددان آلتى- يئددى يوز ايل اؤنجه ايشلنديگى سانيلماقدادير. گؤى تورک اليفباسيندا يازيلان متنلرين ان اؤنمليسى موغوليستانداکى اورخون اثرلريدير. بو سببدن گؤى تورک اليفباسينا اورخون اليفباسى دا دئييلير.

 

                 اورخون يازيلارينى ايلک دفعه اوخويان دانمارکلى بيلگين ويلهئلم تامسون اولموشدور.

 

                 ٢- اويغور اليفباسى، آسيانين گونئيينده ياشاميش اولان اويغور تورکلرينين اليفباسيدير. ١۴ حرفليدير. بو اليفبا دا ساغدان سولا دوغرو يازيلير، سطيرلر يوخاريدان آشاغايا يئنر. اويغور اليفباسى ايله يازيلميش اولان ان اؤنملى اثر «قوتادقو بيليک» دير.

 

 

                 تورکلر اولدوقجا اسکى و يايغين بير قؤومدورلار. ايللر بويو اؤنجه آسيادا، آفريقا ايچريلرينده، بوزلاق اؤلکه‌لريندن هيند دينيزينه قدر اوزانان يئرلرده يئرلشميشلر، حؤکومتلر قورموشلار. بو يئرلره مدنيت آپارميشلار. هئچ شوبهه يوخ کى، آرالاريندا ياشايان قؤوملاردان دا بير چوخ يئنى شئيلر اؤيرنمکده اولموشلار. بو ياييليب گئنيشلنمه سيراسيندا تورک بويلارى سانسکريت، مانى، آرامى، نستورى اليفبالارى کيمى اليفبالارى منيمسه‌ميش و ايشلتميشلر.

 

                 تورکلر ايسلامچيليغى منيمسه‌ديکدن سونرا عرب اليفباسينى ايشلتمگه باشلاميشلار. عرب اليفباسى تورکلرين ديلينده اولان سسلره اويغون دگيلدير. بوديلده سسلى حرفلرين سايى آزدير. سس‌سيزلرين بعضيلرى اوچون ايکى، اوچ، حتا دؤرد علامت (حرف) ايشله‌ديلير. ميثال اولاراق ظاليمده اولان (ظ)، ذيلتده اولان (ذ)، حاضيردا اولان (ض) و مجازدا اولان (ز) سسلرى. بو سسلرى بير  - بيرينه بنزه‌ر حرفلر، عرب ديلينده اؤزلرينه خاص سؤيله‌نيش (تلفوظ) طرزى وار و سؤيله‌نيشده اونلارين آراسيندا اولان فرق بلله‌نير حالبوکى عرب ديليندن بو ديللره، مثلن فارس ديلينه گئچميش بو حرفلرين هاميسى بير جور تلفوظ اولور و بيز فارسينى دوزگون يازيب- اوخوماق اوچون عرب ديلينده اولان «اشتقاق» دئييلن قرامر حيصه‌سينى بيلمه‌ليييک. البته، عرب اليفباسنين تورک ديللرينى يازماقدا چاتيشمازليقلارى تکجه بو تکرار مساله‌سى اولماييب، باشقا جيدى چاتيشمازليقلارى دا واردير. بير داها اؤتگو، تورک ديللرى عوموميتله ايلتيصاقى ديللرديرلر و بو ديلده کؤکدن (ريشه‌دن) سونرا گلن بوتون اکلر کؤکه ياپيشيق شکيلده يازيلماليديرلار. حالبوکى بو اليفبادا اولان ياپيشيلان و ياپيشمايان حرفلر بو اصله قارشى دورور.

 

                 اون دوققوزنجو عصرين سونلاريندان باشلاياراق تورک دونياسيندا ساوادلانماق و درس اوخوماق مساله‌سى بير عومومى ميلى- مدنى تکليفه چئوريلينجه تورک ديللى خلقلرين آيدينلارى طرفيندن بو چاتيشماز اليفبانى دگيشمک و اونون يئرينه ديلين سس و سؤزو قورولوشونا اويغون بير اليفبا سئچمک تشبوثى اورتايا قويولدو و اوزون اوزادى موباحيثه‌لر گئدندن سونرا او گون شورالار ايتيفاقى ترکيبينده اولان آذربايجان عرب اليفباسينى لاتين قرافيکه چئويردى و اونون آردينجا بير ايل سونرا تورکيه حؤکومتى ده بو ايشه قاتيلدى. اليفبانين دگيشيلمسى و ديلده ايشله‌نن سسلرين هر بيرينى بير موعين حرفله گؤسترمک ديلين اؤيرنيلمه‌سينى آسانلاشديردى و ايکى اوچ ايلين عرضينده ساوادليلارين سايى بيره ايکى آرتدى و کيتابلارين، درگيلرين و قزئتلرين سايى گوندن گونه چوخالدى و جماعات اونلارى راحات- فراغات، عرب «ايشتيقاقينا» احتياج دويمادان يازيب اوخوماغا باشلاديلار.

 

                 البتده لاتين اليفباسى اون ايل سورندن سونرا سووئت حاکيميتى بوتون جومهوريتلرده کيريل (روس) اليفباسى ايله دگيشديريلمه‌سى قرارينا گلدى. لاکين آذربايجان جومهوريتى باغيمسيز اولاندان سونرا اليفبا يئنيدن لاتين قرافيکاسينا چئوريلدى و او گوندن برى لاتين اليفباسى آذربايجان جومهوريتى‌نين ميلى اليفباسى سوييه‌سينده ايشلنمکده دير.

 

                 سؤيله ييش باجاريغى (فن بيان)

                 سؤيله‌ييش باجاريغى، کليمه‌نين و جومله‌نين کؤلگه‌سينده گيزله‌نن دويغولارى، دوشونجه‌لرى، يا خياللارى سس توناژلارينى، دورغو و ريتم باسيطه‌لرينى دانيشيقدا ايشه آپارماق باجاريغيدير. باشقا سؤزله دئييلسه بير عيبارتين يا جومله‌نين کؤلگه‌سينده گيزله‌نن ير دويغو، بير دوشونجه يا بير خيالى جانلانديرماق، او عيبارت يا جومله‌ده يئرلشميش آنلامى اورتايا چيخارتماقدير. آنلامى ياخشى آنلاتماق اوچون اونو ياخشى سؤيله‌مک و ياخشى يازناقدير.

 

                 يخشى سؤيله‌ييش سؤزو آچيق، دوغرو- دوزگون آنلاملى و سئويملى بير دورومدا ايفاده ائتمه‌ليدير.

 

                 بونا اساسن:

                 ١- سؤيله‌ييش آچيق اولماليدير. سس دانيشان اوچون يوخ، بلکه دينله‌ين اوچوندور. بونا گؤره ده اونون دينله‌ين طرفيندن ياخشى دويولماسى گرکدير. سسين ياخشى و راحاتجا دويولماسى اونون چيخاريشينداکى اؤلچويه باغليدير. دينله‌ين يالنيز کليمه‌نى يوخ، اونلارين چئشيتلرينى، ان يالخى بير هجانىبئله دويا بيلمه‌ليدير.

                

                 ٢- سؤيله‌نيش دوغرو- دوزگون اولماليدير. کليمه‌لر يازى ديلى شيوه‌سيله سؤيله‌نيلمه‌ليدير، ميثال اوچون «اونو سيزه گتيررم» يئرينه «اونو سيزه گتيره ‌رم» و يا «آللانماق» يئرينه «آلدانماق» سؤيله‌نيلمه‌ليدير.

 

                 ٣- سؤيله‌ييش آنلاملى و آنلاملى اولدوغو قدر ده سئويملى اولماليدير. هر صنعت اثرى گؤزه‌لليک دويغوسو وئرمگه چاليشير. سؤيله‌ييشده ده سس دينله‌يه‌نين قولاغينى اوخشاماليدير. بيچيم و آنلام باخيميندان سس آخيجى و آنلاييشلى اولماليدير. سسين سيخيجى و بوغوجو اولدوغو اونون چيخارينى اسکيلدر.

 

                 ۴- ديالوق سؤيله‌ين ايلن ديالوق دينله‌يه‌نين آراسيندا مطلب قيريلمازليغى مساله‌نين ان اؤنملى طرفى ساييلير.ديالوقدا منطيقى يانسيتما، دوشونجه قيرينتيليغى يئرينه آرديجيلليق و بوتون مطلبى بير دوشونجه‌نين محورينده فيرلاتماق سؤيله‌يه‌نين باشليجا گؤره‌وى دير. سؤيله‌ين، دينله‌يه‌نين دورومونو چوخ ديقتله منيمسه‌مه‌لى، اونلارين علاقه‌لرينى نظره آلماليدير. مطلب نه قدر اينجه و مؤوزون اولسا دا دينله‌يه‌نين ايدراکيندا يئر آچماسا بئزيکديريجى اولاجاقدير.

 

                 آذربايجان تورکجه‌سى‌نين عومومى اؤزه‌لليکلرى

                 بير ديلين عومومى اؤزه‌لليکلرى او ديلين بير کؤکدن اولان و بير ديل عاييله‌سينه باغلى ديللر آراسيندا اورتاقلاشا اولان اؤزه‌ليکلردن عيبارتدير.

 

                 بو اؤزه‌ لليکلر ديلده چيلغا سسلردن باشلاميش تا ديلين ان موکمل و مورکب واحيدلرى ساييلان جومله و کلاما قدر آشاغا- يوخارى اؤزونو گؤستره بيلير. بو اؤزه‌لليکلرى آراييب- داراماق هم بير کؤکه باغلى قوهوم ديللر آراسيندا و هم ده بوندان داها اؤنملى بو ديل عاييله‌سى ديللرينى باشقا عاييله‌لره باغلى ديللرله قارشيلاشديرماق تطبيطى قرامرين اساس آراجلاريندان ساييلر. بيز آذربايجان تورکجه‌سينده اولان اؤزلليکلرله، قيسا دا اولسا ايشاره ائتمگى لازيم بيليريک.

 

                 ١- آذربايجان تورکجه‌سى اوندا ايشله‌ديلن سسلرين باخيميندان بير اويوشوملو (هارمونيک) ديلدير.

                 هر ديلده ايشله‌ديلن سسلر، هجالار و کليمه‌لرين تشکيلينده بسيط و تمل عونصورلر اولدوقلارى حالدا، هر گلسه‌سى و اؤز ايسته‌ديکلرى کيمى يوخ، بلکه بير سيرا ياناشما و اوزلاشما قايدالارينا باغليديرلار. باشقا سؤزله دئييلرسه هر سس هجا يا کليمه‌ده اؤز ايسته‌ديگى و خوشلاديغى يئرى توتا بيلمير. بو مساله باشقا تورک سويلو ديللرده آشاغى- يوخارى اولدوغوکيمى، آذربايجان تورکجه‌سينده بير قانونا اويغونلوق کيمى گؤزله‌نيلير.بو ديلده سسلرين سؤيله‌نيشينده اولان توناژ، ديلى هارمينيک ديل درجه‌سينه چاتديرير. بو ديلده ايشله‌ديلن دوققوز صاييت سسين سؤيله‌نيشده «قالين- اينجه، ياستى- يووارلاق، دوداقلانان- دوداقلانمايان» قوروپلارا آيريلماسى و بونونلا ياناشى ٢٣ – (ايگيرمى اوچ) صاميت سسين «کار- جينگيلتيلى و داها سؤيله‌نيشلرينه اويغون» قوروپلارا گيرمه‌سى و کليمه‌نين کؤکو هرهانسى صاييت اوسته قورولموش اولسا، اونا آرتيريلان اکلرين ريشه‌نين سس قورولوشو ايله اويغون سسلنمه‌سى بو قانونا اويغون هارمونى‌نين شفاف وئرگيسيدير.بو سس هارمونيسى ديلده آهنگ و قانونو شکيلينده ديلين بوتون سؤز قورولوشونو اؤز چتيرى آلتينا آلير.

 

                 ٢- آذربايجان تورکجه‌سى قيسا صاييتلى ديلدير

                 ديللرده صاييت سسلرين اوزون (سورکلى) يا قيسا اولماسى، او صاييتين سؤيله‌نيشينده اولان فاصيله‌نين آز يا چوخ اولماسى ايله اؤلچولور. باشقا سؤزله اگر صاييت بير چيرپيدا سؤيله‌نيرسه، قيسا و اگر سؤيله‌نيشده بو فاصيله سورکلى اولورسا اوزون ساييلير. صاييت سسلرين قالين يا اينجه اولدوقلارينا باخماياراق اونلارين سؤيله؟نيشى بعضى ديللرده قيسا و هم اوزون اولور. آذربايجان ديلى عومومى جهتدن قيسا صاييتلى ديلدير.و باخماياراق بونا کى بير پارا اصيل کليمه‌لرده سس حاديثه‌لرى نتيجه‌‌سينده و بعضى دخيل (کناردان گلمه) سؤزلرده صاييتلرين اوزون سؤيله‌نيشى گؤزه چارپيرسا بو ديل قيسا صاييتلى ديل تانينير و قيراخدان گلن لوغتلرين ديله سويروشونجه اونلارين اوزون صاييتلرى قيساليرلار. آدم ← آدام، بهار ← باهار...

 

                 صاييتلرين سؤيله‌نيشينده اولان بو اؤزه لليک اوزون و قيسا صاييتلى ديللر سيراسيندا اولان عرب و فارس ديللرينده ايشله‌ديلن هيجالارين سؤيله‌نيشيندن فرقلنير. آذربايجان تورکجه‌سينده هجالار ايستر تکجه بير صاييت و يا بير صاييت و نئچه صاميتدن يارانيرسا، اونلارين سس اؤلچوسو عئينى دير. حالبوکى عرب و فارس ديللرينده اوزون صاييتلرين اولماسى، بو ديللرده اولان هجالارى اوزون و قيسا هجالار شکيلينده ايشله‌ديلمه‌سينه سبب اولور.

 

                 هجالارين سؤيله‌نيشينده اولان بو سئچگينليک بو ديللرده شعرين وزن و ريتمينده ايکى آيرى- آيرى اوسلوبو اورتايا چيخارير. آذربايجان ديلينده شعرين وزنى قيسا هجالار اساسيندا، لاکين عرب و فارس ديللرينده اوزون و قيسا هجالارين بيرلشمه‌سيله اوز وئرير. بونا گؤره ده شعرين طبيعى اؤلچوسو آذربايجان تورکجه‌سينده هجا وزنى، لاکين عرب و فارس ديللرينده عروض وزنيله اويغونلاشير.

 

                 ٣- آةربايجان تورکجه‌سى بير ايلتيصاقى (ياپيشيق) ديلدير

                 سؤزلرين قورولوشو باخيميندان ايلتيصاقى (ياپيشيقلى) ديللرده کؤکلر (ريشه لر) و اونلارا آرتيريلان اکلردن تشکيل اولور.کؤکلرين قورولوشو يادا گلمز زامانلاردان بير يا نئچه هجالى سؤز قورولوشلاريدير. کؤکلرين سؤز قورولوشو دگيشمز و ثابيتدير. اونلار ديلده يئرى گلنده اولدوقلارى ساده و موجرد صورتده، لاکين بير چوخ حاللاردا آرتيرمالارين (اکلرين) اونلارين سونونا گتيرمکله ايشله ديلير. اکلر ديلده ايکى گؤره وى يئرينه يئتيريرلر. اونلاردان بير قوروپو کؤکون سونونا قوشولماقلا يئنى آنلاملار يارادير و بئله‌ليکله ده ديلين سؤز احتياطينى آرتيرير. او بيريسى قوروپ سؤزلره قوشولماقلا اونلارين ديلده ايشلنمه‌سينه شراييط ياراديرلار. يئنى آنلام دوغرولدان اکلره «سؤز دوزه لديجى اکلر»، ديلده ايشله‌ديلن سؤزلره قوشولماقلا اونلارين کلامدا ايشلنمه‌سينه شراييط يارادان اکلره « سؤز دگيشديريجى اکلر» دئييلر.

 

                 اکلرين آرديجيلليغى

                 اکلر هئچ بير حالدا کلامدا گليشى گؤزل و ايسته‌ديکلرى يئرلرده يوخ، بلکه ايسته‌نيلن و لازيم اولدوقلارى يئرده سيرا ايله کؤکلره قوشولورلار. بئله‌ليکه، سؤز دوزلديجى اکلر کؤکون آنلامينى دگيشديرمه وظيفه‌سى داشيديغى اوچون بيرينجى يئرده و اونا داها ياخين و سؤز دگيشديريجى اکلر کلامين باشقا اجزالارى آراسيندا باغلانتى ياراتديغينا گؤره ايکينجى يئرده يئر توتورلار. ماراقلى بوراسيدير کى؛ بو قانونا اويغونلوق اکلرين ايستر سؤزدوزلديجى يا سؤز دگيشديريجى اولسون، اؤزلرينين آراسيندا دا اؤزونو گؤسترير.

 

                 جينس بؤلگوسونون اولماماسى

                 آذربايجان تورکجه‌سى بير تورک سويلو ديل اولاراق آدين جينسى (موذکر، موانث و يا حتا بعضن خونثا) اولدوغونا تانيتديرما ايشارتى يوخدور. بير چوخ ديللرده آدلار ارکک و ديشى و حتا خونثا دئيه بؤکگوله‌نيرلر. بو کيى ديللرده عوموميتله صيفتلر، ضميرلر، قئيدلر و فعللر ده بو يا او بؤلگو آدلاري ايله گلينجه، اونلارين تانيتما ايشارتى و سؤزون اؤز قورولوشوندا دگيشيکلر باش وئرير. تورک سويلو ديللرده آدلارين جينسى بؤلگوسو يوخدور و اونلارين بو اؤزه لليگى آدين آنلاميندان آنلاشيلير.

 

                 فعللرين چوخ چئشيتليليگى و چکيمليليگى

                 بير تورک سويلو ديل کيمى اوندا ايشله ديلن فعللرين گئنيشليگى، چئشيتليليگى و چکيمليليگى باخيميندان ان زنگين و گوجلو ديللردن بيريدير بو ديلين فعللر ساحه سينده اولان يؤنلمه باجاريغى جور بجور حرکتلرى و اولايلارى گؤسترمکده بو ديللرى فعل ديلى آدلانديرماغا ايمکان ياراتميشدير. ان مراقلى بوراسيدير کى، بو ديلده فعللرين گئنيشليگى و چئشيتليليگى (ايگيرمى دؤرد مينه ياخين) مونتظم بير قانونا اويغونلوقدان فايدالانيرلار. بئله کى بو ديلده قايداسيز (غئيرى مونتظم) فعل يوخ کيميدير.

 

                 آذربايجان تورکجه سى،  باشقا تورک سويلو ديللر کيمى، تکجه فونئتيک (سسلر بيليمى بؤلومونده) و مورفولوژى (سؤزلر بيليمى بؤلوموونده) هابئله ترکيبلر و جومله لر (سينتاکس- نحو) بؤلومونده ده ديلده اؤزونه خاص قانونا اويغونلوق اؤزونو گؤسترمکده دير. بير عومومى اصل اولاراق تورکجه ده يارديمچى عونصور اصلى عونصوردن اؤنجه گلير. بونو بوتون ترکيبى سؤزلرده ده سؤز سيراسى جومله نين اصلى عونصورى اولان فعل ايله سونوجلانير.

 

*******************

بيز آذربايجان تورکجه سى نين قيرامئرى بحثلرينده بو اؤزه لليکلر اوزه رينده دايانير و اونلارى ميثاللارلا يئرلى- يئرينده آيدينلاشديرجاييق.

Azərbaycan Türkcəsinin yeni Əlifbası

 

 

Bunlardan ə`ləvə bir “apostrof ” dəxil kəlimələrdə birinci səsli hrfin üstünə qoyulur: tə`lim,  tə`yin,  ta`be,  tə`kid,  mane`.....

Beləliklə Azərbaycan türkəcəsinin yeni Latin Əlifbası, kamil bir əlifba kimi, onda hər hərfin yazıda göstərmə üçün öz hərfi var, bu məsələ dildə yazmağı və oxumağı sadələşdirir.