زبان و هويت آدمی ( به زبان ترکی آذربايجانی )

حميد داديزاده (تيريزی)

بر اساس اصول و پرنسيپ های دانش مردم شناسی و اتنوگرافی زبان هر ملتی در اثبات موجوديت، و نماياندن هويت تاريخی و نيز حضور آن ملت در صحنه تمدن بشری نقش درجه نخست دارد. در ممالک چند فرهنگی که مليتهای متفاوتی زندگی می کنند سياستهای يکسان سازی تلاش در ذوب کردن موجوديت فرهنگی و زبانی مليتهای به حاشيه افتاده در زبان حاکم و رسمی را دارد. محروم کردن  ميليونها کودک از داشتن حق  آموزش به زبان مادری خويش  يکی از شنيع ترين نوع تضييع حقوق بشر است. در اين نوشتار به اهميت زبان مادری در تاريخ تمدن اشاره شده و نيز جايگاه زبان ترکی مردم آذربايجان و اهميت زبان ادبی اين ملت  نمايانده شده است.

ديلين اهميتی اينسانين وارليغيندان معلومدور

اتنوگرافی علمينين پرنسيپلرينه گؤره، هر ميلتين تاريخ بويوندا وارليغيندان و او ميليتين يئركوره سينده اگزيستانس و يا حضورون دان سؤز آچاندا بيرينجی فاكتور او ميلتين ديلی و سونرا او ميلتين اراضيسی و ديلدن آسيلی اثرلری يازيلی ادبياتی و تمدونو نظره گلير و آراشديريلير و سونرا او ميلتين حضورو، اثرلری و ديگر ميلتلرله علاقهلری و ايلگيلری و باغلانتيلاريندان دانيشيلير. اتنوگرافلار اينسانلارين كاميونتيلارين و اجتماعلارين آراشديريب و مطالعه ائدنده و هر عونصوردن و يا فنومندن اوّل بو اجتماعلاري، اينسانلاری دانيشديغی ديللرينين نوعلاريله تعريف ائديبلر.

چوخ طبيعی و چوخ آيدين گؤروله بيلير كه اينسانی اؤلكهلری و اجتماعلاری ديگر حئيوانلاردان آييران، اينسانلارين ديلی و اونلارين ديللرينين اثرلری آدلانير. بونا گؤره دونيانين چوخ تانينميش و اثر باغيشلايان عاليملري، فيلسوزوفلاری و بيليجيلريندن سؤز گلنده لاتين عاليملري، روم و يونانيستاندا اولان اوستادلاردان آد چكيلير. ارسطو بيرينجی فيلوزوفدور كه ديلدن سؤز آچير و ديلی و اينسانلارين آنا ديلين اونلارين اينسانی كاراكترلريندن سايير، يعنی يالنيز اينسانلار بو قوُوّه و بو قدرته ماليكدير كه بير ديليله اؤز آمال و آرزولارين ترنّوم ائديب و اؤز اثرلرين، مدنيتلرين و فيكری ياراديجيليقلارين گلهجك نسيللره كؤچورتسونلر.

ائتنوگرافلار ايللر بويودور بو اصله واقيف اولوبلار كی اينسانين اينسانليغی ، اينسانين وارليغی ، اينسانين كيمليگی ، و بو اينسانا خصلت و كاراكتر و صورت باغيشلايان اونون ديلی دير و بو انديشه قرينهلر آشيب ، ياشايب و بو اينسان آندره مارتينه ، فرانسالی معروف ديل شوناس دئميشكن « اؤز احتياجلارين و ايمكاناتين بو ديلين قدرتيله رفع و رجوع ائديب، ياشاييب و اينسانی كاميونتيلر شكل تاپيب و بوگؤنه قدر دوام ائديب دير. بو مقدمهدن معلوم اولور كه اينسان و بشريتين نسلی ـ وارليغی بير ساييلماز و قيمتلی گوهرله اؤز وارليغين قورويوب و بير قاليجي، دَيَرلي، قدرتلی تحفه كيمی دونيا تمدونونده عكس ائديليب دير. بو گون بيز بو واقعيتی چوخ ايضاحلا بيليريك كی ارسطو زامانی بير ديل و چوخ خاص شرايطده بير دانيشيق اولگوسو شكل تاپير كه اونا آكنی و يا آتنی آد قويولور و ايسكندر مقدونينين ييرتيجی قوشونونون ييخيب اؤلدورمگينه باخماياراق ، آتنی ديلين كمپلكس سيستمی پداگولوژيدا، پوليتيكده فورمالاشدی بير معيار كيمی فيكيرلري، اينسانلارين اثرلرين، تجروبهلرين سؤزلرين و حياتلارين و ذهنی تجروبهلرين بير آوايی و سسلی شكيلده (يعنی ديل فرماتيندا) گلن نسيللره تاپيشردی و بوگون روم و يونان و يا بير كلمهده لاتين مدنييتی بو ديلين قدرتيله و بو ديلين ثروتيله حفظ اولوب و سؤز و كلمه و يا بوگونكی لغتلرده دئسك ديسكورس صورتينده صافلاشيب و ايشلهنير.

دئمك اولور اوگوندن كی اينسان اؤز ذهنی تجروبهسينی دال به دال لوغتلرله ديله گتيره بيلدی ،  بشريت بير يئنی حالته و منزيله قدم قويدو و اؤزون دونيا خريطهسينده ابدی ائتدی و بو تجروبهدن و ديلين بو نهادی و institutionalized قدرتيندن شاعيرلر، اينسانين خاص سرنوشتين لوغتلرله سؤزه و شعره چكديلر و ديل دوغولدو و سونرا ديل ، سؤز ، لوغت و تفكور، بير سيستم كيمی اينسانی مدنيتلری ياراتدی ؛ اينسان اجتماعلارين ارتباط لانديردی و مدنيتلر تنفس ائتدی و فورمالاشدی ، و اوشاقلار آتابابالارين سؤزلرين سينهلرينده حفظ ائتدی و ديلين سسلی سيستمی تصويری سيستمينين يئرينی توتدو

بير نتيجه اولاراق ، ديلين اهميتی اينسانين وارليغيندا معلوم اولور و بونا گؤره ده گؤركملی يازيچيلار و كولتورشوناسلار ، و يا تاريخ تمدن يازانلار مثلا ويل دورانت كيمی ، تانينميش شخصيتلره گؤره ديل هر ميلتين آيناسی و اونون تاريخده ياشايش نقاشی دير. هر ميلتين پيچيلتيسي، تاريخده حياتی ، مدنيتده تنفسی او ميلتين ديلينده ياراديلان ادبی ، هونری و كولتورل اثرلرله ارزيشلهنير و قيمتلهنير.

ارسطو دؤروندن سونرا نؤبت رواقی حكيملره يئتيشير. رواقی حكيملر ديل حققينده ايرهليه گئديب ، منطق آدلی ، ايستيدلال قوّوهسينه ايشاره ائتديلر. اونلارا گؤره « اوّل اينسانا ذهنی تاثر ال وئرير ـ سونرا ذهنی اثر سؤزده اؤزون گؤسترير و نهايت بو تاثير ذهنی سؤز قاليبينه گيريب كلمه شكلينده بيان اولونور. بورادان ديللر شكل تاپير تجزيه اولور ، فيلولوژی علمی حركت ائدير و اينسانلار توپلومو اؤز هويتين يئركورهسينده گؤسترير. ديل اينسانين وار يوخون گؤسترن بير فنومن كيمی تاريخده پاريلداير و اوز اثرين اينسان تمدونونده بوراخير. بشريت ديل كروانيله مدنيتين يوكونه قدر چكيب، ديل كروانی اينسانليغين جوهرين كيتابلارين صحيفهلرينده ثبت ائديب.

قرون وسطی دان سونرا مدرن عاليملر ديل حقين اينسانين طبيعی حقی آدلانديريب و 17 ـ نجی عصرده آوروپانين عاليملری حقوق طبيعی ترمينولوژيسينی ياراديب و اوشاغين آنا ديلين اونون ان قيمتلی و ان دَيَرلی بير حقی كيمی سانيب كی آنا سوديله اوشاغا منتقل اولور و سونرا ديل شوناس عاليملر او جوملهدن چامسكی اؤز ديل تئوريلاريندا بير اينقيلاب ياراتدی و ايثبات ائتدی كه باشقا ديل شوناسلارين نظريهلری اوجوملهدن فرديناندوسوسور كی فيلولوژی علمينين آتاسی حساب اولوردو، واقعيتلرله اويغون دئييل. چامسكی ثبوت ائتدی كه ديلين آغيرحيصهسی آنادان اوشاغا ژنتيك يوليله منتقل اولور و آنا ديلی اوشاقين ذهنينده آكتيو بير شكيلده وار و هر اوشاق اؤز آنا ديلين اؤيرنمكله اؤز كيمليگين و اوز وارليغين آناسی نين لايلالاريندا و پيچيلتيلاريندا ترنوم ائدير و بوی آتير.

ديل شوناسلار سونرا بو نتيجهيه چاتديلار كه ديللرين هاميسی برابر دير و ريشهلرين چوخ شباهتی وار بير بيرينه ، سونرا او تئوريلار كه بعضی ديللر دانی و بعضيلر عاليدير و بوتشبسلر كی بعضی ميللتلرين جمجمهسی آنتروپولوژيدا آيری ميللتلردن آغيردير هاميسی مردود سايليب و راسيستی تانيندي.

آذربايجان ديلينده سؤزون مقامين ، ديسكورسون دَيَرينی و دانيشيغين موقعينی هئچ شاعير محمد فضولی بغدادی كيمی نشر ائتمه ميشدي. بو شاعر كی اوچونچو عصردن سگيكزينجی عصرهقدر خراساندان نظاميه بغدادا قدر اولان عاريف لر، صوفيلر ، حكيملرين اثرلری ايله تانيشيدی ، بير شعرينده سؤزون مقامينه اشاره ائديب ، بو شعر بشريته صولح ، سعادت ، خشونتدن اوزاخلاشماغی اؤيردير و سؤزون مقامين و ديلين قدرتين . 600 ايل بوندان اؤنجه بيزه گؤسترير.

خلقه آغزين سيرينی هردم قيلير اظهار سؤز،

بو نه سردير كيم اولور هر لحظه يوخ دان وار سؤز ؟

آرتيران سؤز قدرينی صدق ايله قدرين آرتيرار،

كيم نه مقدار اولسا اهلين ايلر اول مقدار سؤز ،

وئر سؤزه احيا كی توتدوقجا سنی خواب اجل .

ائده هر ساعت سنی اول اويغودان بيدار سؤز.

بير نگار عنبرين خط دير كؤنوللر آلماغا.

گؤسترر هر دم نقاب غيب دن رخسار سؤز.

خازن گنجينه اسرار دير هر دم چكير،

رشتة اظهاره مين مين گوهر اسرار سؤز .

اولمايان غواص بحر معرفت عارف دئييل.

كيم صدف تركيب تن دير لؤلؤ شهسوار سؤز.

گرچوخ ايسترسن فضولی عزتين آز ائت سوزي.

كيم چوخ اولماق دان قيليب دير چوخ عزيزی خوار سؤز.